SOVYET DÖNEMİ KAZAK DİL BİLİMİ / DİL BİLGİSİ ARAŞTIRMALARI VE KAZAK DİL BİLGİNLERİ HAKKINDA (1920-1990)

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 1, 91 - 140, 25.05.2022

Bayan Zhunussova Süleyman Efendioğlu

Öz

Kazakistan’da Sovyet Dönemi, kültürel, bilimsel, sanatsal faaliyetlerin gelişmesi, eğitim ve basın sistemlerinin genişlemesi, ulusal yazıların sistemleştirilmesi ve edebî dilin oluşması için belirgin fırsatlara sahipti. Dolayısıyla Kazakistan’da dil çalışmalarının gelişmesi ve bağımsız bir bilim dalı hâline gelmesi Sovyet dönemi ile örtüşmektedir.
Makalede, Sovyet döneminde Kazakça üzerine (1920-1990) yapılan dil çalışmaları sistematize edilmiş; Kazak dil biliminin günümüze kadarki gelişim tarihi ve bu dönemlerde ulusal dilin gelişmesi adına yapılan çalışmalar tanıtılmaya çalışılmıştır. Sovyet döneminde Kazak dil bilimi/dil bilgisi araştırmaları farklı düzeylerde gelişmiştir. Bu yüzden onların her birini on yıllık gruplara ayırıp, yapılan çalışmaları dönem dönem vermeye çalıştık. Ayrıca Kazakistan tarihinde önemli etkiler bırakmış şahsiyetler arasından ağırlıklı olarak Sovyet döneminde yaşamış ve eserleriyle silinmez izler bırakmış aydınlardan bahsettik. Bunlar arasında dil ve edebiyat alanında tüm Türk dünyasına model olmuş büyük bilim adamları bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sovyet Dönemi, Kazak Türkçesi, Kazak Dil Bilginleri.

About Kazakh Linguistics and Grammar Studies and Kazakh Linguists in the Soviet Era (1920-1990)

Öz

The Soviet era in Kazakhstan had distinct opportunities for the development of cultural, scientific and artistic activities, the expansion of educational and media systems, the systematization of national wri-tings and the formation of a literary language. Therefore, the develop-ment of language studies in Kazakhstan and its becoming an independent branch of science coincide with the Soviet period.
In the article, language studies on Kazakh language during the Soviet period (1920-1990) were systematized; The history of the deve-lopment of Kazakh linguistics until today and the studies on the deve-lopment of the national language in these periods have been tried to be introduced. Kazakh linguistics/grammar studies developed at different levels during the Soviet period. Hence, we tried to divide each of them into ten-year groups and give the work done from time to time. In addi-tion, we mentioned the intellectuals who lived mainly in the Soviet era and left indelible traces with their works, among the personalities who had a significant impact on the history of Kazakhstan. Among them, there are great scientists who have been a model for the entire Turkish world in the field of language and literature.

Anahtar Kelimeler

Soviet Period, Kazakh Turkish, Kazakh Linguists.

