Dünyada ve Osmanlı’da Zorunlu Çalıştırma: “Amele-i Mükellefe” Uygulaması ve Tarihsel Gelişimi

Yıl 2017, Cilt: 2 Sayı: 53, 507 - 546, 01.01.2017

Yakup Akkuş Kadir Yıldırım

Öz

Dünyada ve Osmanlı İmparatorluğu’nda yollarda zorunlu çalıştırmayı ele alan bu makalede, spesifik olarak Osmanlı’daki Amele-i Mükellefe uygulaması karşılaştırmalı bir bakışla analiz edilmiştir. Yollarda zorunlu çalıştırma, eski çağlarda Mısır, Mezopotamya, Roma ve Çin’de, sonrasında Aztek ve İnka toplumlarında, Ortaçağdan itibaren Avrupa devletleriyle bu devletlerin Asya, Amerika ve Afrika’daki sömürgelerinde ve modern dönemde Kuzey Amerika’da uygulanmıştır. Uygulamanın Osmanlı’daki biçimi olan ve sivil halkın yollarda zorunlu olarak çalıştırılması anlamına gelen Amele-i Mükellefe uygulaması ise 1862 yılında başlamış ve 1952 yılında son bulmuştur. Araştırma kapsamında daha çok Osmanlı dönemindeki uygulamalara odaklanılmıştır. Bunun sebebi Amele-i Mükellefe uygulamasının esas olarak bu dönemde kurumsallaşmış olması ve Osmanlı çalışma ve maliye tarihi yazınlarında ayrıntılı ve karşılaştırmalı analizlerin yetersiz olmasıdır. Makalede Amele-i Mükellefe uygulamasının zamanla geçirdiği değişiklikler, konu olduğu büyük yolsuzluklar ve uygulamayı iyileştirmek için yapılan yasal düzenlemeler etraflıca irdelenmiştir. Bunun yanında dünyadaki uygulamalar ile Amele-i Mükellefe uygulaması; amaç, gerekçe, işleyiş, gelişim ile uygulama birimleri ve sonuçları gibi kriterler dikkate alınarak karşılaştırılmıştır. Osmanlı merkez idaresi için halkın yollarda zorunlu çalıştırılmasının en önemli meşruiyet kaynağını yararlanma ilkesi oluşturmuştur. Aynı ilkenin Osmanlı’nın çağdaşı olan bazı Avrupa devletlerinde de göz önüne alındığı tespit edilmiştir. Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu’nun doğu ve batı vilayetleri arasındaki refah farklılığının Amele-i Mükellefe uygulamasına etkisi tartışılmış ve uygulamanın Avrupa devletlerinin aksine gelir dağılımını dikkate almayan özellikleri ortaya konmuştur. Diğer yandan Avrupalı devletlerin sömürgelerinde zorunlu çalıştırma uygulamalarını gelir dağılımını dikkate almadan 20. yüzyılın ortalarına kadar sürdürdüğü görülmektedir. Amele-i Mükellefe uygulaması kapsamında, halka bedenen çalışma yanında, bazı dönemlerde yapılan düzenlemelerle, “tarik yol bedeli” adı altında, belirli miktarda para ödeyebilme alternatifi de sunulmuştur. Bu çalışmada Amele-i Mükellefe uygulaması vergilendirme kapsamında değil; merkezi idarenin esas amacı ve diğer kriterler göz önüne alınarak zorunlu kamu hizmeti kapsamında ele alınmıştır. Makalede, 1910 yılında alınan kararla bedenen çalışma şartının kaldırılıp sadece tarik bedelinin tahsil edilmeye başlanmasının bu uygulamaya vergi hüviyeti kazandırdığı öne sürülmüştür

Anahtar Kelimeler

Amele-i Mükellefe, Zorunlu Çalıştırma, Osmanlı, Avrupa Emek Tarihi, Tarik Bedeli, Angarya

