Development of the Higher Education System in Turkey and New Generation Universities: Positive Developments, Problems and Solutions

Yıl 2025, Cilt: 4 Sayı: 2, 59 - 96, 23.12.2025

Zekeriya Yerlikaya

https://doi.org/10.55205/jocsosa.4220251784626

Öz

Global developments are increasingly challenging the traditional structure of higher education that has relied solely on the transmission of knowledge. These developments necessitate that institutions adapt to new paradigms such as digitalization, artificial intelligence integration, interdisciplinary education models, and lifelong learning. The aim of this study is to examine the transition process of the higher education system in Türkiye from the first-generation university model to the fourth-generation university model, to identify the strengths (positive aspects) and weaknesses (problematic aspects) emerging in this process, and to offer recommendations for the improvement of the system in the short, medium, and long term. The study seeks to provide both a brief analysis of the current higher education system and practices, and an evaluation of the ongoing efforts for restructuring toward the future. For this purpose, relevant literature and certain statistical data published by related institutions were reviewed, and various findings were reached. These findings were then evaluated together with the researcher’s supporting observations from the field. The research employed document analysis, one of the qualitative research designs. The data obtained were analyzed using content analysis, and the themes were classified under the following dimensions: characteristics of new-generation universities, strengths of the higher education system in Türkiye, weaknesses of the system, and restructuring efforts within the system.
In Türkiye, access to higher education has expanded, research networks have grown, and some universities have demonstrated significant progress toward new-generation university models. However, alongside these developments, several challenges have also emerged, such as insufficient infrastructure, low efficiency, difficulties in recruiting qualified academic staff; the failure to achieve the desired level of quality in governance, education, and research, and weaknesses in university–industry–society relations. These challenges have sparked intense debates regarding the system. Therefore, new regulations should be implemented in the current higher education system to enhance employee motivation and productivity, make the academic profession more attractive, strengthen cooperation between the public sector, private sector, and non-governmental organizations, and prioritize quality in recruitment and managerial appointments. Furthermore, studies should be initiated to establish a new higher education model that will increase Türkiye’s international competitiveness, contribute effectively to its economic transformation, and support the “Century of Türkiye” vision from an academic perspective.

Anahtar Kelimeler

Higher Education , University , New Generation Universities , Strengths , Weaknesses , Restructuring

Türkiye’de Yükseköğretimin Gelişimi ve Yeni Nesil Üniversiteler: Olumlu Gelişmeler, Sorunlar ve Öneriler

