The Change of the Power in the Context of Factional Struggle in the Formation Years of the Mamlūk State

Yıl 2023, , 826 - 849, 15.12.2023

Yusuf Ötenkaya

https://doi.org/10.18505/cuid.1334387

Öz

There are numerous studies in the literature dealing with the formation years of the Mamlūk state. These studies generally focus on the issue of the legitimacy of the state due to the mamlūk origin of the sultans. In order to overcome this problem, the Mamluks emphasized their identity as the guardians of Islam. According to this narrative, being the protector of Islam would legitimise their future independent state. However, this argument largely attributes the formation of the state to successful struggles against external factors such as Crusader-Mongol attacks. This leads to the neglect of many reasons behind the formation of the Mamluk State. While it is accepted that the state derives legitimacy from its struggles against external elements, this study focuses on inter-factional conflicts and reveals that the state has become dynamic due to these struggles. In this respect, the struggle between factions, which had been active since the time of the Ayyubids, must be taken into account in the internal transformation of the Mamlūk power. In addition, although there are narratives such as becoming sultan by killing the sultan, which is among the arguments frequently mentioned in the Mamluks, the determining power of the elite amirs, which is one of the unwritten rules known by everyone in the functioning of the state system, should be taken into account. Because when this is missed, the results of inter-factional struggles will be ignored. In these rules/system, not only the sultan changed, but also a series of changes occurred in the elite amirs in power. The autocracy-oligarchy conflict between the sultan and the elite amirs was ever-present. Whenever one of the amirs who provided the oligarchic power became the sultan, the power struggle between the sultan and the elite amirs would begin. In this case, the sultan would be in a dilemma and would establish a new faction in order to reassert his authority. Therefore, the struggle between factions at the point of the formation of the Mamlūk State was one of the most important factors that ensured the formation of the state and the change of power. As a matter of fact, it is a known fact that Mamlūk factions such as ʿĀdiliyya, Kāmiliyya and Sālihiyya held the state power de facto, if not officially. On the other hand, this work takes a holistic approach to the conditions that led to the statehood of the Sālihiyya-Bahriyya mamlūks in the process. It also discusses how the tensions between the sultan’s mamlūks (al-mamālīk al-sultāniyya) and his khushdāshs affected the change of power. Focusing specifically on the Bahriyya-Muʿizziyya struggle, this work examines how the formation, maintenance, and transition of power took place during the formative years of the Mamlūk state. Finally, the work focuses on the role of background conflicts between the sultan and the senior amirs, power gathering, etc. in the formation and decline of the state through the chronicles of the early Mamlūk period in general and works devoted to the Mamlūk sultanate in particular.

Anahtar Kelimeler

Medieval History, Mamlūk State, State Formation, Civil Struggle, Baḥriyya, Muʿizziyya

Memlûk Devleti’nin Oluşum Yıllarında Hizipsel Mücadele Bağlamında İktidar Değişimi

