Edilgen Yapılı Cümlelerde Gramatikal İlişkiler: Tuva Türkçesi Örneği

Yıl 2025, Sayı: 7, 38 - 46, 28.05.2025

Tuğba Sarıkaya Aksoy

https://doi.org/10.62425/ctdal.1641800

Öz

Edilgenlik, kılıcıya yönelen ve kılıcıyı etkileyen eylemlerden oluşan bir kategoridir. Edilgenlik sadece biçimbirimlerle değil, aynı zamanda sözlüksel ve sözdizimsel işaretleyicilerle de ifade edilir. Bu çalışmada Sibirya grubu Türk lehçelerinden biri olan Tuva Türkçesinde sözdizimsel edilgenlik işaretleyicileri tespit edilerek bu cümlelerdeki gramatikal ilişkiler işlevsel dilbilgisi kuramına göre incelenmiştir. Buna göre Tuva Türkçesinde edilgenliğin çandır “tarafından”, arkaik temel edilgen yapılar ve etken görünümlü edilgen yapılar olmak üzere üç sözdizimsel işaretleyicisi olduğu tespit edilmiştir. Tuva Türkçesi edebî metinlerinden seçilen örneklem doğrultusunda bu sözdizimsel işaretleyicilerin olduğu cümlelerde cümlenin yüklemi ile tümleci arasında ve cümlenin yüklemi ile öznesi arasındaki gramatikal ilişkilerin yalın hal, yönelme, bulunma, çıkma hali ve iyelik eki ile sağlandığı görülmüştür. Bu çalışma, Tuva Türkçesinde sözdizimsel edilgen yapılı cümlelerde gramatikal ilişkilerin nasıl geliştiğini göstermek ve alandaki eksikliği gidermek amacıyla hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

çatı , edilgenlik , gramatikal ilişki , Tuva Türkçesi

Grammatical Relations in Passive Sentences: The Example of Tuvan Turkish

Öz

Passivity has a category of actions directed at the agent and affecting the agent. Passivity has expressed not only by morphemes, but also by lexical and syntactic markers. In this study, syntactic passivity markers in Tuvan Turkish, one of the Siberian group Turkish dialects, have been identified and grammatical relations in these sentences have been analysed according to the theory of functional grammar. Accordingly, it has been determined that there are three syntactic markers of passivity in Tuvan Turkish: çandır ‘by’, archaic basic passive constructions and passive constructions with active appearance. Based on the sample selected from Tuvan Turkish literary texts, it has been observed that in sentences containing these syntactic markers, the grammatical relations between the predicate and the complement of the sentence and between the predicate and the subject of the sentence have been provided by the nominative, dative, locative, ablative and possessive suffixes. This study has been prepared to show how grammatical relations develop in sentences with syntactic passive structure in Tuvan Turkish and to fill the gap in the field.