Öz

Küresel ölçekteki gelişmeler yükseköğretimin yalnızca bilgi aktarımına dayalı geleneksel yapısını sorgulatmaktadır. Bu gelişmeler, kurumların dijitalleşme, yapay zekâ entegrasyonu, disiplinler arası eğitim modelleri ve yaşam boyu öğrenme gibi yeni paradigmalara uyum sağlamasını zorunlu kılmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye’de yükseköğretim sisteminin birinci nesil üniversite modelinden dördüncü nesil üniversite modeline doğru geçiş sürecini incelemek, bu süreçte ortaya çıkan güçlü (olumlu) ve zayıf (sorunlu) yönleri belirlemek ve sistemin kısa, orta ve uzun vadede geliştirilmesine yönelik öneriler sunmaktır. Çalışma, hem mevcut yükseköğretim sisteminin ve uygulamalarının kısa bir analizini hem de geleceğe dönük yeniden yapılanma arayışlarının değerlendirilmesini hedeflemektedir. Bu amaçla, ilgili literatür ve ilgili kurumlar tarafından yayımlanan bazı istatistiki bilgiler incelenerek çeşitli sonuçlara ulaşılmış ve bu sonuçlar araştırmacının uygulama sahasındaki destekleyici gözlemleriyle beraber değerlendirilmiştir. Bu araştırmada nitel araştırma desenlerinden doküman incelemesi kullanılmıştır. Elde edilen veriler içerik analizi yöntemiyle çözümlenmiş, temalar ise; yeni nesil üniversitelerin özellikleri, Türkiye’deki yükseköğretim sisteminde güçlü yönler, zayıf yönler ve sisteme yönelik yeniden yapılanma arayışları ekseninde sınıflandırılmıştır.
Türkiye’de, yükseköğretim alanında verilen eğitime erişim imkânları artmış, araştırma ağı genişlemiş ve bazı üniversiteler yeni nesil üniversiteleşme noktasında önemli gelişmeler göstermişlerdir. Bu gelişmelerle birlikte, altyapı yetersizlikleri, düşük verimlilik, nitelikli akademik kadro teminindeki güçlükler; yönetişim, eğitim ve araştırma kalitesinde istenen düzeyin yakalanamamış olması, üniversite-sanayi toplum ilişkilerindeki yetersizlikler vb. bazı sorunlar da ortaya çıkmıştır. Bu sorunlar sisteme yönelik yoğun tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, mevcut yükseköğretim sisteminde, çalışanların motivasyonlarını ve verimliliği artıracak, akademisyenliği cazip kılacak, kamu-özel sektör-STK işbirliğini artıracak, istihdamlarda ve yönetici atamalarında kaliteyi esas alacak yeni düzenlemeler yapılmalıdır. Ayrıca Türkiye'nin uluslararası rekabet gücünü artıracak, ekonomik dönüşümüne ve “Türkiye Yüzyılı” hedeflerine akademi cephesinden verimli bir katkı sağlayacak yeni bir yükseköğretim modelinin hayat geçirilmesiyle ilgili çalışmalar başlatılmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Yükseköğretim , Üniversite , Yeni Nesil Üniversiteler , Güçlü Yönler , Zayıf Yönler , Yeniden Yapılanma

Etik Beyan

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen bir çalışmadır.

Destekleyen Kurum

EĞİTİM-BİR-SEN ve İbn Haldun Üniversitesi

Teşekkür

26-27 Mayıs 2025 tarihlerinde, Ankara’da, EĞİTİM-BİR-SEN ve İbn Haldun Üniversitesi tarafından, Memur-Sen Genel merkezinde düzenlenen “Yükseköğretimin Yeniden Yapılandırılması Kongresi”ni düzenleyen, bu kongreye beni davet eden, destek veren ve bu çalışmanın ortaya çıkmasına vesile olan EĞİTİM-BİR-SEN ve İbn Haldun Üniversitesi yöneticilerine ve kongre düzenleme kuruluna teşekkürlerimi sunarım.