Compulsory Labour in the World and Ottoman Empire: “Amele-i Mükellefe” Case and its Historical Development

Öz

In this article, we examine compulsory labour on road construction in the world and in the Ottoman Empire with a specific emphasis on the implementation of Amele-i Mükellefe in the Ottoman Empire in a comparative way. The compulsory labour had been implemented in Egypt, Mesopotamia, Roman Empire and China during ancient ages. It was also a widespread phenomenon in Aztec and Inca societies and Europe since the Middle Ages. There can be seen some similar practices in the European colonies in Asia, America and Africa. It also had been implemented in North America in modern times. The case of Amele-i Mükellefe in Ottoman Empire, the compulsory working of civilians on the road construction, started in 1862 and ended in 1952 in modern Turkey. This paper spesifically focuses on the Ottoman Period. Because, the Amele-i Mükellefe was mainly institutionalized in this period, and inadequacy in detailed and comparative analyzes in the Ottoman labour and fiscal history literature. The article deals with the changes that occured over time, the major problems like corruption, and the legal arrangements that had been made to improve the implementation. In addition, the implementations in the world are compared with the Amele-i Mükellefe by taking into consideration criteria such as aim, rationale, development, implementation units and results. The most important source of legitimation of compulsory labour was the benefit principle for Ottoman central administration. The same principle applies for some European states, which are contemporary of the Ottoman Empire. Furthermore, the effect of the welfare differences between the eastern and western provinces of the Ottoman Empire on the implementation of Amele-i Mükellefe is discussed. In this context, it is revealed that Ottomans, contrary to the European states, did not consider income distribution in compulsory labour. However, European states continued their compulsory labor practices in their colonies until the middle of the 20th century, without regard to income distribution. In addition to physical working, commutation money under the name of “tarik bedeli” rate of commutation had been offered as an alternative within the scope of the Amele-i Mükellefe implementation in some periods. In this study, the Amele-i Mükellefe implementation is not considered under the scope of taxation. It has been examined within the scope of compulsory public service considering the main goal of the central government and other criteria. In this article, it is argued that replacement of physical working with the commutation money gave the implementation a tax character

Anahtar Kelimeler

Amele-i Mükellefe, Compulsory Labour, Forced Labour, Ottoman, European Labour History, Rate of Commutation, Corvée

