1980’LERDE CELÂL BAYAR: SON YILLARI, SİMGESEL ROLÜ VE ÖLÜMÜ ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 50, 607 - 642, 31.07.2025

Anıl Bıçak

Öz

Mahmut Celâl Bayar (1883-1986), Türk ve dünya tarihindeki siyasi isimler arasında örneğine pek az rastlanacak bir biçimde 103 yaşını aşkın bir ömür geçirdi. Dahası bu ömrünün her bir periyoduna pek çok unvan ve rol sığdırdı. Bu rollerde kimi zaman övgü kimi zaman eleştiri topladı. Bunların yanında asıl şaşırtıcı olan ise, asırlık ömrünün son yıllarının dahi dolu dolu geçmesidir. Bu durum Bayar’ın bu son yıllarında büyük bir siyasi ilgiye maruz kalmasından ileri gelir. Şüphesiz bunun arkasında yatan ana etken, dönemin siyasi iklimini oluşturan 12 Eylül’ün yarattığı siyasi koşullardır. Sil baştan siyaset nizamı ve mevcut politikacıların yasaklı hâle gelmesi, siyasetteki yeni yüzler için Bayar’ı bir çekim merkezi hâline getirecektir. Bayar’a duyulan bu alaka Bayar’ın hayattaki son yıllarında olduğu gibi ölümünü izleyen günlerde de canlıdır. Zira Bayar’ın vefatı; Anıtkabir’e defnedilmesi gündemini ve birtakım siyasi tartışmaları beraberinde getirecektir.

Bu bağlamda makalede, Celâl Bayar’ın söz konusu unvan ve rollerinin en sonuncusu olan, “merkez sağın icazet makamı” olarak görüldüğü son yılları ele alınır. Bayar’a atfedilen bu rolün tarihsel seyri incelenirken yine Bayar’ın 12 Eylül’e bakışı, son yıllardaki sağlığı, yazarlık ve siyasi faaliyetleri, verdiği mülakat ve demeçler ile dikkat çektiği konular ölçüsünde bir değerlendirme yapılmaktadır. Ayrıca ölümünden defnine uzanan sürece de beraberinde getirdiği tartışmalar ile birlikte yer verilmektedir. Dolayısıyla çalışma, asırlık bir ömre sahip olan Celâl Bayar’ın ’80’li yıllara denk gelen ömrünün son yıllarının bir dökümünü ve siyasi manasını analiz etme gayesi taşır.

Anahtar Kelimeler

Celâl Bayar , merkez sağ , icazet makamı , 12 Eylül , 1980'ler

CELÂL BAYAR IN THE 1980s: EVALUATIONS ON HIS LAST YEARS, SYMBOLIC ROLE AND DEATH

Öz

Mahmut Celâl Bayar (1883-1986) lived a life of over 103 years, which is rarely seen among political figures in Turkish and world history. Moreover, he had many titles and roles in each period of his life. He sometimes received praise and sometimes criticism in these roles. What is really surprising is that even the last years of his century-long life were intense. This situation stems from the great political interest Bayar received in these last years. Undoubtedly, the main factor behind this is the political conditions created by the September 12 coup that created the political climate of the period. The political order created from scratch and the current politicians being banned will make Bayar a center of attraction for a new faces in politics. This interest in Bayar during his last years continued in the days following his death. Because Bayar’s death brought with it the agenda of his burial in Anıtkabir and some political discussions.

In this context, the article deals with Celâl Bayar’s last years, when he was seen as the “authorization authority of the centre-right”, which was the last of his titles and roles. While examining the historical process of this role attributed to Bayar, an evaluation is made in terms of Bayar’s perspective on the September 12 coup, his health in recent years, his writing and political activities, the interviews and statements he gave, and the issues he drew attention to. In addition, the process from his death to his burial is included, along with the discussions it brought. In this regard, the study aims to analyze the political meaning of the last years of Celâl Bayar’s life, which coincided with the 1980s, who had a century-long life.