Kaynakça

• AD Scientific Index (2025). Rankings and analysis 2025. https://www.adscientificindex.com/
• Ahmed, S. K. (2025). Fatima Al-Fihri and Al-Qarawiyyin University. World History Encyclopedia. https://www.worldhistory.org/article/2662/fatima-al-fihri-and-al-qarawiyyin-university/
• Altbach, P. G., & Salmi, J. (2011). The road to academic excellence: The making of world-class research universities. World Bank Publications.
• Anadolu Ajansı (2018). Teknoparklardan 3,6 milyar dolarlık ihracat. https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/teknoparklardan-3-6-milyar-dolarlik-ihracat/1308106
• Ateş, H., & Akpınar, A. (2017). Üniversitelerdeki FETÖ yapılanması: Türk üniversitelerinden ihraç edilen akademisyenler üzerine bir araştırma. Strategic Public Management Journal, 3(5), 1-30. https://doi.org/10.25069/spmj.289086.
• Aypay, A. (2021). Yükseköğretimde nitelik sorunu ve akademik formasyon. Yükseköğretim Dergisi, 11 (2), 244–256.
• Bayramlı, E. (1994), Karbon elyaflı polimerik kompozit malzemeler, Tübitak Projesi, Bayramlı, E. (Yürütücü), Tincer, İ. T. (Araştırmacı), Bursiyer: Yerlikaya, Z. (Bursiyer Araştırmacı-Öğrenci), Başlama-Bitiş: 01/07/1992-30/04/1994 (Ulusal Proje).
• Bayraktaroğlu, A., & Yıldız, M. (2022). Türkiye'de akademik intihal ve etik dışı yayıncılık sorunları. Bilgi Dünyası, 23(1), 90–105.
• Cohen, L. Manion, L., & Morrison, K. (2007). Research methods in education. Londra: Routledge.
• COPE (2023). Publication ethics guidelines. committee on publication ethics. https://publicationethics.org
• Corbin, J. M., & Strauss, A. L. (2015). Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory (4th ed.). Thousand Oaks, CA: Sage publications.
• CWUR (2024). Global 2000 list by the center for world university rankings. https://cwur.org/2024.php
• Çalık, T. (2022). Cumhuriyet dönemi yükseköğretim politikaları ve günümüze yansımaları. Düşünce Dünyasında Türkiz, 3(16), 103-111
• Çiftçi, M. (2010), Girişimci üniversite ve üçüncü kuşak üniversiteler. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 27, S.: 341-347.
• Demir, E., Göloğlu Demir, C., & Özdemir, M. Ç. (2017). Akademik yükseltme ve atama sürecine yönelik öğretim üyesi görüşleri. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, (1), 12-23.
• Donthu, N., & Gustafsson, A. (2020). Effects of COVID-19 on business and research. Journal of Business Research, 117, 284–289.
• Durak Z., Balta Ş. & Kurtulmuşlar M. E. (2025). Üniversitelerin inovasyon haritası, üniversitelerin patent ve faydalı model performansı, T. C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Türk Patent ve Marka Kurumu Raporu. https://webim.turkpatent.gov.tr/file/6a211695-83da-4a2b-a8be-a4408630de25
• Duran, B., Pirinççi F. & Özdemir G. S. (2023), Türkiye’nin istiklali milli teknoloji hamlesi raporu , SETA Kitapları 99, SET Vakfı işletmesi. https://www.setav.org/assets/uploads/2023/09/K99.pdf.
• Else, H. (2020). How a torrent of COVID science changed research publishing — in seven charts. Nature, 588, 553.
• Ercan, H., & Şahin, M. (2020). Türkiye’de akademik kadrolara atama süreçleri: Etik ve hukuki açıdan bir değerlendirme. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 10 (1), 55–70.
• Erdem, A. R. (2016). Üniversite anlayışındaki değişim: Birinci nesil üniversiteden dördüncü nesil üniversiteye. Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, 6(16), 21-52.
• Ergüder, Ü. (2018). Yükseköğretimde kalite arayışı: Türkiye için bir yol haritası. Sabancı Üniversitesi Yayınları.
• Etzkowitz, H. (2008). The triple helix: University–industry–government innovation in action. Routledge.
