A Study on Manichaeism: Living Religion with its Messages

Yıl 2023, , 726 - 745, 15.12.2023

Mehmet Mekin Meçin

https://doi.org/10.18505/cuid.1321806

Öz

This study aimes to examine the basic codes of Manichaeism thought and to discuss whether the thoughts of Manichaeism followers disappeared after they were erased from the earth. In our research, religious phenomenology and comparative method were used in traces of the uninterrupted tradition of wisdom. In the study, an effort has been made to capture the traces of Manichaeism in later religions and thoughts by revealing the framework of the thought mechanism of Manichaeism, and thus, to draw attention to the timeless flow and theme of the wisdom tradition. Some examples from the pre-Islamic and post-Islamic periods are presented in order to prove the thesis that Manichaeism continues its existence with its messages. In this discussion, I addressed that deep gnostic thoughts were not understood by the masses focused on reward and punishment, nor were they appreciated by the exoteric clergy. The study pointed out that esoteric thoughts were eliminated with the support of governments that derive their power from the masses. Afterwards, gnostic thoughts such as Manichaeism and Illuminationism were evaluated as the internal dynamics of the literature of hostility to matter, which disregards worldly life and even leads to extinction, preparing for their own end. The following common theme is underlined in the relationship established between Manichaeism and later gnostic or gnostic thoughts: The human soul, which is a piece of light, has fallen from the world of lights located in a supreme place to the lower material world and material human body, which has a demonic origin, and has fallen into forgetfulness, fainting, amnesia or heedlessness there, and has been awakened by gnostic messages or revelations sent by savior messengers, after this awakening, he embarked on a spiritual journey with eschatic practices and asceticism, and eventually reunited with his homeland and united with the source of light. While the Manichaean system of thought also has important commonalities with the spiritual gnosis, which became more evident in the post-Islamic periods and stands out with its opposition to matter, it broke away from the Zoroastrian thought, which sees matter as the perfect form of creation, and it also was noticed that it was the opposite the existential gnosis system of Islam, which sees matter as a manifestation and mirror of the creator. As a result, the study suggested that Manichaeism was nourished by previous religious traditions such as Zoroastrianism, Buddhism, and Christianity, proudly expressed this unity and closeness as an heir of eternal wisdom, and continued its existence through later religious and intellectual traditions, including Islam. Again, although it has no followers today, I concluded that Manichaeism continues to exist within the later religious thoughts with its gnostic messages, continues its effects under the guise of various mystical groups until today, and in the final analysis, the spirit and theme of eternal wisdom beyond time and space can continue to exist even if its followers disappear.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Manichaeism, Mani, Mazdak, Suhrawardi

Maniheizm Hakkında Bir İnceleme: Mesajlarıyla Yaşayan Din

Öz