Kaynakça

• BOA, A.d. 594, H. 1273. M. 1856-57.
• BOA, A. MKT. MHM. 389/94. 28 R 1284. 29 Ağustos 1867.
• BOA, A. MKT. MHM. 389/94. 28 R 1284. 29 Ağustos 1867.
• BOA, A. MKT. MHM. 486/71. 3 Ş 1298. 1 Temmuz 1881.
• BOA, A. MKT. MHM. 676/13. 7 L 1313. 22 Mart 1896.
• BOA, BEO. 1067/80019. 18 Ş 1315. 12 Ocak 1898.
• BOA, BEO. 1116/83678. 6 Z 1315. 28 Nisan 1898.
• BOA, BEO. 1262/94604. 18 N 1316. 30 Ocak 1899.
• BOA, BEO. 1386/103939. 10 C 1317. 16 Ekim 1899.
• BOA, BEO. 141/10546. 29 C 1310. 18 Ocak 1893.
• BOA, BEO. 16/1192. 13 ZA 1309. 9 Haziran 1892.
• BOA, BEO. 165/12366. 17 Ş 1310. 6 Mart 1893.
• BOA, BEO. 1778/133293. 5 L 1319. 15 Ocak 1902.
• BOA, BEO. 24/1768. 28 ZA 1309. 24 Haziran 1892.
• BOA, BEO. 2471/185263. 19 L 1322. 27 Aralık 1904.
• BOA, BEO. 369/27652. 27 Ş 1311. 5 Mart 1894.
• BOA, BEO. 3898/292287. 26 CA 1329. 25 Mayıs 1911.
• BOA, BEO. 684/51298. 2 R 1313. 22 Eylül 1895.
• BOA, BEO. 87/6452. 21 RA 1310. 13 Ekim 1892.
• BOA, DH. İ. UM. EK. 95/59. 14 ZA 1333. 23 Eylül 1915.
• BOA, DH. İD. 170/8. Lef. 16/1 ve 22/1. 20 M 1333. 8 Aralık 1914.
• BOA, DH. İD. 179/4. 29 CA 1332. 25 Nisan 1914.
• BOA, DH. İD. 64/49. 10 R 1332. 8 Mart 1914.
• BOA, DH. İD. 64/69. 29 Z 1332. 18 Kasım 1914.
• BOA, DH. İD. 64/70. 13 M 1333. 1 Aralık 1914.
• BOA, DH. MB. HPS. M. 18/23. 12 M 1333. 30 Kasım 1914.
• BOA, DH. MB. HPS. M. 18/71. 2 S 1333. 20 Aralık 1914.
• BOA, DH. MB. HPS. M. 9/105. 29 S 1332. 27 Ocak 1914.
• BOA, DH. MB. HPS. M. 9/105. 29 S 1332. 27 Ocak 1914.
• BOA, DH. MB. HPS. M. 9/16. 15 Z 1331. 15 Kasım 1913.
• BOA, DH. MB. HPS. M. 9/16. 15 Z 1331. 15 Kasım 1913.
• BOA, DH. MB. HPS. M. 9/16. 15 Z 1331. 15 Kasım 1913.
• BOA, DH. MKT. 1434/18. 2 ZA 1304. 23 Temmuz 1887.
• BOA, DH. MKT. 1556/7. 1 TE 1304. 13 Ekim 1888.
• BOA, DH. MKT. 1556/7. 1 TE 1304. 13 Ekim 1888.
• BOA, DH. MKT. 1607/62. 18 B 1306. 20 Mart 1889.
• BOA, DH. MKT. 1710/80. Lef. 4. 2 Ş 1307.
• BOA, DH. MKT. 1727/41. 10 L 1307. 30 Mayıs 1890.
• BOA, DH. MKT. 2024/133. 4 CA 1310. 24 Kasım 1892.
• BOA, DH. MKT. 2582/76. 22 L 1319. 1 Şubat 1902.
• BOA, DH. MKT. 2799/84. 12 RA 1327. 3 Nisan 1909.
• BOA, DH. MKT. 2842/82. 25 CA 1327. 14 Haziran 1909.
• BOA, DH. MKT. 2863/33. 12 C 1327. 1 Temmuz 1909.
• BOA, DH. MKT. 2897/37. 24 B 1327. 11 Ağustos 1909.
• BOA, DH. UMVM. 128/37. 1 ZA 1332. 21 Eylül 1914.
• BOA, DH. UMVM. 128/70. 15 Z 1332. 4 Kasım 1914.
• BOA, DH. UMVM. 128/74. 21 Z 1332. 10 Kasım 1914.
• BOA, DH. UMVM. 55/45. 16 Z 1333. 25 Ekim 1915.
• BOA, DH. UMVM. 131/22, 18 B 1333. 01 Haziran 1915.
• BOA, DH. UMVM. 23/37, 02 CA 1334. 07 Mart 1916.
• BOA, İ. HUS. 16/1311RA94. 15 RA 1311. 26 Eylül 1893.
• BOA, İ. MMS. 110/4706. 28 C 1307. 19 Şubat 1890.
• BOA, İ. MMS. 115/4931. 19 S 1308. 4 Ekim 1890.
• BOA, İ. MMS. 51/2253. 11 RA 1292. 17 Nisan 1875.
• BOA, İ. TNF. 13/1321 ZA-03. 21 ZA 1321. 8 Şubat 1904.
• BOA, İ. TNF. 5/1313 L-02. 22 L 1313. 6 Nisan 1896.
• BOA, İ. TNF. 6/1315 B-06. 29 B 1315. 24 Aralık 1897.
• BOA, İ. TNF. 6/1315 Ş-01. 12 Ş 1315. 6 Ocak 1898.
• BOA, MV. 49/76. 28 R 1307. 22 Aralık 1889.
• BOA, MV. 74/4. 8 Ş 1310. 25 Şubat 1893.