• European University Association (EUA). (2024), EUA Annual Report 2023. https://www.eua.eu/publications/reports/eua-annual-report-2023.html
• Günay, D. (2021), Eğitim felsefesi, TÜBİTAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Editör:M. Yekta Saraç, Cilt:. 1, s. 370.
• Gür, B. S. (2018). Akademik kariyerin yapısal sorunları ve reform önerileri. SETA Analiz, (210).
• Gür, B. S. & Çelik, Z. (2021). Yükseköğretim sisteminin yeniden tasarımı: Mevcut durum, sorunlar ve politika önerileri. SETA Raporu.
• Hazelkorn, E. (2015). Rankings and the reshaping of higher education: The battle for world-class excellence. Palgrave Macmillan.
• İpşirli, M. (2003). Medrese: Osmanlı dönemi. İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt: 28; s. 327-333.
• Karaca, M., (2024). Dördüncü nesil üniversiteye doğru atılmış adımlar, bugün ve geleceğe dair notlar. İTÜ vakfı Dergisi, Cilt: 92.
• Kavranoğlu, D., Ergüder, Ü., Çengel, Y. & Payzın, E. (2023). Türkiye’de yükseköğretim reformu ve yasa önerisi. İmak Ofset Basım Yayın A. Ş.
• Karluk, S. R. (2022). Üniversitelerimiz ve bilim dışı atama kriterleri. https://millidusunce.com/misak/universitelerimiz-ve-bilim-disi-atama-kriterleri/#google_vignette
• Lee, C. J. (2022). The rise of desk rejection: Trends in peer review and editorial selection. Learned Publishing, 35(1), 19–25.
• Moustakas, C. E. (1990). Heuristic research: Design, methodology, and applications. Londra: Sage Publications Inc.
• Nurluöz, Ö., Birol, C., & Silman, F. (2010). Üniversitelerde eğitim yöneticilerinin yöneticilik davranışlarının öğretim elemanı ve öğrenci görüşlerine göre incelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 4(4), 579-601.
• OECD (2019). Education at a Glance 2019: OECD Indicators. OECD Publishing. https://www.oecd.org/en/publications/education-at-a-glance-2019_f8d7880d-en.html
• OECD (2022), Trends Shaping Education 2022, OECD Publishing, Paris. https://doi.org/10.1787/6ae8771a-en
• Özdem, G. (2011). An analysis of the mission and vision statements on the strategic plans of higher education ınstitutions, Educational Sciences Theory & Practice 11(4):1887-1894.
• Özoğlu, M. (2020). Türkiye’de yükseköğretim politikalarının dönüşümü ve yönetişim sorunu. Eğitim ve Bilim, 45 (203), 31-47.
• Para Dergi (2025). Teknoparklardaki ihracat artışı yüzde 67 oldu. https://www.paradergi.com.tr/girisimcilik/2025/02/19/teknoparklardaki-ihracat-artisi-yuzde-67-oldu
• Polis Akademisi Başkanlığı (2017). Yeni nesil terör: Fetö’nün analizi, organize ve mali suç örgütü olarak Fetullahçı terör örgütü (FETÖ). Çalıştay Raporu, Polis Akademisi Yayınları: 31 Rapor No: 10, s. 43.
• QS/a (2025). QS World University Rankings: Methodology. QS World University Rankings: Methodology | Top Universities
• QS/b (2025). World University Rankings 2026: Top global universities. https://www.topuniversities.com/world-university-rankings?region=Asia&countries=tr&mix_student=75,25.
• Resmî Gazete (1981). Mevzuat Bilgi Sistemi (1981), Sayı: 17506. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=2547&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• Sağdıç, M. (2020). Türkiye’de öğretmen yetiştirmenin genel kültür meselesi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (43), 1-15.
• Ser Akademi (2023). SER ar-ge ve inovasyon raporu, SER Akademi Yayınları. İstanbul.
• Smartscrapers (2025). Discover our extensive list of technology parks across the globe. https://rentechdigital.com/smartscraper/business-listings/technology-parks?utm_source=chatgpt.com