Bu çalışmada, Maniheizm düşüncesinin temel kodlarını incelemek ve Maniheizm takipçilerinin yeryüzünden silindikten sonra düşüncelerinin yok olup olmadığını tartışmak amaçlanmaktadır. Araştırmamızda hikmetin kesintiye uğramayan geleneğinin izinde din fenomenolojisi ve karşılaştırma metodu kullanılmıştır. Çalışmada, Maniheizm düşünce mekanizmasının çerçevesi ortaya konarak sonraki dinler ve düşüncelerdeki izlerini yakalamaya ve böylece hikmet geleneğinin zamanlar üstü akışına ve izleğine dikkat çekmeye gayret edilmiştir. Maniheizm’in mesajlarıyla varlığını sürdürdüğü tezini temellendirmek amacıyla İslam öncesi ve İslam sonrası dönemlerden bazı örnekler sunulmuştur. Çalışma aynı zamanda Maniheist düşünce mekanizmasını oluşturan dinamiklerin etkili ve güçlü olmalarına rağmen, neden her zaman halka hitap eden zahiri dini düşünce mekanizması karşısında mağlup olduğu problematiğini de tartışmıştır. Bu tartışmada derin gnostik düşüncelerin, ödül ve cezaya odaklı halk kitleleri tarafından anlaşılmadığı gibi zahiri din adamları tarafından da takdir edilmediği belirtilmiş ve gücünü halk yığınlarından alan iktidarların da desteğiyle bâtıni düşüncelerin ortadan kaldırıldığına işaret edilmiştir. Bu tartışmanın devamında, Maniheizm ve İşrakîlik gibi gnostik düşüncelerin, dünya hayatını hiçe sayan hatta yok oluşa sürükleyen madde düşmanlığı edebiyatının, kendi sonlarını hazırlayan iç dinamikleri olarak değerlendirilmiştir. Maniheizm ile sonraki gnostk veya irfani düşünceler arasında kurulan bağıntıda şu ortak izleğin altı çizilmiştir: Işık parçası olan insan nefsi veya ruhu, yüce bir yerde konumlandırılan ışıklar âleminden şeytanî bir kökene sahip olan alçak maddî dünyaya ve maddî insan bedenine düşmüş, orada unutkanlık, baygınlık, bellek yitimi veya gaflete dalmış, kurtarıcı elçiler tarafından gelen gnostik/irfanî mesajlar veya vahiyle uyanmış, bu uyanıştan sonra eskatik temrinler ve riyazetle ruhanî bir yolculuğa koyulmuş ve sonunda ait olduğu anavatanına yeniden kavuşarak ışığın kaynağıyla birleşmiştir. Maniheist düşünce sisteminin aynı zamanda İslam sonrası dönemlerde daha belirgin hale gelen ve madde karşıtlığıyla ön plana çıkan şühûdî irfanla önemli ortaklıklara sahipken, maddeyi yaradılışın mükemmel formu olarak gören Zerdüştîlik düşüncesinden koptuğu gibi maddeyi yaratıcının bir tecelligahı ve aynası olarak gören İslam’ın vücûdî irfan düşünce sistemiyle de ters düştüğü fark edilmiştir. Araştırmanın sonucunda, Maniheizm'in Zerdüştîlik, Budizm ve Hıristiyanlık gibi önceki dinî geleneklerden beslendiği, bu birliği ve yakınlığı ezeli hikmetin bir varisi olarak iftiharla dillendirdiği ve İslam’ın da aralarında olduğu daha sonraki dinî ve düşünsel gelenekler aracılığıyla varlığını sürdürdüğü tespit edilmiştir. Yine günümüzde hiçbir takipçisi bulunmamasına rağmen, Maniheizm’in gnostik mesajlarıyla sonraki dinî düşünceler içerisinde var olmaya devam ettiği, günümüze kadar çeşitli mistik grupların kisvesi altında etkilerini sürdürdüğü ve son tahlilde ezeli hikmetin zamanlar ve mekânlar üstü ruhu ve izleğinin takipçileri yok olsa bile varlığını sürdürebildiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Maniheizm, Mani, Mazdek, Sühreverdî

Kaynakça

• Abdulcabbar, Kadi Ebi’l Hasan. el-Muğni fi ebvabi’t-tevhid ve’l-adl, el-firak gayrü'l-İslamiyye. thk. Mahmud Muhammed Kasım. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye li’t-te’lif ve’t-terceme, 1958.
• Aktulga, Midhat. Düalist Dinlerde Tanrı İnancı Üzerine Bir Karşılaştırma (Mecusîlik, Sabiîlik, Manicilik). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Alıcı, Mehmet. Işığın Elçisi Mani ve Gnostik Düşüncesi. İstanbul: Divan Yay., 2018.
• Amuzgar, Jale - Tefezzuli, Ahmed. Usture-i Zendegi-yi Zertuşt. Tahran: Neşr-i Çeşme, 9. Basım, 1389.
• Baran, Dila. Mani ve Öğretileri. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Baran, Dila. Roma İmparatorluğunda Maniheizm. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Bedevî, Abdurrahman. Hayy b. Yakzân li’bni Ṭufeyl. Kahire: Turrasu’l-insaniyye, 1995.
