1940’LARIN TÜRKİYE’SİNDE AMERİKAN EMPERYALİZMİ VE ‘HAMİ ARAYIŞI’ ÂDETİ İLİŞKİSİ

Yıl 2018, Cilt: 18 Sayı: 36, 265 - 293, 19.10.2018

Pınar Akarçay Gökhan Ak

Öz

1940’lı yıllar, Türk siyasal ve düşünce yaşamında önemli etkileri olan bir dönemdir.
Nitekim bu yıllar, II. Dünya Savaşı’nın dünyada yol açtığı etkin ekonomik-politik şartlar ve
sonuçlar bağlamında, uluslararası arenada yeni emperyalist düzenlerin kurulmasına yol
açmıştır. Yine bu yıllar, genç Türkiye Cumhuriyeti’nin yöneticilerinin, bu düzenlerin dikte
ettiği Batı (Amerikan) ve Doğu (Rus) emperyalizmleri arasına sıkışıp, milli siyasalara aykırı
bir yön arayışına girdikleri bir dönem olmuştur. Bu çalışmanın ilk sorunsalı, söz konusu
arayışın, modern Türkiye’ye Osmanlılardan miras kalmış tarihsel bir gelenek olan ‘hami’
arayışı âdetinin bir uzantısı olarak, devlet ricalinin ruhlarında tekrar canlandığıdır. İlk
sorunsal kapsamında bu tarihi gelenek irdelenecektir. İkinci sorunsal ise, 1940’larda dünyaya
yeni bir düzen dikte eden Amerikan emperyalizminin, Türkiye’nin yöneticilerinin siyasal
tercihleri bağlamında, anılan yıllardaki ‘yön’ arayışı ile kesişen şartları ve etkileşimleridir.
İkinci sorunsal kapsamında, 1940’larda Amerikan emperyalizminin ortaya çıkışı, yükselişi ve
Anadolu topraklarına daveti irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı-Türk Siyasî Hayatı, Tarihsel ‘Hami’ Arayışı Geleneği, Amerikan İmparatorluğu

THE RELATION BETWEEN AMERICAN IMPERIALISM AND ‘TUTELAR SEEKING’ TRADITION IN THE 1940S’ TURKEY

Öz

The years of 1940s are an era which affected Turkish political and intellectual life
significantly. Thus these years caused new imperialist forms in the international arena which
stemmed from those significant social, political and economical conditions of the 2nd World
War. These years are also an era which Turkish politicians, who stuck between two imperialist
blocs, West (USA) and East (Russia), seeked carelessly and urgency a new direction that was
contrary to national policies. First problematic of this study is that the mentioned-direction
is a spiritual rebirth in the spirits of Turkish politicians as an extension of a historical custom of seeking a ‘protector’ inherited from the Ottomans to Turkey. This historical tradition will
be analysed in the context of the first problematic. The second problematic is the essential
conditions and interactions of that Turkish politicians’ seeking direction with the American
imperialism which dictated to establish a new world order. In the context of the second
problematic, the birth, rise and penetration of the American imperialism into the Anatolian
territory in the 1940s.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Republic of Turkey, Ottoman-Turkish Political Life, Historical Tradition of Seeking ‘Tutelar’, American Empire