• BOA, ŞD. 520/21. 11 M 1313. 4 Temmuz 1895.
• BOA, T. TNF. VRK. 61/48. 16 R 1326. 18 Mayıs 1908. T. Dosya No: 61.
• BOA, T. TNF. VRK. 61/48. 16 R 1326. 18 Mayıs 1908. T. Dosya No: 61.
• BOA, TFR. I. SL. 7/650. 29 Z 1320. 29 Mart 1903.
• BOA, TFR. I. SL. 94/9350. 28 ZA 1323. 24 Ocak 1906.
• BOA, TFR. I. ŞKT. 1/42. 2 L 1320. 2 Ocak 1903.
• BOA, Y. A. HUS. 280/73. 11 RA 1311. 22 Eylül 1893. Yasal Metinler
• “Çekirgenin İtlafı Hakkında Kanun-ı Muvakkat”, 4 Z 1330, 14 Kasım 1912, DÜSTUR, 2. Tertip, C. 5, Dersaadet, Matbaa-i Amire, 1332/1913-1914.
• “İdare-i Umumiye-i Vilayat Kanun-ı Muvakkatı”, DÜSTUR, T:2, C: 5, s. 186-216, 13 Mart 1329.
• “Memâlik-i Mahruse-i Şahane Yollarının Tanzim ve Tesviyesi Hakkında Nizamnamedir”, DÜSTUR, 23 Ş 1278. 23 Şubat 1862.
• “Tarik Mükellefiyet-i Nakdiyesi Hakkında Kanun-ı Muvakkat”, 14 R 1332, 12 Mart 1914, DÜSTUR, 2. Tertip, C. 6.
• “Tarik Mükellefiyet-i Nakdiyesinin 1338 Senesine Mahsus Olmak Üzere Tezyidi ve Teferruatı Hakkında Kararname”, 20 Mayıs 1338, 20 Mayıs 1922, DÜSTUR, 2. Tertip, C. 12.
• “Tekaya ve Zevaya Postnişinlerinin Turuk ve Meâbir Ameliyatı Mükellefiyetinden İstisnası Hakkında İrade-i Seniyye”, 18 L 1311, 24 Nisan 1894, DÜSTUR, 1. Tertip, C. 6.
• “Turuk-ı Muvaredenin Amele-i Mükellefe ile İnşası Usûlünün Lağvı ile Vilayatta Tarh Edilecek Bedel-i Nakd-i Hakkında İrade-i Seniyye”, 28 C 1307, 19 Şubat 1890, DÜSTUR, 1. Tertip, C. 6.
• Barclay, H. (1847) Law of Highways: The General Turnpike Act, the General Statute Labour Act for Scotland and the Whole Other Acts Relative to Highways, Edinburgh, Glasgow.
• Bell, R. (1987) Providing for the Due Performance of Statute Labour, Passed 8th February 1847, Canada: Canadian Institute for Historical Microreproductions, Photographic Sciences Corporation.
• Considerations on the Acts of Parliament Relative to Highways in Scotland, and on the New Scheme of a Tax in Lieu of Statute-Labour. Together with an Abstract of these Acts and a Plan for a New General Act (1764) Printed for A. Kincaid & J. Bell, Edinburgh.
• Weir, A. vd. (1905) The Law of Assessment: Including the Law of Statute Labour, Toronto: Law Book Company.
• “Tarik Bedeli Nakdisi”, Alemdar, No: 2694-394, 14 KS 1336, 14 Ocak 1920.
• “Tarik Mükellefiyeti Nakdiyesi Hakkında”, Alemdar, No: 2830-530, 3 Haziran 1336, 3 Haziran 1920.
• “Muharrerat-ı Umumiye Suretleri”, Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Yıl: 2, Cilt: 3, No: 15-27, S. 24, 17 Temmuz 1326, 30 Temmuz 1910.
• Maliye Nezareti (1325/1909) Devlet-i Osmaniye 1325 Senesine Mahsus Bütçesidir, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Maliye Nezareti (1326/1910a) 1325 Senesi Eylülünden Şubatı Gayetine Kadar Hazine-i Celile’den Memurin-i Maliyeye Yazılan Muharrerat-ı Umumiye Suretlerini Muhtevi Mecmuadır, Dersaadet: Matbaa-i Osmanîye.
• Maliye Nezareti (1326/1910b) Devlet-i Osmaniye’nin 1326 Senesine Mahsus Bütçesidir, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Maliye Nezareti (1326/1910c) Senelik İhsaiyat-ı Maliye, Varidat ve Masarifat-ı Umumiyeyi Muhtevidir, İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Mehmed Cavid (1326/1910a) “Esbab-ı Mucebe Layihasından Mâba’di”, Ulum-ı İktisadîye ve İçtimaîye Mecmuası, C. 6, S. 1.
