Milletin Dilsel Portresinin Çağrışımlara Yansıması

Yıl 2025, Sayı: 7, 17 - 22, 28.05.2025

Durdona Lutfullayeva

https://doi.org/10.62425/ctdal.1679288

Öz

Bu makalede, Özbek halkı üzerinde gerçekleştirilen çağrışımsal deney temelinde, Özbekçe konuşurlarının kendi halklarına dair görüş, bilgi ve tasavvurlarını yansıtan tepki yanıtları tespit edilerek, bu yanıtlar doğrultusunda dil kullanıcılarının zihninde şekillenmiş Özbek halkının imgesel görünümü – dilsel portresi – betimlenmeye çalışılmıştır. Makalede, çağrışımsal deney yönteminden yararlanılmıştır. Deney, Özbekistan’ın farklı vilayetlerinde yaşayan, 18-26 yaş aralığındaki yükseköğretim öğrencilerinden (300 kişi) ve 30-74 yaş aralığındaki eğitimci grubundan (73 kişi) oluşan bireyler üzerinde uygulanmıştır. Deney için özbek lekseması (kelimesi) seçilmiştir. Deney materyalleri temelinde özbek kelimesinin çağrışım alanı oluşturulmuş, bu alanda yer alan çağrışımların oranları belirlenmiş; tekrar eden, tekil ve çeşitli yanıt tepkileri ayırt edilmiştir. Bu yanıt tepkileri tematik gruplara ayrılarak, bunların Özbek halkının imgesel görünümünü farklı açılardan tasvir etmeye hizmet ettiği gerekçelendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

çağrışımsal deney yöntemi , özel çağrışımlar , çağrışımsal portre , Özbek halkının çağrışımsal sözel portresi , Özbek kelimesinin çağrışım alanı

Millat Lisoniy Portretining Assotsiatsiyalarda Aks Etishi

Öz

Ushbu maqolada o‘zbek xalqi ustida o‘tkazilgan assotsiativ tajriba asosida o‘zbek tili egalarining o‘z xalqi haqidagi qarashlari, bilim va tasavvurlarini aks ettiruvchi javob reaksiyalarini aniqlash hamda ushbu javob reaksiyalari asosida til egalari ongida aks etgan o‘zbek millatining obraz-qiyofasi – lisoniy portretiga tavsif berish maqsad qilindi. Maqolani yoritishda assotsiativ tajriba metodidan foydalanildi. Assotsiativ tajriba O‘zbekistonning turli viloyatlarida yashaydigan 18-26 yoshlardagi oliy o‘quv yurti talabalari (300 ta) hamda 30-74 yoshlardagi pedagoglar jamoasi (73 ta) ustida o‘tkazildi. Tajriba uchun o‘zbek leksemasi tanlandi. Tajriba materiallari asosida o‘zbek leksemasi assotsiativ maydoni hosil qilinib, undan o‘rin olgan assotsiatsiyalarning nisbati belgilandi; takror, yakka va turli javob reaksiyalari farqlandi. Ushbu javob reaksiyalari mavzuviy guruhlarga ajratilib, ularning o‘zbek xalqi obraz-qiyofasini turli tomondan tasvirlashga xizmat qilishi asoslab berildi.

Anahtar Kelimeler

assotsiativ tajriba metodi , verbal assotsiatsiyalar , assotsiativ portret , o‘zbek millatining assotsiativ verbal portreti , o‘zbek leksemasi assotsiativ maydoni

Interpretation the Reflection of a Nations Linguistic Portrait in Associations

Öz

This article identifies the response reactions that reflect the perceptions, knowledge, and conceptions of native Uzbek speakers about their own nation, based on an associative experiment conducted with members of the Uzbek ethnic group. Drawing from these responses, a linguistic portrait – the mental image of the Uzbek nation as perceived by its speakers – is described. When covering the article, the associative experiment method was used. The associative experiment was conducted on students of higher educational institutions (300) aged 18-26 years and pedagogical teams (73) aged 30-74 years living in different regions of Uzbekistan. The Uzbek lexeme was chosen for the experiment. The associative field of the lexeme Uzbek was constructed, and the proportion of the associations within this field was determined. Repetitive, unique, and diverse responses were differentiated. These responses were categorized into thematic groups, and it was substantiated how each group contributes to depicting the image of the Uzbek people from various perspectives.