• ÜAK (2024). Doçentlik başvuru kriterleri ve değişiklik tarihçesi. https://www.uak.gov.tr/Sayfalar/arsiv-docentlik-basvuru-sartlari.aspx
• THE/a (2025). Times Higher Education, world university rankings: methodology. World University Rankings 2025: methodology | Times Higher Education (THE)
• THE/b (2025). Times Higher Education, best universities in Türkiye 2025. https://www.timeshighereducation.com/student/best-universities/best-universities-Türkiye?utm_source=chatgpt.com
• T. C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2025). Teknoloji geliştirme bölgeleri. www.sanayi.gov.tr/assets/pdf/istatistik/TGBIstatistikiBilgiler2025.pdf?1741651200070
• Topçu, N. (1970). Kültür ve Medeniyet, İstanbul: Dergah Yayınları, Derleme: Erverdi, E. & Kara, İ., s. 78.
• TÜBİTAK (2018), Patent destek programı'nın kapsamı genişletildi. Patent Destek Programı'nın Kapsamı Genişletildi | TÜBİTAK | Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu
• TÜBİTAK (2020). Türkiye’den yurt dışına bilimsel göç raporu. https://tubitak.gov.tr/sites/default/files/2023-09/tubitak_2020_yili_faaliyet_raporu_1.pdf. Erişim tarihi: 08.07.2025.
• TÜBİTAK (2022). TÜBİTAK 2022 Yılı Faaliyet Raporu. https://tubitak.gov.tr/sites/default/files/202309/tubitak_2022_yili_faaliyet_raporu_1.pdf
• TÜBİTAK-ULAKBİM (2024). Bibliyometrik analiz: WOS Türkiye adresli yayın verileri. https://cabim.ulakbim.gov.tr/bibliyometrik-analiz/wos-Türkiye-adresli-veriler/
• WISSEMA, J. G. (2009). Üçüncü kuşak üniversitelere doğru. Çev.: Özyeğin Üniversitesi, Özyeğin Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Yerlikaya, Z., Öktem, Z. & Bayramlı E. (1996a). Chain extended bismaleimides I: Preparation and characterization of maleimide terminated resins. Journal of Applied Polymer Science, 59 (1), 165-171.
• Yerlikaya, Z., Erinç, N. K.,Öktem Z. & Bayramlı, E. (1996b). Chain extended bismaleimides II: A study of chain extended bismaleimides as matrix elements in carbon fiber composites. Journal of Applied Polymer Science, 59 (3), 537-542.
• Yerlikaya, Z. (2020), Türkiye’de yükseköğretim kurumları ve Covid-19 sonrası için beklentiler. Eğitime Bakış (EĞİTİM-BİR-SEN) Dergisi. Yıl: 16, Sayı: 50.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları.
• Yerlikaya, Z. (2022), Akademisyenlerin katma değer artırıcı faaliyetlerde bulunması ve üniversite sanayi işbirliğinin geliştirilmesi (Bölüm: 3.2). İleri Teknolojiler ve Sanayi Çalıştayı Raporu, Editör: Metin Gümüş, Cihannüma İşbirliği ve Dayanışma Derneği yayınları. https://www.cihannuma.org/raporlar
• Yerlikaya Z. (2013), Su, çevre ve toprak analizlerinde yaygın olarak kullanılan; amonyum ve toplam azot test kitlerine yönelik araştırma-geliştirme, pilot üretim çalışmalarının gerçekleştirilmesi, Proje No: KHM.ARGE.2012/02.01, KOSGEB Ar-Ge, İnovasyon ve Endüstriyel Uygulama Destek Programı, Matriks Kimya Ltd 16/03/2012 - 16/06/2013 (ULUSAL).
• YÖK (2018). Araştırma ve aday araştırma üniversiteleri raporu. https://www.yok.gov.tr/documents/documents/68f0dd0290bf3.pdf.
• YÖK (2021). Yükseköğretimde misyon farklılaşması ve ihtisaslaşma projesi. https://proje.yok.gov.tr/tr/page/315.
• YÖK/a (2025). Yükseköğretim bilgi sistemi, yükseköğretim istatistikleri. https://istatistik.yok.gov.tr
• YÖK (2020). Yükseköğretimde ihtisaslaşma ve misyon farklılaşması. https://www.yok.gov.tr/documents/documents/68f0dd028e86d.pdf
• YÖK/b (2025). Türk üniversitelerinden tarihi başarı. https://www.yok.gov.tr/gundem/haberler/1093
• YÖKAK (2025). Yönetim bilgi sistemi, kurumsal akreditasyon. https://mis.yokak.gov.tr/Acc.