Kaynakça

• A.Ü. SBF Dergisi.
• Ayın Tarihi.
• Cumhuriyet.
• Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi (ÇTTAD).
• EskiYeni Dergisi.
• Folklor/Edebiyat Dergisi.
• H.Ü. İİBF Dergisi.
• Siyasi İlimler Mecmuası.
• Political Science Quarterly.
• Vatan.
• AHMAD, Feroz ve AHMAD, Bedia Turgay, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1976.
• ANADOL, Cemal, Dünyayı Kemiren Âfet: Kızıl Emperyalizm, Milliyetçi Anadolu Yayınları, İstanbul, 2.bs., (t.y.).
• ARMAOĞLU, Fahir, Siyasi Tarih 1789-1960, Sevinç Matbaası, Ankara, 1964.
• ARMAOĞLU, Fahir (Haz.), Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri (Açıklamalı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
• AVCIOĞLU, Doğan, Türkiye’nin Düzeni, Dün-Bugün-Yarın, Birinci Kitap, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1976.
• BAŞKAYA, Fikret, Paradigmanın İflası: Resmi İdeolojinin Eleştirisine Giriş (Batılılaşma Çağdaşlaşma Kalkınma), Özgür Üniversite Yayını, Ankara, 16.bs., 2011.
• BERKES, Niyazi, İkiyüz Yıldır Neden Bocalıyoruz?, İstanbul Matbaası, İstanbul, 2.bs., 1965a.
• BERKES, Niyazi, Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler, Yön Yayınları, İstanbul, 1965b.
• BERKES, Niyazi, Arap Dünyasında İslamiyet Milliyetçilik Sosyalizm, Köprü Yayınları, İstanbul, 1969.
• BERKES, Niyazi, Türk Düşününde Batı Sorunu, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1975.
• BİLA, Hikmet, CHP Tarihi (1919-1979), DMS Doruk Matbaacılık Sanayi, Ankara, 1979.
• BORATAV, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi (1908-1985), Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1987.
• CEM, İsmail, Türkiyede Geri Kalmışlığın Tarihi, Cem Yayınevi, İstanbul, 6.bs., 1977.
• COŞKUN, Alev, Hasan Âli Yücel: Aydınlanma Devrimcisi, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2.b., 2007.
• ÇAVDAR, Tevfik, Osmanlıların Yarı-sömürge Oluşu, Ant Yayınları, İstanbul, 1970.
• ÇELİK, Edip, 100 Soruda Türkiye’nin Dış Politika Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1969.
• ÇUFALI, Mustafa, Türkiye’de Demokrasiye Geçiş Dönemi (1945-1950), Babil Yayıncılık, Ankara, 2004.
• DOYLE, Michael W., Empires, Cornell University Press, Ithaca, 1986.
• DUROSELLE, Jean-Baptiste, Histoire diplomatique de 1919 à nos jours, Dalloz, Paris, 11e éd., 1993.
• FERGUSON, Niall, Empire: The Rise and Demise of the British World Order and the Lessons for Global Power, Basic Boks, New York, 2004.
• FINLEY, Moses I., “Empire in the Greco-Roman World”, Greece and Rome, 2nd Series, Cilt 25/1, 1978.
• GÜRAN, Tevfik, İktisat Tarihi, Der Yayınları, İstanbul, 2011.
• HARDT, Michael ve NEGRI, Antonio, Empire, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 4.bs., 2001.
• HOWE, Stephen, Empire: A Very Short Introduction, Oxford University Press, Oxford, 2002.
• İLHAN, Attilâ, Hangi Atatürk, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1981.
• İLHAN, Attilâ, Hangi Batı?, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2002.
• JULIEN, Claude, Amerikan İmparatorluğu, Çev. Tahsin Saraç ve Aysel Gülercan, Hitit Yayınları, Ankara, 1969.
• KAHRAMAN, Hasan Bülent, Türk Siyasetinin Yapısal Analizi - II (1920-1960), Agora Kitaplığı, İstanbul, 2010.
• KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1968.
• Kollektif, Atatürk’ün Bütün Eserleri, Cilt: 11 (1921), Kaynak Yayınları, İstanbul, 2003.
• KURMUŞ, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Bilim Yayınları, İstanbul, 1974.
• LERNER, Max, America as a Civilization: Life and Thought in the United States Today, Simon and Schuster, New York, 1957.
• MERİH, Turgay, Soğuk Savaş ve Türkiye 1945-1960, Ebabil Yayıncılık, Ankara, 2006.
• MOTYL, Alexander J., Imperial Ends: The Decay, Collapse, and Revival of Empires, Columbia University Press, New York, 2001.
• MUMCU, Uğur, 40’ların Cadı Kazanı, Tekin Yayınevi, İstanbul, 13.bs., 1994.
• NACİ, Fethi (Haz.), Emperyalizm Nedir?, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1965.
• OĞUZ, Burhan, Yaşadıklarım, Dinlediklerim: Tarihî ve Toplumsal Anılar, Simurg Yayınları, İstanbul, 2000.