• Mehmed Cavid (1326/1910b) “Kavanin-i Maliye ve Tezyid-i Vâridât”, Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Yıl 2, C. 3, No: 12-24, S. 21, 1137- 1148.
• Mehmed Râkım ve Mustafa Nail (1306-1888/1889) Hayat-ı Düvel, C. 1, İstanbul: A. Mavyan Şirket-i Mürettebiye Matbaası.
• Blond, S. JL. (2013) “The Trudaine Atlas: Government Road Mapping in Eighteenth-Century France”, Imago Mundi 65.1, 64-79.
• Castleman, B. A. (2005) Building the King's Highway: Labor, Society, and Family on Mexico's Caminos Reales, 1757—1804, Tucson: University of Arizona Press.
• Conchon, A. (2006) “Road Construction in Eighteenth Century France”, Second International Congress on Construction History, 29th March-2nd April 2006, Vol. 1, 791-797.
• Connell, J. (1988) “The End ever Nigh: Contemporary Population Change on Pitcairn Island.” GeoJournal, 16.2, 193-200.
• Çadırcı, M. (2007) “Tanzimat Döneminde Karayolu Yapımı”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), C. 15, S. 26, 153-167.
• Çetin, E. (2015) “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Zorunlu Çalışma Uygulamalarına Dair Bir Örnek: Karayolu Yapımında Çalışma Yükümlülüğü (1861-1908)”, International Journal of Science Culture and Sport, July 2015, 654-665.
• Forster, G. C. F. (1983) “Government in Provincial England Under the Later Stuarts.” Transactions of the Royal Historical Society, Fifth Series, 33, 29-48.
• Gönüllü, A. R. (2011) “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Yol Vergisi (1866- 1921)”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 30, 289-333.
• Grice, J. W. (1910) National and Local Finance, A Review of the Relations Between The Central and Local Authorities in England, France, Belgium and Prussia, During The Nineteenth Century, London: P.S. King & Son, Orchard House.
• Gülan, A. (1985) “Babanzade Mustafa Zihni Paşa ve Tevsi-i Mezuniyet Yahud Kitab-ı İdaremizden Bir Sahife Adlı Eseri”, İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi, 6, 1-3, 109-128.
• Halaçoğlu, Y. (1991) “Anadolu: Ulaşım ve Yol Sistemi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 3, 127-128.
• Halaçoğlu, Y. (1994) “Derbend”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 9, 162-164.
• İhsaiyat-ı Maliye (Maliye İstatistikleri) 1885-1909 (2000) Çev.: Fehmi Tümer, Ankara, Maliye Bakanlığı Araştırma Planlama Koor. Kur. Baş. Yayınları.
• Hey, D. (1997) The Oxford Dictionary of Local and Family History, Oxford: Oxford University Press.
• Jackman, W. T. (1916). The Development of Transportation in Modern England, Vol: 2, Cambridge: Cambridge University Press.
• Karal, E. Z. (t.y.) Osmanlı Tarihi – Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1908), C. 4., Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 13. Dizi.
• Karaoğlu, Ö. (2013) “Osmanlı İktisat ve Maliyesi’ne Yerli Bir Yaklaşım Örneği: Mizan Gazetesi”, Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, C. 8, S. 2, s. 191- 206.