• Bîrûnî, Ebu Reyhan el-. Tahkikû mâ li’l-Hind. Beyrut: Alemu’l Kutub, 1403.
• Bîrûnî, Muhammed b. Ebi Reyhan Muhammed b. Ahmed el-. el-Âsâru’l-bâkiye mine’l-kurûni’l hâliye. Kahire: Mektebu’s-Sakafetu’d-Diniyye, 1428.
• Boyce, Mary. “A Reader in Manichaean Middel Persian and Parthian”. Acta Iranica, Leiden: Brill, 1975.
• Boyce, Mary. Edebiyat-i Manevi. çev. Umid Behbehanî - Hasan Tehamî. Tahran: İntişârât-i Bundahişn, 1386.
• Cologne Mani Kodex (Concerning the Origin of Body). çev. Ron Cameron - Arthur J. Dewey. Montana: Scholars Press, 1979.
• Camî, Abdurrahman. Salaman ve Absal. thk. Reşid Yasimi. Tahran: Kitaphane-i Şark, 1306.
• Zebur-i Manevi. çev. Charles Robert - Ebulkasım İsmailpur. Tahran: İntişârât-i Usture, 1388.
• Christensen, Arthur Emanuel. İran der Zaman-i Sâsânîyan. çev. Reşid Yasemî. Tahran: İntişârât-i Sada-yi Muasir, 1388.
• Christensen, Arthur Emanuel. Saltanat-i Kubâd ve Zuhur-i Mazdek. çev. Ahmed Birşek. Tahran: İntişarat-i Tahurî, 1374.
• Corbin, Henry. İbn Sînâ ve Temsîl-i İrfanî. çev. İnşaullah Rahmetî. Tahran: İntişârât-i Sofya, 1392.
• Corbin, Henry. İnsân-i Nurânî der Tasavvuf-i İranî. çev. Feramerz Cevâhirî Neyâ. Tahran: İntişarât-i Gulban, 2013.
• Corbin, Henry. İslam Felsefesi Tarihi. çev. Hüseyin Hatemî. İstanbul: İletişim Yay., 9. Basım, 2013.
• Corbin, Henry. İslam-i İran: Çeşmendâze-yi Felsefî ve Manevî. çev. Seyyid Ziyauddin Dehşir. Tahran: İntişârât-i Sofya, 1. Basım, 1391.
• Corbin, Henry. Mabed ve Mükâşefe. çev. İnşaullah Rahmetî. Tahran: İntişârât-i Sofya, 1390.
• Dinani, Gulam Huseyin İbrahim. Şuâ-i Endişe ve Şühûd der Felsefe-yi Sühreverdî. Tahran: İntişârât-i Hikmet, 1393.
• Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. çev. Ali Berktay. İstanbul: Kabalcı Yay., 2007.
• Emin, Seyyid Hasan. “Selâmân u Ebsâl: Üsṭûre-i Yûnânî der Menâbiʿ-i Îrânî”. İranşinasi 15/4 (2004), 135-747.
• The Kephalaia of The Teacher: The Edited Coptic Manichaean Texts In Translation With Commentary. çev. Iain Gardner. Leiden: Brill, 1995.
• Gazzali, Ebu Hamid Muhammed. “Risâletu’t-tayr”. Mecmuatu Resâil el-İmam Gazzalî. Beyrut: Dâru’l Fikr, 1. Basım, 1416.
• Gershevitch, İlya. “A Parthian Title in the Hymn of the Soul”. Journal of Research in Atmospheric Science (JRAS), 152-156.
• Gnoli, Gherardo. Ez Zerduşt ta Mani. çev. Arzu Resulî. Tahran: Neşr-i Mahi, 1. Basım, 1390.
• Gündüz, Şinasi. “Maniheizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/575-577. Ankara: TDV Yayınları 2003.
• Güngör, Harun. “Maniheizm”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/5 (1988), 145-166.
• Güngör, Halil. “Orta Asya’da Mani Dini’nin Yayılması ve Türk Kültürü’ne Etkisi”. Türk Dünyası Araştırmaları 62 (1989), 199-213.