Anahtar Kelimeler

Celâl Bayar , centre-right , authorization authority , September 12 , 1980s

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2 / 560-511-6.
• Başbakan Turgut Özal’ın Konuşma, Mesaj, Beyanat ve Mülakatları (13.12.1985-12.12.1986), Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1986.
• Arcayürek, Cüneyt, Büyüklere Masallar Küçüklere Gerçekler 2: Bir Giden Bir Gelen Bir Bekleyen. 2. bs, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2000.
• Aslanbaş, Alper Sedat ve Baskın Bıçakçı, ed., Popüler Siyasi Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• Avcı, Sabit Osman, Dinlediklerim, Öğrendiklerim, Söylediklerim ve Yaptıklarım. İstanbul: Kaya Matbaası, 1999.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Menderes’in Dramı (1899-1960). 7. bs, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1999.
• Barlas, Mehmet, Turgut Özal’ın Anıları. İstanbul: Sabah Kitapları, 1994.
• Bayar, Celâl, Atatürk’ten Hatıralar. İstanbul: Sel Yayınları, 1955.
• Bayar, Celâl, Atatürk’ün Metodolojisi ve Günümüz, hazırlayan İsmet Bozdağ, İstanbul: Kervan Yayıncılık, 1978.
• Bayar, Celâl, Ben de Yazdım: Millî Mücadeleye Gidiş. cilt 1, İstanbul: Sabah Kitapları, 1997.
• Bayar, Celâl, Kayseri Cezaevi Günlüğü. hazırlayan Yücel Demirel, 4. bs, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Beler, Beliğ, Yazamadıklarım. İzmir: Memleket Matbaacılık, 1993.
• Bilgiç, Sadettin, Hatıralarım. 3. bs, Ankara: Akasya Kitap, 2007.
• Bozdağ, İsmet, Bir Darbenin Anatomisi: 27 Mayıs İhtilali. İstanbul: Emre Yayınları, 1991.
• Bozdağ, İsmet, Zaferlerle ve Şereflerle Dolu Bir Hayat: Celâl Bayar. İstanbul: Tercüman Aile ve Kültür Kitaplığı Yayınları, 1986.
• Celâl Bayar Anlatıyor: Başvekilim Adnan Menderes. hazırlayan İsmet Bozdağ, İstanbul: Tercüman Aile ve Kültür Kitaplığı Yayınları, 1986.
• Celal Bayar Anlatıyor: Bilinmeyen Atatürk. hazırlayan İsmet Bozdağ, 5. bs, İstanbul: Truva Yayınları, 2009.
• Cemal, Hasan, 12 Eylül Günlüğü 2: Demokrasi Korkusu. İstanbul: Everest Yayınları, 2012.
• Çağlayangil, İhsan Sabri, “Bayar Yüz Yaşına Girerken”, 100. Yaşında Celâl Bayar’a Armağan. hazırlayan Mükerrem Sarol ve İsmet Bozdağ, 58-60, İstanbul: Tercüman Yayınları, 1982.
• Doğan, Yalçın, Dar Sokakta Siyaset (1980-1983). 2. bs, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1985.
• Donat, Yavuz, Cumhuriyetin Kara Kutusu: Süleyman Demirel Anlatıyor. 2. bs, İstanbul: Merkez Kitapları, 2005.
• Erdül, Mehmet, Generallerin Gecesi Zincirbozan: Kırılma Noktası. İstanbul: B Yayın, 2010.
• Evren, Kenan, Kenan Evren’in Anıları. cilt 2, 2. bs, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1991.
• Evren, Kenan, Kenan Evren’in Anıları. cilt 4, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1991.
• Evren, Kenan, Kenan Evren’in Anıları. cilt 5, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1991.