Öz

Memlûk Devleti’nin kuruluş yılları ile ilgili literatürde pek çok çalışma mevcuttur. Bunlar genellikle sultanların memlûk kökenli olmalarından dolayı devletin meşruiyeti meselesini merkeze almaktadırlar. Memlûkların bu sorunu aşmak için kendilerini İslam’ın koruyucuları kimliğiyle öne çıkardıkları anlatılmaktadır. Bu anlatıma göre İslam’ın koruyucusu olmak ileride kuracakları müstakil devletlerini meşrulaştıracaktı. Ancak bu argüman, devletin oluşumunu büyük oranda Haçlı-Moğol saldırıları gibi dışsal unsurlara karşı yapılan başarılı mücadelelere bağlamaktadır. Bu durum Memlûk Devleti’nin oluşumunun ardında yatan pek çok nedenin göz ardı edilmesine neden olmaktadır. Devletin dışsal unsurlara karşı yürüttüğü mücadelelerden meşruiyet devşirdiği kabul edilmekle birlikte, bu çalışma, hizipler arası çekişmelere odaklanarak bu mücadeleler dolayısıyla devletin dinamik bir hâl aldığını ortaya koymaktadır. Bu bakımdan Memlûk iktidarının kendi içindeki dönüşümünde Eyyûbîler zamanında beri faal olan hizipler arası mücadele dikkate alınmak durumundadır. Ayrıca Memlûklar’da sıklıkla bahsedilen argümanlar arasında bulunan sultan öldürerek sultan olmak gibi anlatımlar mevcut olmasına rağmen devlet sisteminin işleyişinde herkes tarafından bilinen ve yazılı olmayan kaidelerden olan seçkin emîrlerin belirleyici gücü dikkate alınmalıdır. Zira bu ıskalandığında hizipler arası mücadelelerin getirdiği neticeler de göz ardı edilecektir. Bu kaidelerde/sistemde yalnızca sultan değişmiyor aynı zamanda iktidarda bulunan seçkin elit kadroda da bir dizi değişiklikler hasıl oluyordu. Sultan ve seçkin emîrler arasındaki otokrasi-oligarşi çatışması her daim yaşanmaktaydı. Ne zaman ki oligarşik gücü sağlayan emîrlerden biri sultan olur, işte o zaman sultan ile seçkin emîrler arasında iktidar mücadelesi başlardı. Bu durumda sultan açmazda kalarak otoritesini ihdas edebilmek amacıyla kendisine yeni bir hizip kurardı. Dolayısıyla Memlûk Devleti’nin oluşumu noktasında hizipler arası mücadele devletin oluşumunu ve iktidarın değişimini sağlayan en önemli etkenlerdendi. Nitekim resmen olmasa da de facto olarak Âdiliyye, Kâmiliyye ve Sâlihiyye gibi memlûk hiziplerinin de devlet gücünü ellerinde tuttukları bilinen bir gerçektir. Diğer taraftan bu çalışma, süreç içerisinde Sâlihiyye-Bahriyye memlûklarının devletleşmesini sağlayan koşulları bütünsel bir yaklaşımla ele almaktadır. Ayrıca sultanın memlûkları (el-memâlikü’s-sultaniyye) ile hûşdâşları arasındaki gerilimin iktidarın el değiştirmesini nasıl etkilediğini tartışmaktadır. Spesifik olarak Bahriyye-Muʿizziyye arasındaki mücadeleye odaklanan bu çalışma, Memlûk devletinin kuruluş yıllarında iktidarın oluşumu, sürdürülmesi ve değişiminin nasıl gerçekleştiğini incelemektedir. Son olarak çalışmada genel olarak erken Memlûk dönemine ait kronikler ve hususi olarak Memlûk sultanlık anlayışına hasredilmiş çalışmalar sadedinde sultan-seçkin emîrler arasındaki arka plan çatışmaları, iktidar devşirmeleri vb. hadiselerin devletin oluş-bozuluşunda oynadığı rol esas alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ Tarihi, Memlûk Devleti ¬, Devlet Oluşumu, İç Mücadele, Baḥriyye, Muʿizziyye

