Yeni Uygur Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Varlığındaki Sovyet Etkisi

Yıl 2024, Sayı: 6, 18 - 26, 20.11.2024

Yusuf Ulusoy

https://doi.org/10.62425/ctdal.1512763

Öz

Yeni Uygur Türkçesi ve Özbek Türkçesi, Türk diyalektleri arasında Güney-Doğu (Türkistan/Uygur) grubu içerisinde yer alır. Çağatay Türkçesinin devamı olarak kabul edilen bu diyalektler daha sonra kendi yazı dillerini oluşturur. Dilde kullanılan kelimelerin bütünü söz varlığıdır. Bir dilin söz varlığı, o toplum hakkında önemli bilgiler verir. Bir toplum, başka bir toplumla çeşitli etkileşimler kurarak oradan kendi söz varlığına kelime alabilir. 1924 yılında Türkistan’da millî sınırlar çizilir. Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Başkurt vb. sözde ayrı ayrı milletler meydana getirilir. Türk kültürü üzerine bir Rus kültürü inşa edilmeye çalışılır. Bu bütünleşik ve iç içe hâl sonucunda Rusça kelimelerin Türk diyalektlerine nüfuz ettiği görülür. Bu diyalektler arasında bulunan Yeni Uygur Türkçesi ve Özbek Türkçesine de Rusça kelimeler etki eder yani söz varlığında Rusça etkisi görülür. Çalışmamızda, işgalci güçlerin etkisiyle Çinceden ve özellikle Rusçadan Yeni Uygur Türkçesinin ve Özbek Türkçesinin söz varlığına giren kelimeler incelenmiştir. Bu kelimeler tespit edilirken Kaynakça’da verilen; Uyġur Tiliniñ İzahliq Lüġiti, Özbekçe- Türkçe Sözlük ve Uzbek-English Dictionary sözlüklerden faydalanılmıştır. Alan başlıkları, gündelik hayatta en sık kullanılan kelimeler seçilerek belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dil, Uygur, Özbek, söz varlığı, sözlük

The Soviet Influence in New Uyghur and Uzbek Turkish Vocabulary

Öz

New Uyghur Turkish and Uzbek Turkish are included in the South-Eastern (Turkistan/Uyghur) group among Turkish dialects. These dialects, which are considered as the continuation of Chagatai Turkish, later form their own written languages. The whole of the words used in the language is vocabulary. The vocabulary of a language gives important information about that society. A society can adopt words into its own vocabulary by establishing various interactions with another society. In 1924, national borders were drawn in Turkestan. Kazakh, Kyrgyz, Uzbek, Tatar, Bashkir etc. So-called separate nations are created. An attempt is made to build a Russian culture on Turkish culture. As a result of this integrated and intertwined state, it is seen that Russian words have penetrated into Turkish dialects. Russian words also influence New Uyghur Turkish and Uzbek Turkish, which are among these dialects, that is, Russian influence is seen in the vocabulary. In our study, the words that entered the vocabulary of New Uyghur Turkish and Uzbek Turkish from Chinese and especially Russian under the influence of the occupying forces were examined. While determining these words, the following dictionaries were used in the References; Uyġur Tiliniñ İzahliq Lüġiti, Özbekçe-Türkçe Sözlük and Uzbek-English Dictionary. Field titles were determined by selecting the most frequently used words in daily life.

