Emek Süreci ve Hukuk: Türkiye’de Çalışma Disiplinin geliştirilmesinde İşyeri İç Yönetmeliklerini Yeri

Yıl 2013, Cilt: 1 Sayı: 36, 293 - 310, 01.01.2013

Barış Alp Özden

Öz

Bu çalışma emek tarihi ve emek süreci tarihi açısından hukukun önemini göstermeye çalışıyor. Türkiye’de iş hukuku muhtemelen emek çalışmalarının en gelişmiş alt-dalı olma özelliğine sahip. Ancak bu yazıda sunulan yaklaşımın özgün yanı, hukuku gündelik yaşam pratiklerinin kurucu bir unsuru olarak görmesinden kaynaklanıyor. Çalışmamız iş hukukunun, üretim rejimini düzenleme ve meşrulaştırma işlevi yanında, üretimin gündelik işleyişindeki normları oluşturmak açısından önem taşıdığını savunuyor. Çalışmanın odaklandığı dönem olan 1940’ların ikinci yarısı ve 1950’li yıllar kitlesel göçe ve yeni kentli nüfusun büyümesine tanıklık ediyor. Kentlerdeki yeni işçi sınıfı büyük oranda uzak mesafelerden yeni bir çalışma ve yaşam ortamına gelmiş insanlardan oluşuyor. Bu koşullar altında emeğin sermayeye tabi kılınması sorunu, işyeri düzeyinde üretim disiplininin gelişmesini ve korunmasını sağlayacak ekonomi-dışı araçları gerekli kılıyor. İç yönetmeliklere dair geliştirdiğimiz analiz, çalışma ilişkilerinin yasal çerçevesinin oluşturulduğu bu dönemde, hukukun gündelik işleyişinin üretim sürecinde emeğin kontrolünün sağlanmasında önemli bir yere sahip olduğunu gösteriyor. İşyeri düzeyinde yapılan ve fabrika idarecilerinin işçilere daha sıkı bir zaman disiplini kazandırma yönündeki kaygılarını yansıtan pek çok değişiklik, işçilerin kendi alışkanlıkları ve haklarına saldırıldığı duygusunu güçlendiriyordu ve işçi sendikalarının itirazlarıyla karşılanıyordu. Diğer yandan yasal otoritenin de işverenler tarafından oluşturulan bu “özel hukuka” müdahale etmek konusunda isteksiz davrandığını görüyoruz

Anahtar Kelimeler

Emek Süreci, İş Hukuku, İşyeri İç Yönetmelikleri, Emek Tarihi

Labor Process and Law: The Role of Factory Regulations in the Development of Work Discipline in Turkey

Öz

Labor Process and Law: The Role of Factory Regulations in the Development of Work Discipline in Turkey This paper aims to show the significance of law for studying the history of labor and labor process. Labor law is probably the most developed sub-field of labor studies in Turkey. However, the novelty of the discussion presented in this study lies in its recognition of law as a constitutive system of everyday practices. The paper argues that the labor law is crucial for it is used as to regulate and also legitimate the indigenous production and enforcement of the norms in the everyday functioning of the workplace. The paper focuses on the period from the immediate aftermath of the World War II to the end of 1950s. During the period, the working population experienced a massive migration and new urban societies were being manufactured. The new working class in the cities was composed overwhelmingly of people who had moved to a new environment from long distances. Under such conditions, the question of the subordination of labor required extra-economic instruments to facilitate and secure productive discipline at the shop-floor level. The analysis of factory regulations reveals that the everyday workings of the law were crucial in the constitution of labor control in the production process in a period when labor legislation was in the process of being made. Managements’ concern with greater punctuality and work discipline reflected in the factory regulations contributed to the workers’ sense of encroachment and fostered growing protests of the worker unions. The analysis presented here also reveals that the legal authority was disinclined to intervene in the “private law” established by employers in order to exert discipline in this historical conjuncture when the legal infrastructure of state controlled labor relations was in the process of construction