• Hamevî, Yakut. Mu’cemü’l-büldân. Beyrut: Dâru’n-Sâdirûn, 2. Basım, 1995.
• Han J.W. Drivers. Bardaisan of Edessa. Assen: Van Gorcum & Comp,1966.
• Hayderi, Ali Rıza vd. “Menşe-i Tasavvuf-i Siyasi der İran ve Tahlil-i An Ber Esas-i Nazariye-i Gofteman-i Lakau ve Muva”. Fasılname-yi İlmi-yi Edebiyat-i İrfani-yi Danişgah-i Ez-zehra 28 (1401), 170-174.
• Holroyd, Stuart. Edebiyat-i Gnosî. çev. Ebulkasım İsmailpur. Tahran: İntişârât-i Usture, 1387.
• İbn Fukayha. el-Buldan. thk. Yusuf el-Hadi. Beyrut: Alemu’l-Kutub, ts.
• İbn Haldun. Divanu’l Mubtedei ve’l Haber fit-Tarihi’l Arab ve’l Berberi ve men Aserehum min Zewi’ş Şe’ni’l Ekber. thk. Halil Şehade. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1408.
• İbn Nedim, Ebu’l-Farac Muhammed b. Ebi Yakub İshak el Maruf bi’l-Warrak. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1997.
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. Mahmud Şihabî. Tahran: Neşrü’l Belâğe, 1339.
• İbn Sinâ, İbn Tufeyl. Hay b. Yakzân: Ruhun Uyanışı. çev. Yusuf Özkan Özburun vd. İstanbul: İnsan Yay., 8. Basım, 2013.
• İbn Sînâ. “Hay bin Yakzân”. Resâilu İbn Sînâ. Kum: İntişârât-i Bîdar, 1400.
• İbn Sînâ. Risâletu’t-tayr. thk. Muhammed Hüseyin Ekberî. Tahran: İntişârât-i Zehra, 1. Basım, 1370.
• İbn Sînâ. Tisʿu resâʾil fi’l-hikmeti ve’t-tabîiyyat. Beyrut: Daru’l-Arab, 1326.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Farac Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fi tarihi’l-ümem ve’l-muluk. thk. Muhammed Abdulkadir Ata-Mustafa Abudlkadir Ata. Beyrut: Dâru’l -Kutubi’l- İlmiyye, 1412.
• İbnu’l-Esir, İzeddin Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem. el-Kamil fi’t-tarih. Beyrut: Daru’s-Sad-Daru Beyrut, 1385.
• İbnu’l-İberi, Griguyus el-Multiyu’l Maruf bi. Tarihu muhtasaru’d-duvel. thk. Antonyo Salihanî el-Yasuî. Beyrut: Daru’ş-şark, 1992.
• İhvân-ı Safâ. “Allah’a Davet’in Şekli Hakkında”. çev. Mehmet Vural. İhvân-ı Safâ Risâleleri. thk. Abdullah Kahraman. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2014.
• İhvânu’s-Safâ. “Fî keyfiyyeti’d-da’veti ila’l-Lâh”. Resâilu İhvânu’s-Safâ ve hullânu’l-vefâ. Beyrut: Dâru’l- İslâmiyye, 1992.
• İsmailîpur, Ebulkasım. Usture-yi Aferineş Der Ayin-i Mani. Tahran: İntişarat-i Fikr-i Ruz, 1375.
• Karaca, İbrahim. “Maniheizm İnancının Ehl-i Hak İnancına Etkileri”. Turkish Studies - Religion 17/3 (2022), 265- 275.
• Karakaş, Selim. Türk Tarihinde Maniheizm. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Doktora Tezi, 2010.
• Karataş, Selim. “Tong Çininde Maniheizm”. Ötekilerin Pesinde Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan. 173-184. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Lieu, Samuel N. C. Manichaeism in the Later Roman Empire and Medieval China. Tübingen: Mohr, 1992.