Kaynakça

• Abilkasimov, Babaş, XIX. Ğasırdıñ Ekinşi Jartısındağı Qazaq Ädebï Tili, Almatı, 1982.
• Abişeva, K. M., Ömerova, S. K., Dil Biliminin Araştırma Tarihi, Monografi, TAU Üniversitesi, Astana, 2019.
• Aliyeva, B., Jaumbayev, S. U., “Ahmet Baytursynov'un Hayatı ve Sosyo-Politik Etkinliği”, // Qazaqstan Tarihi (Erişim Tarihi: 05.09.2019).
• Amır, Rakış, Biyobibliyografik Dizin, Derleyicisi: [J. Amirova ve diğerleri]; Sorumlu Editör: B. Kadıyev, Kazak Üniversitesi, Almatı 2005.
• Aytbayulı, Ömirzaq, “Ğïbrattı Ğumır”, // QOJALAR. KZ - Tarih. Tanım. Tağlım, (Erişim Tarihi: 26.12.2017).
• Balakayev, Maulen, O Tyurkologiçeskih İssledovaniyah S. K. Kenesbayeva, v sb.: Issledovaniya Po Tyurkologii, Alma-Ata 1963.
• Baytursınulı, Ahmet, Altı Tomdıq Şığarmalar Jïnağı, Cilt: I, Elşejire, Almatı, 2013.
• Boranbay, Bolat, Kazak Dil Bilgilerinin Oluşumu ve Gelişimi, (S.S. Jyenbayev'in Çalışmalarına Dayanarak) Ders Kitabı, Almatı 2013.
• http://www.cga.kz/ 29.11.2021. Kazakistan Cumhuriyeti Kültür ve Spor Bakanlığı Merkez Devlet Arşivi (Erişim Tarihi: 08.01.2019).
• https://engime.org/ (Erişim Tarihi: 06.12.2021).
• https://islamansiklopedisi.org.tr/baytursunov-ahmed/ (Erişim Tarihi: 27.11.2021).
• https://kazmkpu.kz/ 1612262548 (Erişim Tarihi: 28.11.2021).
• https://mtdi.kz/main/oku_adisteme/q/1/id/779 (Erişim Tarihi: 28.11.2021).
• https://tbi.kz/ Abduali Kaydar (Erişim Tarihi. 13.12.2021).
• https://termincom.kz/assets/pdf/fccc01431d3e67547942d7aa722f633c.pdf. (Erişim Tarihi: 19.03.2022).
• https://www.mtdi.kz/main/tilshi_portfeli/id/378/q/1 (Erişim Tarihi: 27.11.2021).
• Jaqıpov, Jantas, “66 Jıl Til Dep Tınım Tappağan Ğalım Turalı Bir Üzik Sır”, // “Qasım.KZ” partalında jarïyalanğan maqaladan alındı. 14.08.18.
• Jubanov, Kudaybergen, Genel Baskı Başkanı, Filoloji Doktoru, Profesör M. Mal-bakov, Ahmet Baytursınov Dil Bilimi Enstitüsü, Almatı 2013.
• Kapalbekov, Bijomart, “Profesör Kayırbolat Esenov'un Kazak Sintaksındaki İzle-ri”, // Ana Dil №2 (27), Uluslararası Sosyo-Politik, Edebi-Bilimsel Alma-nak, 2016.
• Kazak Dili Ansiklopedisi, Kazakistan Cumhuriyeti Eğitim, Kültür ve Sağlık Ba-kanlığı, Kazakistan Gelişim Enstitüsü, Almatı 1998, 509, ISBN 5-7667-2616-3 Mankeyeva, Jamal, “Kelime Tablosunu Oluşturan Bilim Adamı” // Massaget.kz. (Erişim Tarihi: 18.11.2021).
• Mutlu, Hüseyin Kahraman, “Ahmet Baytursınov’un Hayatı ve Dil Araştırmaları Hakkında Düşünceler”, Ahmet Baytursınov'un Mirası: Araştırma, Sistemleştirme ve Tanıtım, Uluslararası Bilimsel-Teorik Konferansın Materyalleri, Eltanım Baspası, Almatı 2017.
• Özdemir, Emin, “Ahmet Baytursınov’un Hayatı ve 20. Yüzyılın Başında Kazakis-tan’da Eğitim Faaliyetleri İçindeki Yeri”. Dumlupınar Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 22, Aralık, 2008.
• Salkınbay, Anar, Dil Tarihini Araştırmış Başarılı Bir Bilgin // Egemen Qazaqstan, 18 Şubat 2012.
• Sarıbayev, Ş., “İsmet Kenesbayeviç Kenesbayev”. // «Narodı Azii i Afriki», 1967.
• Şen, Hilal, Ahmet Baytursınov “Edebiyet Tanıtkış” (Dil İncelemesi-Metin-Dizin), Danışman: Doç. Dr. Süleyman EFENDİOĞLU, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Di-li Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dil: Türkçe, Yıl: 2014, 490 s.
• Türk, Vahit, “Kazak Aydınlanma Hareketi içerisinde Ahmet Baytursın ve Çalış-maları”. Tarihtarih.com, (Erişim Tarihi: 19.03.2015).
• Yavuz, Esra, “Kazak Türkçesinin Bilge Anası: Rabiğa Sızdıkova (1924-2020)”, Prof. Dr. Avni Gözütok -Armağan Kitap-, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum, 2020.