OSMANLI MATERYALİST FELSEFE NEŞRİYATINDA İKİ ÖRNEK: DAĞARCIK VE FELSEFE MECMUASI

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 43, 607 - 632, 17.12.2021

İrfan Ertan

Öz

Osmanlı entelektüeli, 19. Yüzyılın ikinci yarısında özellikle Fransız Felsefesi’nden
yapılan çeviriler neticesinde Batı Felsefesi ile ilgilenmeye başlamıştır. 1850’lerde çevirilerle
başlayan Batı Felsefesi yayınları, sadece kitap olarak değil dergi, gazete gibi neşriyatlar
olarak da yayınlanmıştır. Bu makalede kendi dönemlerinde önemli bir yer edinen ve
Osmanlı düşünce hayatına katkıda bulunan iki önemli dergi olan, Ahmet Mithat Efendi’nin
kurmuş olduğu Dağarcık (1871-1872) ve Baha Tevfik’in kurmuş olduğu Felsefe Mecmuası’na
1913 değinilecektir. İncelememize konu olan iki derginin de materyalist neşriyatlar olarak
adlandırılması pek yanlış olmaz. Bu makalede yayınlanma tarihleri arasında 40 yıl olan bu
iki materyalist derginin önemli felsefi ve bilimsel yazıları incelenecek, genel hatlarıyla bu
dergilerin felsefe, bilim, materyalizm ve evrim düşüncelerine yaklaşımlarına ve beslendikleri
kaynaklara değinilecektir. Ayrıca, etkilendikleri ve dergilerinde yer verdikleri bu düşünceleri
yorumlama ve kendi fikirleri ile özellikle de bunları topluma sunma, sunarken de bazı
kritik konuları toplumun hassas olduğu, din gibi konulara göre yorumlama biçimlerine
değinilecektir. Makalenin amacı ise geçen 40 yılda değişen entelektüel çevre ve fikir dünyası
neticesinde Osmanlı materyalist neşriyatındaki yukarıda bahsedilen dört başlığın söyleniş
biçimini okuyucuya sunmak olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Midhat, Baha Tevfik, Materyalizm, Felsefe, Evrim

TWO REPRESENTATIVES IN OTTOMAN MATERIALIST PHILOSOPHY PUBLICATION: DAĞARCIK AND FELSEFE MECMUASI

Öz

Ottoman intellectuals started to interest in the Western Philosophy with the
translations especially from French Philosophy starting with the second half of the 19th
century. Publications on Western Philosophy, which began in 1850s are not only limited with
books, they also includes newspapers and journals. In this article, I will mention two journals,
Dağarcık (1871-1872) of Ahmed Midhat and Felsefe Mecmuası (1913) of Baha Tevfik which were
contributed to the Ottoman intellectual life and won a seat in their era. It is not wrong to say
both journals are materialist journals. In this article, some of the important philosophical and
scientific articles of these two journals and their attitudes and influencers about philosophy,
science, materialism and evolution, that there are 40 years between the publication dates of
these journals, will be analysed. In addition, the ways of interpreting these thoughts that
they were influenced by and presenting them to the society with their own ideas according
to notions, like religion which the society was sensitive will be discussed. The aim of this
article is, presenting the phraseology of these four notions among the Ottoman materialist
publications in 40 years and changing intellectual circle and world of ideas.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Midhat, Baha Tevfik, Materialism, Philosophy, Evolution

