Son Çekim Edatlarında Senkretizm ve Çok Anlamlılık

Yıl 2023, Cilt: 1 Sayı: 3, 53 - 70, 31.05.2023

Xafiza Zakırova

Öz

Makalede, yüklemelerin senkretizmi, dilbilimsel senkretizm tezahüründe modern bir olgu olarak görülmektedir. Özbek dilbiliminde senkretizm, somutlaştırma olgusunun incelenmesiyle başlamıştır. Daha sonra diğer bağımsız sözcüklerde senkretizm varlığına yönelik araştırmalar yapılmıştır. Ancak yardımcı sözcüklerdeki senkretizm olgusu incelenmemiştir. Yükler, işlevlerine göre yükleme, yükleme-bağlama, bağlama, bağlama-yükleme çeşitlerine ayrılır. Makale -ki, -da, -u(-yu), -ku, -mi, -chi eklerini inceliyor. -ki edatı, vurgulu edatın işlevine ek olarak, vurgulu bağlaç işlevini de yerine getirir. "Da" edatı ayrıca bileşik cümlelerde ve bağlaçlarda bağlaç görevi görür. -u(-yu) edatı, çekimli bir fiilin parçaları arasına geldiğinde bağlayıcı ve çelişen bağlaç görevi görür, bu durumda, ama, ama, ama, çelişkili bağlaçlar, çelişki anlamını güçlendiren bir edat görevi görür. -ku edatı, tamamlayıcı yan tümcesi olan yan tümcelerde temel olarak bir edat bağlayıcı görevi görür. -chi edatı, soru tümlecini ana cümleye eklemenin bir yolu olarak işlev görür. -mi edatı, sorunun anlamını vermenin yanı sıra, cümlenin belirli kısımlarını, zarf tamlamalı bağlaçları ve alıntı cümlelerini bağlama ve bağlama işlevi görür.
Herhangi bir edebi eserin lingvo-poetik özelliklerini tespit etmek, dünyada olduğu gibi Özbek dilbiliminin de günümüzdeki önemli konularından biridir. Bu alana ait çalışmalara bakınca, temel meselelerin hala tam olarak çözüldüğünü veya sorunlu alanların sınırlarının kesin olarak tespit edildiğini söylemek zordur. Bu makalede lingvo-poetika disiplininin ortaya çıkış süreci anlatılmış ve lingvo-poetik analizin yapıtaşları üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

senkretizm, dilbilim, terim, edat, edat bağlayıcı

YUKLAMALARDA SINKRETIKLIK VA POLISEMANTIKLIK

Öz

Maqolada lingvistik sinkretizmning namoyon bo‘lishida yuklamalar sinkretizmi zamonaviy fenomen sifatida ko‘riladi. O‘zbek tilshunosligida sinkretizm sifatlarning otlashishi (subs-tantivatsiya) hodisasini o‘rganish bilan boshlangan. Keyin boshqa mustaqil so‘zlarda ham sinkretizm mavjudligi to‘g‘risida tadqiqot ishlari olib borilgan. Ammo yordamchi so‘zlarda sinkretizm hodisasi o‘rganilmagan. Yuklamalar vazifasiga ko‘ra yuklama, yuklama-bog‘lovchi, bog‘lovchi, bog‘lovchi-yuklama turlariga bo‘linadi. Maqolada -ki, -da, -u(-yu), -ku, -mi, -chi yuklamalari tahlil qilingan. -ki yuklamasi taʼkidlovchi yuklama vazifasidan tashqari taʼkid bog‘lovchi vazifasini ham bajaradi. -da yuklamasi uyushiq bo‘laklarda va qo‘shma gaplarda bog‘lovchi vazifasini ham bajaradi. -u(-yu) yuklamasi uyushiq feʼl kesimlari orasida kelganda biriktiruvchi va zidlovchi bog‘lovchi vazifasini bajaradi, bu holatda ammo, lekin, biroq zidlovchi bog‘lovchilari zidlik maʼnosini kuchaytiruvchi yuklama vazifasida keladi. -ku yuklamasi, asosan, to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda yuklama-bog‘lovchi vazifasini bajaradi. -chi yuklamasi so‘roq mazmunli to‘ldiruvchi ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vosita vazifasini bajaradi. -mi yuklamasi so‘roq mazmunini berishdan tashqari gapdagi ayrim bo‘laklarni, ergash gapli qo‘shma gaplarni va ko‘chirma gaplarni bog‘lash, biriktirish uchun xizmat qiladi.