Anahtar Kelimeler

Labor Process, Labor Law, Factory Regulations, Labor Control, Labor History

Kaynakça

• “1950 Yılına Ait Basın Haberleri”, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) Katalog no. 490.01/ 204.812.
• “Konya’ya Gelecek Olan Cumhurbaşkanı’na Sunulmak Üzere Hazırlanmış İşçilerin Dert ve Dilekleri”, BCA Katalog no. 030.01/112.710.4.
• Ağralı, Sedat (1967) Günümüze Kadar Belgelerle Türk Sendikacılığı, İstanbul: Son Telgraf.
• Arthurs, H.W. (1996) “Labour Law without the State?”, The University of Toronto Law Journal, 46(1), 1-45.
• Aytemur, Janset Özen (2011) Türkiye’de Yönetim Düşüncesinin Erken Dönemleri: Sümerbank (1930-1945), İstanbul: Libra Yayıncılık.
• Brody, David (1979) “The Old Labor History and the New: In Search of an American Working Class”, Labor History 20(1), 111-126.
• Burawoy, Michael (1992) The Politics of Production, London: Verso.
• Erişçi, Lütfü (2003) Sosyal Tarih Çalışmaları, İstanbul: TÜSTAV Yayınları.
• Fındıkoğlu, Z. Fahri (1952) İzmir’de İşçi Sendikaları Hakkında Sosyolojik Bazı Müşahedeler, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• Fine, Bob (1982) “Law and Class”, B. Fine, R. Kinsey, J. Iea, S. Picciotto, and J. Young (der.), Capitalism and the Rule of Law: From Deviancy Theory to Marxism içinde, London: Hutchinson.
• “İç Hizmetler Şefliğinin Dikkatine”, Gayret, 16 Haziran 1951.
• İstanbul Tekstil ve Örme Sanayii İşçileri Sendikası 1959-1961 Devresi Faaliyet Raporu (1961) İstanbul: Alpaslan Matbaası.
• “İş Yerleri için Dahili Talimatnameler Yapılırken İşçiler Hakkında Vicdani ve İnsani Duygular Daima Göz Önünde Bulundurulmalıdır”, Endüstri (Kasım 1937), 23(3), 70.
• Jones, Gareth Stedman (1983) Languages of Class, Cambridge: Cambridge University Press.
• Kitay, Jim (1997) The Labour Process: Still Stuck? Still a Perspective? Still Useful?, Electronic Journal of Organizational Theory, 3(1). http://www.mngt.waikato.ac.nz/ejrot/ vol3_1/ kitay.pdf.
• Koç, Yıldırım (2003) “Tekel İş Yerleri İç Yönetmeliği (1947)”, Türk-İş Dergisi, 355.
• Koç, Yıldırım (1996) “1950’li Yıllarda Kamu Kesiminde İç Yönetmelikler”, Türkiye İşçi Sınıfı ve Sendikacılık Tarihi, Olaylar Değerlendirmeler içinde, Ankara: Yol-İş Yayınları.
• Koçak, Hakan (2008) “50’leri İşçi Sınıfı Oluşumunun Kritik Bir Uğrağı olarak Yeniden Okumak”, Çalışma ve Toplum, 18, 69-85.
• Luedtke, Alf (1986) “Cash, Coffee-Breaks, Horseplay: Eigensinn and Politics among Factory Workers in Germany circa 1900”, Michael Hanagan ve Charles Stephenson (der.) Confrontation, Class Consciousness and the Labor Process içinde, New York: Greenwood Press.
• Makal, Ahmet (2007) Ameleden İşçiye: Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihi Çalışmaları, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Marx, Karl (2011) Kapital, 1. Cilt, (çev. Mehmet Selik ve Nail Satlıgan), İstanbul: Yordam Yayınları.
• Price, Richard (1983) “The Labour Process and Labour History”, Social History, 8 (1), 57-85.
• Smith, Thomas C. (1986) “Peasant Time and Factory Time in Japan”, Past & Present , 111, 165-197.
• Steinberg, Marc W.(2010) “Marx, Formal Subsumption and the Law”, Theory and Society, 39 (2), 173-202.
• Steinberg, Marc W.(2003) “Capitalist Development, the Labor Process, and the Law”, American Journal of Sociology, 109(2), 445-495.
• Süzek, Sarper (1995) “İş Hukukunda İç Yönetmelikler”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 44(1-4), 183-191.
• Takehiko, Hashimoto (2002) “Punctuality and the Introduction of Scientific Management in Japan”, Japan Review, 14, 99-118.
• Thompson, Edward P. (2006) Avam ve Görenek (çev. U. Kocabaşoğlu), İstanbul: Birikim Yayınları.
• Tuna, Orhan (1969) Toplu İş Sözleşmesi Düzeninin İktisadi ve Sosyal Tesirleri, Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı Yayınları.
• Weigert, Oscar (1937) “The New Turkish Labor Code”, International Labour Review, 25(6), 753-774.
• Yıldırım, Engin (2011) “Zaman Disiplini ve Çalışma Zihniyeti: Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü Romanı Bağlamında Bir Değerlendirme”, Çalışma ve Toplum, 31, 25-41.
• Yirmibeşoğlu, Gözde (2007) “Trade Unionism in Turkey: The Self-Understanding of Türk-İş and Its Role in Society and Politics (1950-1982)”, Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi. İç Yönetmelikler
• Devlet Demiryolları ve Limanları İşletme Umum Müdürlüğü İşyerlerine Mahsus Yeknesak Dahili Talimatname, İstanbul: Haydarpaşa Demiryollar Matbaası, 1939.
• General Elektrik Türk Anonim Ortaklığı Ampul Fabrikası Dahili Talimatnamesi, İstanbul: 1954
• Mensucat Santral Türk Anonim Şirketi İçyönetmeliği, İstanbul: Hüsnütabiat Basımevi, 1950.
• Mensucat Santral Dahili Talimatnamesi, İstanbul: Resimli Ay Matbaası, 1938.
• Sümerbank Ereğli Bez Fabrikası Dahili Talimatnamesi, İstanbul: Çituri Biraderler Basımevi, 1939.
• Türkay Endüstri ve Ticaret A.Ş. İstinye Kibrit Fabrikası Dahili Talimatnamesi, İstanbul: 1956.
• Zeytinburnu Çimento Fabrikası Dahili Talimatnamesi, İstanbul: 1947. Gazeteler Akşam, 1956-1957
• Gece Postası, 1949-1960
• İstanbul Ekspres, 1954 İşçinin Sesi, 1960