Kaynakça

• Ahmed Midhat, “Arzın Kadri”, Dağarcık, S.1, 1871, ss.25-26.
• Ahmed Midhat,“Bir Mülahaza-i Diniyye”, Dağarcık, S.4, 1871, ss.102-5.
• Ahmed Midhat, “Duvardan Bir Sada”, Dağarcık, S.4, 1871, ss.99-105.
• Ahmed Midhat, “Felsefe ve Felasife”, Dağarcık, S.3, 1871, ss.80-86.
• Ahmed Midhat, “Feylesof-u Meşhur Volter”, Dağarcık, S.6, 1871, ss.188-92.
• Ahmed Midhat, “Feylesof-u Meşhur Volter”, Dağarcık, S.7, 1871, s.194.
• Ahmed Midhat, “Güzeran-ı Hayat”, Dağarcık, S.1, 1871, ss.6-10.
• Ahmed Midhat, “İfade-i Meram”, Dağarcık, S.1 1871, ss.2-3.
• Ahmed Midhat, “İlm ile Fen”, Dağarcık, S.1 1871, ss.26-32.
• Ahmed Midhat, “İnsan”, Dağarcık, S.2, 1871, ss.40-49.
• Ahmed Midhat, “İnsan: Dünya’da İnsanın Zuhuru”, Dağarcık, S.4, 1871, ss.109- 16.
• Ahmed Midhat, “Kim Kimi Nasıl Tekfir Edebilir?”, Dağarcık, S.7, 1871, ss.219-22.
• Ahmed Midhat, “Küre-i Ârzın Fen Nazarında Keyfiyyet-i Teşekkülü”, Dağarcık, S.9, 1872, ss.279-86.
• Ahmed Midhat, “Meşâhîr-i Fazılâ-yı İslâmiye’den İmâm Fahreddin-i Râzî Hazretleri”, Dağarcık, S.8, 1871, ss.237-42.
• Ahmed Midhat, “Osmânlı Kütb-i Atîkesini Karıştırdıkça Frenklere Gülmemek Elimizden Gelmiyor”, Dağarcık, S.8, 1871, ss.261-64.
• Ahmed Midhat, “Redd-i İ’tiraz ve Îzâh-ı Hakîkat”, Dağarcık, S.8, 1871, ss.242-47.
• Ahmed Midhat, “Viladet”, Dağarcık, S.2 1871, ss.49-52.
• Ahmed Midhat, “Zûhur-u Mu’teriz”, Dağarcık, S.8, 1871, ss.247-58.
• Anonim, “Ahmed Midhat’a Mektup”, Dağarcık, S.6, 1871, ss.172-73.
• Baha Tevfik, “Asar-ı Cedide”, Felsefe Mecmuâsı, S.1, 1913, s.13.
• Baha Tevfik, “Asar-ı Cedide”, Felsefe Mecmuâsı, S.3, 1913, ss.47-48.
• Baha Tevfik, “Asar-ı Cedide”, Felsefe Mecmuâsı, S.7, 1913, s.109.
• Baha Tevfik, “Felsefe Mecmuası”, Karagöz, S.515, 27 Nisan 1913, s.1.
• Baha Tevfik, “Felsefe-i Hâzıra Kant”, Felsefe Mecmuâsı, S.1, 1913, ss.6-8.
• Baha Tevfik, “Felsefe-i Hâzıra Kant”, Felsefe Mecmuâsı, S.2, 1913, ss.20-23.
• Baha Tevfik, “Felsefe-i Hâzıra Kant”, Felsefe Mecmuâsı, S.3, 1913, ss.33-36.
• Baha Tevfik, “Felsefe-i Hâzıra Kant”, Felsefe Mecmuâsı, S.6, 1913, ss.87-90.
• Baha Tevfik, “Felsefe-i Hâzıra Kant”, Felsefe Mecmuâsı, S.7, 1913, ss.106-9.
• Baha Tevfik, “Felsefe-i Hâzıra Kant”, Felsefe Mecmuâsı, S.9, 1913, ss.145-50.
• Baha Tevfik, “Felsefi Bir Şiirin Nesren Tercümesi”, Felsefe Mecmuâsı, S.2, 1913, s.23.
• Baha Tevfik, “Felsefi Düşünüşler”, Felsefe Mecmuâsı, S.3, 1913, ss.36-38.
• Baha Tevfik, “Felsefi Düşünüşler”, Felsefe Mecmuâsı, S.5, 1913, ss.74-75.
• Baha Tevfik, “Felsefi Düşünüşler”, Felsefe Mecmuâsı, S.9, 1913, ss.152.
• Baha Tevfik, “Felsefi Düşünüşler”, Felsefe Mecmuâsı, S.10, 1913, ss.160-61.