• ÖYMEN, Altan, Öfkeli Yıllar, Doğan Kitapçılık, İstanbul, 5.bs., 2009.
• ÖZBARAN, Salih, Yemen’den Basra’ya Sınırdaki Osmanlı, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2004.
• SAID, Edward W., Kültür ve Emperyalizm, Çev. Necmiye Alpay, Hil Yayın, İstanbul, 3.bs., 2010.
• SANDER, Oral, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü, İmge Kitabevi, Ankara, 10.bs., 2016.
• SCHUMAN, Frederick L., International Politics: The Western State System in Transition, McGraw-Hill, New York, 1941.
• SLADE, Sir Adolphus, Sir Adolphus Slade’in (Müşavir Paşa) Türkiye Seyahatnamesi ve Türk Donanması ile Yaptığı “Karadeniz” Seferi, Çev. Ali Riza Seyfioğlu, T.C. Askeri Deniz Matbaası, İstanbul, 1945.
• SOYSAL, İsmail, Soğuk Savaş Dönemi ve Türkiye-Olaylar Kronolojisi (1945-1975), İsis Yayımcılık, İstanbul, 1997.
• STEEL, Ronald, La Pax americana, Çev. M. Boucherot ve A. Gremy, BuchetChastel, Paris, 1967.
• TAMER, Ülkü (Der.), Amerika’ya Karşı Eylemleri Araştırma Komitesi’nin Tutanakları-İhanet Yılları, +1 Kitap, İstanbul, 2007.
• ÜLMAN, Halûk, İkinci Cihan Savaşının Başından Truman Doktrinine Kadar TürkAmerikan Diplomatik Münasebetleri 1939-1947, Sevinç Matbaası, Ankara, 1961.
• VALIER, Jacques, Emperyalizm Üzerine, Çev. Şadi Ozansu, Köz Yayınları, İstanbul, 1977.
• YALÇIN, Aydın, Türkiye İktisat Tarihi - Osmanlı İktisadında Büyüme ve Gerileme Süreci, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1979.
• YETKİN, Çetin, Karşıdevrim: 1945-1950, Kilit Yayınları, Ankara, 8.bs., 2011.
• ACARTÜRK, Ertuğrul ve KILIÇ, Ramazan, “Osmanlı Devleti’nde Kapitülasyonların İktisadi ve Siyasi Perspektiften Analizi”, H.Ü. İİBF Dergisi, C.29, S.2, Ankara, 2011, ss.1-21.
• ATAÖV, Türkkaya, “Marshall Plânından NATO’nun Kuruluşuna Kadar “Soğuk Harb””, A.Ü. SBF Dergisi, C.23, S.3, Ankara, 1968, ss.275-310.
• Ayın Tarihi, “d: Missouri Zırhlısının Memleketimizi Ziyareti, Olayların Takvimi, 6 Nisan 1946”, No: 149, Ankara, Nisan 1946, ss.57-58.
• BOZKURT, İbrahim, “II. Dünya Savaşı Sonrası Amerikan Missouri Zırhlısı’nın İstanbul Limanı’nı Ziyareti Üzerine Değerlendirmeler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi (ÇTTAD), C.VI, S.15, Ankara, 2007, ss.251-274.
• Cumhuriyet, “Missouri Büyük İlgi Ve Sevgile Karşılandı”, 06 Nisan 1946, ss.1 ve3.
• Cumhuriyet, “Amerika ile yapılan kültür anlaşması”, 14 Mart 1950, ss.1 ve 3.
• ERHAN, Çağrı, “ABD ve NATO’yla İlişkiler (1960-1980)”, Baskın Oran (Ed.), Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt-1 (1919-1980), Ed. Baskın Oran, İletişim Yayınları, İstanbul, 9.bs., 2005, ss.522-575.
• İLHAN, Attilâ, “‘Atatürk Parantezi’nden Çıkmak”, Cumhuriyet, 28 Şubat 1997, s.20.
• İLHAN, Attilâ, “‘Boynuna Sarıldığımız Yılanlar!..’”, Cumhuriyet, 24 Mart 1997, s.20.
• İLHAN, Attilâ, “‘Mazlumlar’, Nasıl Birleşmesin?”, Cumhuriyet, 17 Şubat 1999, s.22.
• İLHAN, Attilâ, “Önsöz yerine”, Atatürkçülük Nedir, İleri Yayınları, İstanbul, 2.bs., 2003, ss.17-40.
• KAYALI, Kurtuluş, “Nihayet Gerçekleşen Bir Niyazi Berkes Sempozyumu Üzerine Bazı Düşünceler”, Folklor/Edebiyat Dergisi, C.5, S.19, Ankara, 1999, ss.45-51.
• OKYAR, Osman, “Amerikan Yardımları ve Türk Ekonomisi”, Siyasi İlimler Mecmuası, S.260, Ankara, Kasım 1952, ss.340-343.
• ÖZHAN, Taha, “Amerikan İmparatorluğu”, EskiYeni Dergisi, S.3, Ankara, 2006, ss.12-33.
• SCHLESINGER, Arthur Meier, “The American Revolution Reconsidered”, Political Science Quarterly, C.34, S.1, New York, Mart 1919, ss.61-78.
• SELÇUK, İlhan, “200 Yıldır Neden Bocalıyoruz?...”, Cumhuriyet, 27 Ekim 1985, s.2.
• SEYFİOĞLU, Ali Riza, “Ön Söz”, Sir Adolphus Slade’in (Müşavir Paşa) Türkiye Seyahatnamesi ve Türk Donanması ile Yaptığı “Karadeniz” Seferi, Sir Adolphus Slade, Çev. Ali Riza Seyfioğlu, T.C. Askeri Deniz Matbaası, İstanbul, 1945, ss.vıı-xıv.
• ÜNLÜ, R. Barış, “İmparatorluk Fikrinin Gelişimi”, A. Ü. SBF Dergisi, C.65, S.3, Ankara, 2010, ss.237-266.
• Vatan, “Truman, Türkiye ve Yunanistan’a 400 milyon dolarlık yardım istedi”, 13 Mart 1947, ss.1 ve 5.