Anahtar Kelimeler

voice , passivity , grammatical relations , Tuvan Turkish

Kaynakça

• Barutcu Özönder, F. S. (2024). Nevâyî Dili ve Uslûbu: Belirtmeli Edilgen Kuruluşlar veya Ululama Edilgenleri ve Belirtme/İlgi Hâli Birleşmesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 21(2), 141-223.
• Biçe-ool, M. D. & İshakov, F. G. (1957). Tıva dıldıŋ grammatikazı. Fonetika bolgaş morfologiya: Ortumak şkolanıŋ 5-6 klasstarga ööredilge nomu. Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. (In Tuvan)
• Bybee, J. L. (1985). Morphology: a study of the relation between meaning and form. John Benjamins Publishing.
• Chomsky, N. (1957). Syntactic structure. Mouton. (In English)
• Chomsky, N. (1993). A minimalist program for linguistic theory. MIT Press. (In English)
• Crystal, D. (2008). A dictionary of linguistics and phonetics (6th ed.). Blackwell Publishing. (In English)
• Çiŋmit, Ö. (1994). Balalbas is (çeçen çugaalar). Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. (In Tuvan)
• Dahl, Ö. (1985). Tense and aspect systems. Basil Blackwell. (In English)
• Demircan, Ö. (2003). Türk dilinde çatı. Papatya Yayınları.
• Dıgınday, B. (2015). Düneki çeleeş (kıska çeçen çugaalar). Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. (In Tuvan)
• Dik, S. C. (1979). Functional grammar. North-Holland Publishing Company. (In English)
• Dik, S. C. (1989). The theory of functional grammar. Foris. (In English)
• Doğan, N. (2010). Türkçede nesneyi belirleme sorunu. Journal of International Social Research, 3(10), 225-230.
• Düpçür, B. (2011). Oruktar (barımdaalıg tooju, çeçen çüülder). Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. (In Tuvan)
• Erdem, M. (2006). Türkçede gramatikal ilişkiler ve anlamsal roller. Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri (s. 523-529). Bilkent Üniversitesi.
• Givón, T. (1988). The pragmatics of word-order: predictability, importance and attention. M. Hammond vd. (Ed.), Studies in syntactic typology (s. 243-284). John Benjamins Publishing Company (In English)
• Givón, T. (2001). Syntax: an introduction volume I. John Benjamins Publishing Company. (In English)
• Grunina, E. A. (1997). Fiil çatısı üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 45(1997), 195-213.
• Hovalıg, V. Ç. (2015). Kajar koygunak (uruglarga Tıva tooldar). Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. (In Tuvan)
• İshakov, F. G. & Pal’mbah, A. A. (1961). Grammatika tuvinskogo yazıka. Moskva. (In Russian)
• Jackendoff, R. S. (1972). Semantic interpretation in generative grammar. MIT Pres. (In English)
• Keenan, E. L. & Dryer, M. S. (2006). Passive in the world’s languages. T. Shopen (Ed.), Languge typology and syntactic description (s. 325-361). Cambridge University Press. (In English)
• Kenin Lopsan, M. (2015). Deerniŋ körünçüü (toju bolgaş çeçen çugaalar). Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Klaiman, M. H. (1988). Affectedness and control: a typology of voice system. M. Shibatani (Ed.), Passive and voice (s. 25-84). John Benjamins Publishing Company. (In English)
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2018). Tuva Türkçesi grameri, metin-söz dizini. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köjeldey, M. (1995). Töreen çurttan ırakka (toojular, çeçen çugaalar). Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. (In Tuvan)
• Kudajı, K. E. (1992). Uygu çok Ulug-Hem (roman). (In Tuvan)
• Monguş, V. (2009). Kadayıŋga kagdırtkan sen (çeçen çugaalar). Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. (In Tuvan)
• Özsoy, A. S. (1990). Edilgen yapı. IV. Dilbilimi Sempozyumu Bildirileri (17-18 Mayıs 1990) (s. 47-58). Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Sarıg-ool, S. (2008). Aŋgır-oolduŋ toojuzu. Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. (In Tuvan)
• Sarıkaya Aksoy, T. (2021). Tuva Türkçesinde çatı (karşılaştırmalı bir inceleme) (Tez No. 681085) [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Sat, Ş. Ç., & Salzıŋmaa, E. B. (1980). Amgı Tıva litaraturlıg dıl. Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. (In Tuvan)
• Sezer, E. (1991). Issues in syntax [Unpublished Doctoral Dissertation, Harvard University].(In English)
• Shibatani, M. (1988). Passive and voice. Benjamins. (In English)
• Siewierska, A. (1986). The passive: a comparative linguistic analysis. Croom. (In English)
• Taneri, M. (1996). Türkçede istemli/istemsiz-geçişsiz edilgen çatılar ve ağaç şemada zorunlu boğum. X. Dilbilim Kurultayı Bildirileri (22-24 Mayıs 1996) (s. 47-66). Ege Üniversitesi.
• Terbish, B. (2019). Türkiye Türkçesi ve çağdaş Moğolcada çatı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toka, S. (2001). Ulug ujarje. (In Tuvan)
• Trask, R. L. (1993). A dictionary of grammatical terms in linguistics. Routledge. (In English)
• Üstünova, K. (2012). Türkiye Türkçesi ad işletimi (biçim bilgisi). Sentez Yayınları.
• Van Valin, R. Jr. (2001). An introduction to syntax. Cambridge University Press. (In English)