LATİFES IN HÜSEYİN RÂMİZ’S ÂDÂB-I ZURAFÂ

Yıl 2025, Cilt: 4 Sayı: 1, 93 - 116, 18.12.2025

Bengüsu Çetin

https://doi.org/10.55205/jocsosa.4120251738979

Öz

The term tezkire is derived from the root zikr, which means “to mention” or “to remember.” In the tradition of Divan poetry, works that recount the lives of poets and provide examples of their poetry are called tezkiretü’ş-şu‘arâ or “poets’ tezkires.” Over time, writing tezkires became a tradition in Turkish literature. Today, tezkires are considered the foundation of biographical genres.
One of the subjects of classical Turkish literature is humor. Instead of the term mizah (“humor”), the words latife, nükte, and fıkra are used today. In earlier cultural contexts, the terms mutâyebe, mutâyebât, and mülâtafe were used. Latifes are remarks that amuse and cheer people while also containing subtle meanings. Some works consist entirely of latifes, while in others they may occasionally be encountered. One type of work in which latifes can be found is the tezkire.
The most important work of Hüseyin Râmiz, written in the eighteenth century, is Âdab-ı Zurafâ. Hüseyin Râmiz’s tezkire is an important source for researchers studying Divan poetry, as it provides information about certain poets that is not found in the tezkires of Sâlim and Safâyî, and because the author composed it in his own distinctive style.
In his tezkire, Hüseyin Râmiz included latifes belonging to poets. Through these latifes, he enhanced the beauty of expression, enriched the biographical information, and made the tezkire more engaging. In this study, after briefly introducing Âdab-ı Zurafâ, the latifes identified in the tezkire are examined. The latifes are evaluated in terms of their subject matter.

Anahtar Kelimeler

Tezkire , Hüseyin Râmiz , Âdab-ı Zurafâ , Latife

HÜSEYİN RÂMİZ’İN ÂDAB-I ZURAFÂ’SINDA LATİFELER

Öz

Tezkire kelimesi; anmak, hatırlamak manasındaki zikr kökünden türemiştir. Divan şiiri geleneğinde şairlerin hayatlarından söz edip onların şiirlerinden örnekler veren eserlere tezkiretü’ş-şu’arâ veya şairler tezkiresi adı verilmiştir. Zaman içerisinde tezkire yazmak gelenek hâline gelmiştir. Tezkireler günümüzdeki biyografik türlerin temeli olarak düşünülmektedir.
Eski Türk edebiyatının konularından biri de mizahtır. Mizah kavramı yerine günümüzde latife, nükte, fıkra kelimesi kullanılır. Eski kültürümüzde ise mutâyebe, mutâyebât ve mülatafa kelimeleri kullanılmıştır. Latifeler insanları güldüren, neşelendiren aynı zamanda ince manalar içerir. Müstakil latifeleri içeren bulunduğu gibi, eserler içerisinde de bazen latifelere rastlamak mümkündür. Latifelere rastlayabileceğimiz eserlerden biri de tezkirelerdir.
XVIII. yüzyılda yazılmış, Hüseyin Râmiz’in en önemli eseri Âdab-ı Zurafâ’sıdır. Hüseyin Râmiz’in tezkiresi bazı şairler hakkında Sâlim ve Safâyî tezkirelerinde yer almayan bilgiler sunması, şairin tezkireyi kendine has üslup ile yazması sebebiyle divan şiiri üzerine çalışma yapan araştırmacılar için önemli bir kaynaktır.
Hüseyin Râmiz tezkire içerisinde şairlere ait latifelere yer vermiştir. Bu latifeler aracılığıyla sözü güzelleştirmiş, biyografik bilgiyi zenginleştirerek tezkireyi ilgi çekici hâle getirmiştir. Bu çalışmada; Âdab-ı Zurafâ hakkında kısaca bilgi verildikten sonra tezkirede tespit edilen şairlerle ilgili latifeler üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tezkire , Latife , Hüseyin Râmiz , Âdab-ı Zurafâ