Anahtar Kelimeler

associative experiment method , verbal associations , associative portrait , associative verbal portrait of the Uzbek nation , associative field of the lexeme Uzbek

Kaynakça

• Baturina, L. I., & Simakov, A. Yu. (2023). Assotsiativnyy portret rossiyskogo studenta v kontekste ekstrennogo perekhoda k distantsionnomu obucheniyu. Vysshee obrazovanie v Rossii, 32(1), 130–147. (In Russian)
• Borgoyakova, A. P. (2002). Natsionalno-kulturnaya spesifika yazыkovogo soznaniya xakasov, russkix i anglichan (na materiale yadra yazыkovogo soznaniya) [Neopublikovannaya dissertatsiya doktora nauk]. (In Russian)
• Butenko, N. P. (1989). Slovnik asoshativnix norm ukrashskou movi. Visha shkola. (In Russian)
• Dmitryuk, N. V. (1998). Kazaxsko-russkiy assotsiativniy slovar. RAN, In-t yazikoznaniya, Universitet “Miras”.
• Gerganova, Y. (1984). B’lgarski normi na slovesni assotsiatsii. Nauka i izkustvo. (In Russian)
• Kalyuta, M. (2013). Assotsiatsii: yazikovaya kartina mira i natsionalniy mentalitet. In Karpovskiye nauchnыe chteniya. Belorusskiy Dom pechati. http://elib.bsu.by/handle/123456789/109678 (In Russian)
• Karaulov, Y. N. (1999). Aktivnaya grammatika i assotsiativno-verbalnaya set. IRYa RAN. (In Russian)
• Karaulov, Y. N. (2010). Assotsiativnaya grammatika russkogo yazika (2nd ed.). RAN. (In Russian)
• Kiss, G. R., Armstrong, C., & Milroy, R. (1972). The associative thesaurus of English. University of Edinburgh, MRC Speech and Communication Unit. (In Russian)
• Kurcz, I. (1967). Polski normy powczechności skojarzeń swobodnych na 100 słów z listy Kent-Rosanoff’a. Studia psychologiczne. (8), 122-255. (In Russian)
• Kuznetsova, L. E. (2005). Lyubov kak lingvokulturnyy emosionalnyy konsept: assotsiativnyy i gendernyy aspekty [Avtoreferat dissertatsii kandidata filologicheskikh nauk, Volgogradskiy gosudarstvennyy pedagogicheskiy universitet]. Rossiyskaya gosudarstvennaya biblioteka. https://rusneb.ru/catalog/000199_000009_002933645/ (In Russian)
• Lutfullayeva, D. (2017). Assotsiativ tilshunoslik nazariyasi. Meriyus. (In Uzbek)
• Maršalová, L. (1975). Slovno-asociačne normy. Veda. (In Russian)
• Ortiqova, H. (2022). Badiiy matnning assotsiativ tadqiqi (E. Vohidov va A. Oripov she’rlari misolida) [Chop etilmagan doktorantura dissertatsiyasi]. Alisher Navoiy Nomidagi Toshkent Davlat Oʻzbek Tili va Adabiyoti Universiteti (In Uzbek)
• Postman, L., & Keppel, G. (Eds.). (1970). Norms of word association. Academic Press. (In English)
• Sitova, A. I. (1981). Asasiyatiỹni sloỹnik belaruskay movi. (In Russian)
• Tajiboyev, B. (2021). O‘zbek tilida so‘zning assotsiativ ma’no strukturasi. Mahalla va Oila. (In Russian)
• Tarasov, M. (2002). Ot stimula k reaksii. T. 2. Ot reaksii k stimulu. AST-Astrel. (In Russian)
• Titova, L. H. (1975). Kirgizsko-russkiy assotsiativniy slovar. Mektep. (In Russian)
• Ulyanov, Y. E. (1988). Latishsko-russkiy assotsiativniy slovar. Zinantne. (In Russian)