Anahtar Kelimeler

Language, Uyghur, Uzbek, vocabulary, dictionary

Kaynakça

• Aliyev, A., & Sadiqov, Q. (1994). Özbek adabiy tili tarihidan. Özbekistan Neşriyatı. (In Uzbek)
• Bahavudun, M., Ğeyurani, Ğ., & Qadir, İ. (2002). Çağatay tiliniñ izahliq luğiti. Şincañ Xelq Neşriyatı. (In Uyghur Turkish)
• Eckmann, J. (2017). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Emet, E. (2007). Doğu Türkistan'da çift dilli eğitim. Z. Dilek, M. Akbulut, Z. Korkmaz, B. Özer, R. Gürses, & B. Taşkın (Ed.), 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) (Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi) (Cilt 1, s. 537–548). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. https://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/EMET-Erkin-DOĞU-TÜRKISTAN'DA-ÇİFT-DİLLİ-EĞİTİM.pdf
• Emet, E. (2015). Doğu Türkistan Uygur ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2011). Türk dili tarihi. Akçağ Yayınları.
• Gömeç, S. (2001). Uygur Türkleri tarihi ve kültürü. Akçağ Yayınları.
• İbrahim, G. (2012). Çağatay Uygur tilidiki péillarniñ yasiliş alahidilikliri toğrisida. Şincañ Ünivérsitéti İlmiy Jurnili, 33(1), 55-62. (In Uyghur Turkish)
• İmam, H. A. (2011). Uyğur tiliniñ izahliq lüğiti. Şincañ Xelq Neşriyatı. (In Uyghur Turkish)
• İnayet, A. (2018). Uygur atasözleri ve deyimlerinde geçen Çince alıntılar üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 66 (2), 195-214.
• Karluk, A. C. (2016). Karluk, AC (2016). ÇKP İktidarı sonrası Doğu Türkistan'da uygulanan dil politikaları. A. O. Akalan (Ed.), 2016 Hoca Ahmet Yesevi Yılı Anısına Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri (Sosyal Beşeri Bilimler) (Cilt 5, s. 199-205). Türk Eğitim-Sen Genel Merkezi Yayınları. https://www.researchgate.net/publication/373556214_CKP_Iktidari_Sonrasi_Dogu_Turkistan'da_Uygulanan_Dil_Politikalari
• Kaşgarlı, R. (2021). Bir dil üç alfabe: 20. yüzyılın başından günümüze Uygur Türklerinin kullandığı alfabeler. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (51), 11-34.
• Kaşgarlı, R. A. (2019). Dil ilişkisi bağlamında Teyipcan Eliyev’in şiirlerindeki Çince alıntılar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, (68), 181-204.
• Kolesnikov, A. (2010). Rus seyyahların gözüyle Kaşgar: XIV. yüzyılın ikinci yarısı - XX. yüzyılın başı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kuçkartay, İ. (1999). Latin esaslı yeni Özbek alfabesi (kabul edilmesi ve uygulanması). Atatürk’ün Harf Devrimi ve Türk Dünyasına Yansımaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı (s. 121–125). KTÜ Yaynları.
• Orhun, M. (2014). Uygur tümcesinin bilgisayarının çözümlenmesi. M. Akgül, U. Çağlayan, E. Derman, A. Özgit, M. Topakcı, R. Uyar, O. Oral, Ş. Akbunar, T. Kasalak, E. Sezgin, F. Yücel, H. Akar, & U. Ercan (Ed.), Akademik Bilişim 2013 – XV. Akademik Bilişim Konferansı Bildirileri (1. baskı, s. 543). Bilgi Kitapevi ve Kırtasiye Ltd. Şti.
• Öztürk, Z. (2020). Özbekistan’da dil politikası: standartlaşma ve modernizasyon (Tez No. 625146). [Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Özyetgin, A. M. (2006, 23-25 Ocak). Tarihten bugüne Türk dili alanı [Konferans Sunumu] Chinese Academy of Social Science, Turfan, Çin. https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/ozyetgin_tarihten_bugune_turkdili.pdf
• Polat, A. (1993). Atalğularni qéliplaşturuşta Çaġatay Uyğur tili éléméntliridinmu ünümlük paydiliniş kérek. Milletler Neşriyatı. (In Uyghur Turkish)
• Polat, A. (1994). Uyğur tili léksikologiyisi. Qeşqer Chinese Academy of Social Science Uyğur Neşriyatı. (In Uyghur Turkish)
• Tahir, K. (2014). Hazirqi zaman Uyġur tilida atalğularniñ şekillinişi ve tereqqiyati toğrisida qisqiçe mulahize. Şincañ İctimaiy Penler Tetqiqati, (4), 103-110. (In Uyghur Turkish)
• Tekin, F. (2008). Özbek Türkçesi söz varlığına bir bakış. Turkish Studies, 3(7), 608-618.
• Teres, E. (2010). Çağataycanın sözvarlığı ve bu sözvarlığından birkaç sözcük üzerine. Folklor-Edebiyat Dergisi, 16(62), 69-83.
• Tolkun, S. (2017). Sovyet dönemi ve sonrası Özbek edebiyatında ‘basmacılık’ konusu. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 3(1), 32-62.