Kaynakça

• Abik, A.D. (2016) Ali Şir Nevâyî‟nin eserlerinde latîfe kavramı. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, (5), 26 – 33.
• Altunel, İ. (2003). Latîfe. TDV İslam Ansiklopedisi. 27, 109-110.
• Arkın M. (2015). Feyzullah Efendi‟nin “letaifnâme”si (metin-dil incelemesi-sözlük) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=glAHEYSSw1COgePZ3lEfqw&no=BuwR9dCKfVURiZUGWGWyPw
• Batislam, H. D. (1997). Kânî‟nin mensûr letâifnâmesi ve hezliyyâtı [Doktora tezi, Çukurova Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=sYxRNSpPLzuyOmSw1IU-VQ&no=sYxRNSpPLzuyOmSw1IU-VQ
• Batislam, H. D. (2013). Divan edebiyatında latîfe ve hezl. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22 (1), 229-242.
• Çalışkan, Y. (2015). Letâif-i Lâmi‟î. Büyüyen Ay Yayınları.
• Çavuşoğlu, M. (1970). Zati’nin letâyifi-I. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 8, 25-51.
• Çavuşoğlu, M. (1972). Zati’nin letâyifi-II. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 22, 143-161.
• Çetin, A. (2002). Ahmet Abdülcebbaroğlu Tuhfetü'l-Letayif (girişi-inceleme-metin-dizin) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=7VkJg65xt2nwp1k6o1EsA7yiN1AKr7h_-i2ASPFzc_S5nGc6iCSt6jGvyy7RaDg4
• Çıraklı, D. A. (1998). Kani'nin manzum letaifnamesi (inceleme ve metin) [Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=ud6P1dzy5Q2Pres-1DNzXA&no=ud6P1dzy5Q2Pres-1DNzXA
• Demirel, Ş. (2010). Eski Türk edebiyatında letâifnâmeler ve bir yazma eserin derkenarındaki latifeler. Adıyaman Üniversitesi, Ulusal Eski Türk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri. (15-16 Mayıs 2009), Ankara, 225-240.
• Efe, Z. (2021). Basîrî’nin mensur letâ’ifnâmesi. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 27 (27), 239 – 285.
• Ekinci R. (2013). Fehîm-i Kadîm‟in latîfeleri: Tercüme-i Letâyif-i Kibâr-ı Kümmelîn. Turkish Studies, 8 (4), 749-768.
• Erdem, S. (1994). Râmiz ve Âdab-ı Zurefâ’sı inceleme-tenkidli metin-indeks-sözlük. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Gümüş, N. (2012). Abdurrahman Sami Paşa’ya ait mensur bir letâif-nâme. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (31), 21-32.
• Gürbüz, İ. (2011a). Mecmua-i Letaif [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=syd6TgnsmsQAwvApg2ALqA&no=n-MXLw4aKEY53qyFqajJnA
• Gürbüz, İ. (2011b). Bir şiir mecmuasındaki hicivli söyleyişler. Turkish Studies, 6 (2), 87-94.
• Gödek, G. (2018). Mecma‛ü'l-letâyif (Giriş-dil incelemesi-metin-dizin) [Yüksek lisans, Bursa Uludağ Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• İsen, M., İpekten, H., Kılıç, F., Eyduran A. ve Aksoyak İ. H. (2018). Şair tezkireleri. Grafiker Yayınları.
• Kılıç, M. (2013). Bayburtlu Zihni Divanı ve latife adlı manzumenin tahlili. Ordu Üniversitesi Uluslararası Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu.10-12 Mayıs 2012. Ordu Bildiri Kitabı. Ordu Üniversitesi Yayınları. 643-649.
• Koçer, İ. (2002). Kitabu'l Leta'if (transkripsiyon-notlar ve dizin) [Yüksek lisans tezi, Harran Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=W79OT3pyUJ0TLu1GIFIs6A
• Kortantamer, T. (2004). Kuruluştan Tanzimat’a kadar Osmanlı dönemi Türk mizahının kısa bir tarihi. Eski Türk edebiyatı makaleler (1. Baskı, s. 139-170) içinde, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Küçük, S. (2013). Faik Reşad Külliyat-ı Letaif (Osmanlı Latifeleri). Kesit Yayınları.
• Levend, A. S. (1970). Divan edebiyatında gülmece ve yergi. Türk Dili Araştırmaları Dergisi, 18, 37 – 45.
• Mengi, M. (2017). Sehî ve Latîfî tezkirelerinde biyografi ile hikâye birlikteliği. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2 (1), 23-28.
• Özalp, N. A. (1998). Külliyat-ı Letâif. Kitabevi Yayınları.
• Savran, N. (1989). Bursalı Lamii Çelebi'nin Letaifi'nin Erzurum nüshasının halk edebiyatı açısından değerlendirilmesi [Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=shfxjSMNkJdZBkoTYdR5NQ&no=n2nir17lbmmRaXNf_kkFlA
• Solmaz S. (2011). 16. asır şuarâ tezkirelerinde nükte. Turkish Studies, 6 (2), 17-32.
• Sona, F. (2017). Âşık Çelebi’nin Meşâ’irü’ş-Şuarâ’sında latîfeler, Turkish Studies, 12 (5), 417-430.
• Soykan, S. (2018). Müellifi meçhul bir latîfe mecmuası Dürrü'l-Letâif (inceleme-metin-günümüz Türkçesi-dizin-sözlük) [Yüksek lisans tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Sönmez, H. (2023). Mizah kuramları ve Lâmi’î Çelebi’nin Letâifnâme’si. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 31 (31), 520-534. Tuğluk, İ. H. (2009). Bir mecmuada Bâkî, Nev’î (Yahya) ve Nef’î ile ilgili bazı latifeler. Turkish Studies, 4 (2), 993-1006.
• Türkoğlu, M.B. (2007). Faik Reşat, Külliyat-ı Letaif, 721-960. sayfalar-metin-sözlük [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=3T5PFqBPVMUAw6wNkIlesw&no=HD83h7l0okOYupjdz7Wf8w
• Ün, C. (2008). Nâbî‟nin bir latîfesi. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 241 – 254.
• Vuran, Y. (2019). Bahri'nin Letaifnamesi (İnceleme-tenkitli metin- sözlük) [Yüksek lisans tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=9re6m8l63z0ftTqLE974vA&no=8J44mbWfZ6jGf7zVNlgXUQ
• Yardımcı, İ. (2010) Mizah kavramı ve sanattaki yeri. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (2), 1-41.