• Göker, Olcay, “Bir Gözlem ve Bir Sonuç”, 100. Yaşında Celâl Bayar’a Armağan. hazırlayan Mükerrem Sarol ve İsmet Bozdağ, 88-90, İstanbul: Tercüman Yayınları, 1982.
• Güven, Turgut Yılmaz, Demirel’li Yıllar: Hamzakoy’dan Demokrasi Mahzenine (12 Eylül 1980-24 Eylül 1987). Basım bilgileri yok.
• Ilıcak, Nazlı. 12 Eylül Kazanında Bir Gazeteci. İstanbul: Doğan Kitap, 2012.
• Kirazoğlu, İbrahim, “Ölümle Yüz Yüze”, 100. Yaşında Celâl Bayar’a Armağan. hazırlayan Mükerrem Sarol ve İsmet Bozdağ, 129-131, İstanbul: Tercüman Yayınları, 1982.
• Kutay, Cemal, Celâl Bayar’ın Yazmadığı ve Yazmayacağı Üç Devirden Hakikatler. İstanbul: Alioğlu Yayınevi, 1982.
• Refiğ, Halit, “Dünden Bugüne Bayar”, 100. Yaşında Celâl Bayar’a Armağan. hazırlayan Mükerrem Sarol ve İsmet Bozdağ, 146-148, İstanbul: Tercüman Yayınları, 1982.
• Saray, Mehmet, Celâl Bayar’la Son Röportaj. İstanbul: Postiga Yayınları, 2013.
• Taşkın, Hasan, Demirel’in Kara Kutusu Orhan Keçeli. 2. bs, İstanbul: Neden Kitap, 2007.
• Turgut, Mehmet, Siyasetten Sahneler. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1991.
• Yaşar, Muammer, Paşalar Politikası. 3. bs, İstanbul: Tekin Yayınevi, 1990.
• Bilgi, Nejdet, “Celâl Bayar’ın Kişiliği ve İttihatçılığı”, Asırlık Çınar Celâl Bayar. cilt 1, Editör Nurettin Gülmez ve Nejdet Bilgi, 231-258, Ankara: Berikan Yayınevi, 2022.
• Bora, Tanıl, “Celâl Bayar”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce. cilt 2: Kemalizm, 6. bs, 546-554, İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Çavuşoğlu, Hüseyin, “12 Eylül ve Merkez Sağ”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2, 6 (1 Aralık 2007): 183-201. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/215601
• Hançer, Enes, “Celal Bayar’ın Son Yılları (1980-1986), Asırlık Çınar Celâl Bayar. cilt 1, Editör Nurettin Gülmez ve Nejdet Bilgi, 917-930, Ankara: Berikan Yayınevi, 2022.
• Kocatürk, Utkan, “Celâl Bayar’la Bir Konuşma”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 2, 5 (1986): 323-360. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1156500.
• Tok, Abdullah, “Ailesinin Anlatımıyla Celal Bayar”, Asırlık Çınar Celâl Bayar. cilt 1, Editör Nurettin Gülmez ve Nejdet Bilgi, 29-50, Ankara: Berikan Yayınevi, 2022.
• Uyar, Hakkı, “Türk Siyasal Yaşamında İsmet İnönü-Celal Bayar Rekabeti”, Asırlık Çınar Celâl Bayar. cilt 1, Editör Nurettin Gülmez ve Nejdet Bilgi, 567-600, Ankara: Berikan Yayınevi, 2022.
• Arşiv Odası, “Arşiv Odası: Celal Bayar, 1982 – BBC Türkçe”, BBC News Türkçe, erişim 3 Ocak 2025, https://www.youtube.com/watch?v=4mZ3ffBisVQ . https://www.aa.com.tr/tr/gundem/turkiyenin-3-cumhurbaskanicelal-bayarin-kizi-dr-nilufer-gursoy-103-yasinda-hayatinikaybetti/3263497
• Prof. Dr. Akile Gürsoy ile 27-28 Mayıs 2023’te e-posta aracılığıyla yapılan görüşme.