• Kibreab, G. (2009) “Forced labour in Eritrea”, The Journal of Modern African Studies, 47.01, 41-72.
• Kloosterboer, W. (1960) Involuntary Labour since the Abolition of Slavery A survery of Compulsory Labour Throughout the World, Leiden: E.J. Brill.
• LeRoy, M. H. (2007) “Compulsory Labor in a National Emergency: Public Service or Involuntary Servitude? The Case of Crippled Ports”, Berkeley Journal of Employment and Labor Law, Vol. 28, 331-373.
• Marcantonio, R. A. and Angelica K. J. (2007) “From the Back of the Bus to the End of the Line-The Discriminatory Funding of Public Transit in California”, Human Rights Magazine, Vol. 34, No. 3, 10-11.
• Mathieson, D. S. (2013) “Ending Forced Labour in Myanmar: Engaging a Pariah Regime by Richard Horsey (Review)”, Contemporary Southeast Asia: A Journal of International and Strategic Affairs, 35/2, 292-294.
• Mavor, J. (1925) An Economic History of Russia, Vol. 1, 2nd Edition, London: JM Dent & Sons Limited.
• Monson, A. and Walter S. (2015) “Introduction: Studying fiscal regimes”, içinde Fiscal Regimes and the Political Economy of Premodern States, Monson, A.&Scheidel, W. (Eds.), Cambridge: Cambridge University Press.
• Orhonlu, Cengiz (1984) Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, Derleyen: Salih Özbaran, İzmir: Ege Üniversitesi Fakültesi Yayınları.
• Osmanlı Vergi Mevzuatı (1999) Ankara: Maliye Bakanlığı APK Kurulu Başkanlığı, Yayın No: 1998/348.
• Öner, E. (2005) Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, Genişletilmiş 2. Bsk., Ankara: Maliye Bakanlığı APK Kurulu Başkanlığı Yayınları.
• Özdemir, N. (2013) “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Yol Vergisi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt XXXII, 213-258.
• Özdemir, S. (1998) “Türkiye’de “Zorunlu Çalışma” Uygulamaları”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, S. 41-42, 181-213.
• Quataert, D. (2009) Osmanlı İmparatorluğu’nda Madenciler ve Devlet: Zonguldak Kömür Havzası 1822-1920, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Sayın, Abdurrahman Vefik (1999) Tekâlif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi), Ankara: TC Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayın No: 1999/352.
• Struk, D. H. vd., (1993) “State Peasants”, Encyclopedia of Ukraine, Vol. V, Toronto: University of Toronto Press.
• Thomas, C. A. (1972) A Needs Study Method for Arterial Highways in Nova Scotia, Master Thesis, University of New Brunswick, Department of Civil Engineering.
• Yazıcı, N. (1992) “Tanzimatta Haberleşme ve Kara Taşımacılığı”, Ankara Üniversitesi Osmanlı tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 3, 333-377.
• Yıldırım, K. (2013) Osmanlı’da İşçiler (1870-1922): Çalışma Hayatı. Örgütler, Grevler, İstanbul: İletişim.
• Webber, C. and Wildavsky, A. B. (1986) A History of Taxation and Expenditure in the Western World, New York, Simon & Schuster. İnternet Kaynakları
• “Roads and Highways”, http://www.thecanadianencyclopedia.com/en/article/roads-and-highways/ (19.11.2016).