Anahtar Kelimeler

sinkretizm, lingvistika, termin, yuklama, yuklama-bog‘lovchi

Kaynakça

• Abdullaxonov J. (2010). Afsonaga ten umr. -Toshkent: Yangi Asr Avlodi.
• Admoni V.G. (1961). O mnogoaspektnom dominantnom podxode k grammatiches-komustroyu // «Voprosi yazikoznaniya», № 2.
• Babayseva V.V. (1983). Zona sinkretizma v sisteme chastey rechi sovremennogo russkogo yazika // «NDVSH Filol. nauki», № 5.
• Bardina T.K. (2003). Problema leksiko¬grammaticheskoy perexodnosti chastey rec-hiv sovremennom russkom yazike: dissert. na soiskaniye uch. st. kandidata fil. nauk, Volgogradskiy gosudarstvenniy pedagogicheskiy universitet, Volgodrad.
• Beresneva V.A. (2012). Teoreticheskiye aspekti lingvisticheskogo sinkretizma kak-kategorii obщyego yazikoznaniya: dissert. na soiskaniye uch. st. doktora fil. nauk, Vyatskiy gosudarstvenniy gumanitarniy universitet, Kirov.
• Visoskaya I.V. (2006). Sinkretizm v sisteme chastey rechi sovremennogo russkogo yazika, MPGU, Moskva.
• G‘aniyeva D.A. (2022). Turli tizimdagi tillarga mansub feʼllarda sinkretizm va po-lifunksionallik. 10.00.11 – Til nazariyasi, amaliy va kompyuter lingvisti-kasi mutaxassisligi bo‘yicha filologiya fanlari doktori (DSc) diss. –Farg‘ona.
• G‘ulom G‘.(2016). Sheʼrlar. –Toshkent. Infantova G.G. (1924). Sinkretizm v sintaksise russkoy razgovornoy rechi (na mate-riale ekonomii segmentnix sredstv) // Yavleniya sinkretizma ; v sintaksise russkogo yazika, Izd-vo RGU, Rostov n/D.
• Qahhor A. (1967). Asarlar.I tom. –Toshkent.
• Mirmuxsin U. (1972).Toshkent.
• Nabiyeva D. (2005). O‘zbek tilining turli sathlarida umumiylik va xususiylik dialek-tikasining namoyon bo‘lishi. – T.:Sharq, -B.14.
• Nurmanov A. (1983). Til tizimi va O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalala-ri. \\ O‘zbek tili va adabiyoti, T., №1. -B.27-29.
• Oybek.(2019). Nur qidirib. –Toshkent.
• Tojiyev O. (2009). Bog‘langan qo‘shma gaplarda mazmuniy sinkretizm.// O‘zbek tili va adabiyoti. –Toshkent, №5.
• Tojiyev O. (2020). Otlarda mazmuniy sinkretizm. // O‘zbek tili va adabiyoti. -Toshkent, №1.
• Tursun P.(1950) O‘qituvchi. –Toshkent.
• To‘xtaboyev X.(2010). Mungli ko‘zlar. –Toshkent.
• O‘rinboyev B. (1964). Vokativ maʼnolarning boshqa formalar bilan ifodalanishi. Trudi SamGU. Novaya seriya№ 139.
• Filosofskiy ensiklopedicheskiy slovar.(2009). Moskva.