• Baha Tevfik, “Harekat-ı Felsefiyye”, Felsefe Mecmuâsı, S.2, 1913, s.32.
• Baha Tevfik, “Kainatın Muammaları”, Felsefe Mecmuâsı, S.1, 1913, ss.9-13.
• Baha Tevfik, “Kainatın Muammaları”, Felsefe Mecmuâsı, S.2, 1913, ss.24-25.
• Baha Tevfik, “Kainatın Muammaları”, Felsefe Mecmuâsı, S.3, 1913, ss.39-44.
• Baha Tevfik, “Kainatın Muammaları”, Felsefe Mecmuâsı, S.4, 1913, ss.56-61.
• Baha Tevfik, “Kainatın Muammaları”, Felsefe Mecmuâsı, S.6, 1913, ss.91-96.
• Baha Tevfik, “Kainatın Muammaları”, Felsefe Mecmuâsı, S.7, 1913, ss.110-12.
• Baha Tevfik, “Kainatın Muammaları”, Felsefe Mecmuâsı, S.10, 1913, ss.169-75.
• Baha Tevfik, “Maksad ve Meslek”, Felsefe Mecmuâsı, S.1, 1913, ss.1-3.
• Baha Tevfik, “Târih-i Felsefe Hülâsaları On Sekizinci Asırda Fransız Felsefesi”, Felsefe Mecmuâsı, S.5, 1913, ss.76-78.
• Baha Tevfik, “Tenkîd-i Felsefî İlm-i Ahlâk”, Felsefe Mecmuâsı, S.1, 19 ,Haziran 1913, ss.49-55.
• Baha Tevfik, “Terâcim-i Ahval Herbert Spencer”, Felsefe Mecmuâsı, S.10, 1913, ss.159-60.
• Fazıl Ahmed, “Muallimler ve Felsefe”, Sabah, 24 Nisan 1913, s.1.
• Memduh Süleyman, “Felsefe-i Edyan”, Felsefe Mecmuâsı, S.,9 1913, ss.142-44.
• Ömer Seyfeddin, “Baha Tevfik”, Karagöz, S.32, 4 Haziran 1914, s.113.
• Subhi Edhem, “Lamark ve Lamarkizm”, Felsefe Mecmuâsı, S.6, 1913, ss.81-84.
• Subhi Edhem, “Lamark ve Lamarkizm”, Felsefe Mecmuâsı, S.7, 1913, ss.97-102.
• Subhi Edhem, “Lamark ve Lamarkizm”, Felsefe Mecmuâsı, S.8, 1913, ss.113-19.
• Subhi Edhem, “Lamark ve Lamarkizm”, Felsefe Mecmuâsı, S.9, 1913, ss.129-36.
• Subhi Edhem, “Lamark ve Lamarkizm”, Felsefe Mecmuâsı, S.10, 1913, ss.153-57.
• Ahmed Midhat, Ben Neyim? Hikmet-i Maddiyeye Reddiyeye Müdafa’a. Tercüman-ı Hakikat, İstanbul, 1891.
• BÜCHNER, Ludwig. Kraft und Stoff, Verlag von Meidinger Sohn & Cie, Frankfurt am Main, 1856.
• FÉNELON, François, Démonstration de l ’ existence de Dieu , tirée de la connoissance de la nature, & proportionnée à la foible intelligence des plus simples, Avec approbation, & Privile, Paris 1713.
• HAECKEL, Ernst, Der Monismus als Band zwischen Religion und Wissenschaft, Alfred Kröner Verlag, Leipzig, 1908.
• HAECKEL, Ernst, Vahdet-i Mevcud Bir Tabiat Aliminin Dini, Çev. Baha Tevfik ve Ahmed Nebil, Dersaadet Kütübhanesi, İstanbul 1911.
• OKAY, Orhan, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2017.
• YALÇINKAYA, M. Alper, Learned patriots: debating science, state, and society in the nineteenth- century Ottoman Empire, The University of Chicago Press, Chicago, 2015.
• ERBAY, Erdoğan, ve Ali Utku, “Hikmet-i Mâddiyeden Hikmet-i İslâmiyyeye Ahmed Midhat Efendi”. İçinde Ben Neyim? Hikmet-i Mâddiyyeye Müdâfa’a, 7-25, Çizgi Kitabevi, Konya, 2012.