• Macuch, Rudolph. “Greek and Oriental Sources of Avicenna’s and Sohrawardi’s Theosophies”. 9-22. Athens, 1986.
• Meçin, Buşra Arslan. Sühreverdî’nin Akl-ı Surh, Kıssatü’l-ğurbeti’l-ğarbiyye ve Âvâz-i Per-i Cibrîl İsimli Sembolik Hikâyelerinin Tahlîli. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Meçin, Mehmet Mekin. Mani ve Maniheizm. Ankara: İlâhiyat Yay., 2022.
• Mesudî. Mürûcü’z-zeheb ve meadinu’l-cevher. thk. Esad Dağir. Kum: Daru’l-Hicre, 1409.
• Mokri, Mohammad. “Le symbole de la perle dans le folklore persan et chez les Kurdes fidèles de Vérité (Ahl-e Ḥaqq)”. JA 248/249, 463-481.
• Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-müteâliye fî esfâri’l akliyyeti’l erbaa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1981.
• Nakavi, Seyyid Ali Mehdi. Aüayid-i Mazdek. Tahran: Seyyid Ali Mehdi Nakavi, Akayid-i Mazdek (Tahran: Muessese-yi Matbuati-yi Atayi, ts.
• Oymak, İskender. “İslam Kaynaklarına Göre Maniheizm”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2019), 67-97.
• Ömer bin Sehlan Savî. Şerhu Risâletü’t-tayr. Tahran: İntişârât-i Zehra, 1. Basım, 1370.
• Örs, Derya vd. İslam Felsefesi’nde Sembolik Hikâyeler: Derleme. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Parpola, Simo. “Mesopotamian Precursors of the Hymn of the Pearl”. thk. R. M. Whiting, Mythology and Mythologies. 81-93. Helsinki, 2001.
• Poirier, Paul Hubert. L’hymne de la perle des actes de Thomas. Introduction, Texte-Traduction, Commentaire. Louvain-la-Neuve, 1981.
• Puech, Henri-Charles. Le manichéisme: Son fondateur, sa doctrine. Paris: Civilisations du Sud, 1949.
• Purnamdariyân, Taki. Akl-ı Surh: Şerh ve Te’vil-i Dastânhâ-yi Remzî-yi Sühreverdî. Tahran: İntişârât-i Sohan, 1. Basım, 1390.
• Purnamdariyân, Taki. Remz ve Dastanhâ-yı Remzî der Edebi-i Farsi. Tahran: İntişârât-i Sohan, 8. Basım, 1390.
• Râzî, Necmeddîn Dâye. “Risâletu’t-tuyûr”. çev. Derya Örs. İslam Felsefesinde Sembolik Hikâyeler. İstanbul: İnsan Yay., 3. Basım, 2004.
• Rochow, Ilse. “Zum Fortleben des Manichäismus in byzantinischen Reich nach Justinian I”. Byzantinoslavica 40.
• Rudolph, Kurt. “Maniheizm”. çev. Mustafa Bıyık. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2002), 378- 393.
• Russel, James R. “A Manichaean Apostolic Mission to Armenia?” 21-26. Wiesbaden, 1998.
• Russel, James R. “The Epic of the Pearl”. Revue des Études Arméniennes.. ts.
• Russel, James R. “The Lost Epic of Tigran: A Reconstruction Based upon the Fragments”. UCLA conference on Edessa and Tigranakert. Los Angeles, 1999.
• Russell, J. R. “Hymn of the Pearl”. Encyclopaedia Iranica Online. Erişim 10 Mayıs 2022. Bu makalenin bir versiyonu basılı olarak Cilt XII/603-605, 10 Mayıs 2022. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica -online/inci ilahisi-COM_3296?lang=tr
• Schimmel, Annamarie. Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kırkambar Yay., 1999.
• Selgi, Muhsin - Ahmenvend, Şuca. “Nisbet-i Arman ve Vakiiyet der Endişe-yi Siyasi-yi Zertuşt, Mani ve Mazdek der Dovre-yi Sâsânî”. Pejuheşname-yi Ulum-i Siyasi 2.
• Seyfeli, Canan. “Maniheizm”. 133-145. Diyarbakır, 2005.
• Sundermann, Werner. “Manıcheısm I. General Survey”. Encyclopædia Iranica. Erişim 10 Ağustos 2022. https://www.iranicaonline.org/articles/manicheism-1-general-survey
• Sühreverdî. “fî Hakîkati’l Aşk”. Mecmua-yi Musannefât. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 2. Basım, 1375.
• Sühreverdî. “Hikmetü’l-İşrâk”. Mecmua-yi Musannefât. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 2. Basım, 1373.
• Sühreverdî. “Kıssatü’l Ğurbeti’l Ğarbiyye,”. Mecmua-yi Musannefât. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 2. Basım, 1375.
• Sühreverdî. Risâletü’t-tayr. thk. Henry Corbin vd. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutâlaât ve Tahkikât-i Ferhengî, 1375.
• Sühreverdî. Safîr-i Sîmurg. thk. Henry Corbin, Seyyid Hüseyyin Nasr. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutâlaât ve Tahkikât-i Ferhengî, 1375.
• Şehrezûrî, Şemseddin Muhammed. Resâilü’ş-şecereti’l-ilahiyye fî ulûmi’l-hakâiki’r-rabbaniyye. Tahran: Muessese-i Hikmet ve Felsefe-yi İran, 1. Basım, 1383.
• Şehristanî, Muhammed b. Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihâl. Kum: Neşr-i Eş-Şerif’ur-Razî, 3. Basım, 1364.
• Taş, Nusret. Din Felsefesi Bağlamında Alegorik Felsefi Hikayeler: İhvân-ı Safâ Risâlelerindeki Alegorik Felsefi Hikayeler. Ankara: İlâhiyat Yay., 2021.
• Tusi, Hace Nasiruddin. Şerhu İşârat ve’t-tenbîhât. Kum: Neşru’l Belaga, 1. Basım, 1375.
• Uludağ, Erdoğan. “Lami’î’nin Salâmân u Absâl Adlı Mesnevisi”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 8 (1997), 67-77.
• Uludağ, Erdoğan. Vak’aya Dayalı Bir Eser Olarak Lâmi’î Çelebi’nin Salâmân u Absâl Mesnevisi: İnceleme- Karşılaştırmalı Metin-Sadeleştirme. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Vamekî, İrec. Nivişteha-yi Mani ve Maneviyan. İntişarat-i Havza-yi Hunerî, 1378.
• Widengren, Geo. Mani ve Tâlimât-i U. çev. Nuzhet Safayi İsfahani. Tahran: İntişârât-i Perçem, 1390.
• Yakubî, Ahmed b. Ahmed Ebi Yakub b. Cafer b. Veheb el-Maruf. Tarihu’l Ya’kubî. Beyrut: Dâru’s-Sadr, ts.
• Yaltkaya, Şerafettin. “Hayy’İbni Yakzân Tercemesi”. Büyük Türk Filozof ve Tıb Üstadı İbn Sînâ Şahsiyeti ve Eserleri Hakkında Tetkikler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Yarshater, Ehsan. “Mazdakizm”. The Cambridge History of Iran: Seleucid Parthian. 3. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
• Zencânî, Muhammed Kerîmî. “Selâmân u Ebsâl”. Dâʾiretü’l-maʿârif-i Teşeyyuʿ, 233-234.
• Zeren, Münevver Ebru. Maniheizm ve Budizm’in Uygurlar’ın Kültür Hayatına Etkileri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Zerinkub, Abdulhuseyn. Tarih-i İran Bad ez İslam. Tahran: İntişarat-i Emir Kebir, 1362.
• “Manichaeanism, Manichaean Texts from Egypt and Xinjiang”. Literature and History Bölüm.84. Erişim 01 Mayıs 2023. https://literatureandhistory.com/index.php/episode-084-manichaeism
• “Risâletü’t-tayr”. Resâliü İbn Sînâ. Kum: İntişârât-i Bîdar, 1400.