Kaynakça

• Abbādī, Ahmad Mukhtār. fī Tārīḫ al-Ayyūbīyyin wa al-Mamālik. Beirut: Dār al-Nahda al-ʿArabiyya, 2014.
• Abbādī, Ahmad Mukhtār. Qiyāmu Dawlat al-Mamālīk al-ūlā fî Miṣr wa al-Shām. Beirut: Dār al-Nahda al- ʿArabiyya, 1986.
• Abū al-Fidāʿ, Ismāʿīl Ibn ʿAlī. al-Muḫtaṣar fī aḫbār al-bašar. Critical ed. Al-Sayyid ʿAbd al-Latif al-Hāṭib. 5 vols. Cairo: Maṭbaʿa al-Husayniyya al-Miṣriyya, 1907.
• Abū Shāma, Shihāb al-Dīn Abī Muhammad ʿAbd al-Rahman ibn Ismāʿīl. al-Dhayl ʿala al-rawḍatayn tarājimu ricāl al-qarnayn al-sādis wa'l-sābiʿ. Critical ed. Muhammad Zāhid ibn al-Hasan al-Kavsarī. 5 vols. Beirut: Dār al-Jīl, 1974.
• Aktan, Ali. “Memlüklerde Saltanat Değişikliği Usulü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1990), 270- 279.
• Aktan, Ali. “Sultan Kutuz ve Ayn Câlûd Zaferi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (1991), 190–205.
• Āl-i Suūd, Turkī Ibn Fahd. Nashʿatu Dawlat al-Mamālik (648/1250-658/1260). al-Haram: li al-dirasāt wa al- Buhūs al-Insāniyya wa al-Ijtimaʿiyya, 2017.
• Amitai-Preiss, Reuven. “The Mamlūk Oficer Class During The Reign of Sultan Baybars”. War and Society In The Eastern Mediterranean 7Th-15Th Centuries. ed. Yaacov Lev. 267–300. Leiden: Brill, 1997.
• Ayalon, David. “Aspects of the Mamlūk Phenomenon”. Der Islam: Journal of the History and Culture of the Middle East 53/2 (1977), 208-225.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Türk Memlükler Döneminde Mısır Halkının Siyasî Olaylara Karşı Tutumu”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2007), 45–94.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlûkler Döneminde Vezirlik (1250-1517). İstanbul: İsam Yayınları, 2009.
• ʿAynī, Badr al-Din Mahmūd. ʿIqd al-jumān fī tārīkh ahl al-zamān: al-Hawādith wa-l tarājim min sanat 815h. ilā sanat 823h. Critical ed. ʿA.R. al-Ṭanṭāwī al-Qarmūṭ. 5 vols. Cairo: Maṭbaʿat al-Zahrāʾ li-l-Iʿlām al-ʿArabī, 1985.
• Baybars al-Manṣūrī. Rukn al-Dīn. Mukhtār al-Akhbār: Tārīkh al-dawla al-Ayyūbiyya wa-dawlat al-Mamālīk al-Baḥriyya ḥattā sanat 703H. Critical ed. ʿAbd al-Ḥamīd Ṣāliḥ Ḥamdān. Cairo: al-Dār al-Miṣriyya al- Lubnāniyya, 1993.
• Beaumont, Daniel. “Political Violence and Ideology in Mamlūk Society”. Mamlūk Studies Review 8/1 (2004), 201–27.
• Cāsim, Cāsim Muḥammad. “al-Ahammiyya al-siyāsiyya wa al-ʿaskariyya li-qiyāmi Dawlat al-Mamālīk al- Baḥriyya fî Miṣr ve Bilād al-Shām (648-784/1250-1382)”. Majalla Cāmiʿa Karkuk li-Dirāsāt al-Insāniyya 12/2 (2011), 133–60.
• Dawādārī, Abū Bakr ibn ʿAbdallāh ibn Aybak. Kanz al-durar wa-jāmiʿ al-ghurar. Critical ed. Edward Budin. 9 vols. Cairo: Dār al-Kutub al-Miṣriyya, 1960.
• Fuess, Albrecht. “Mamlūk Politics”. Ubi Sumus? Quo Vademus. ed. Stephan Conermann. 95-115. Bonn: Bonn University Press, 2013.
• Haarmann, Ulrich. “Regicide and the Law of the Turks”. Intellectual Studies on Islam: Essays in Honor of Martin B. Dickson. ed. Michel M. Mazzaoui. 127-135. Salt Lake City: University of Utah, 1990.
• Herzog, Thomas. “The First Layer of the Sirat Baybars: Popular Romance and Political Propaganda”. Mamlūk Studies Review 7/1 (2003), 137–153.
• Hirscler, Konrad. “He is a Child and This Land is a Borderland of Islam: Under-Age Rule and the Quest for Political Stability in the Ayyūbid Period”. al-Masāq 19/1 (2007), 29-46.
• Hitti, Philip K. Syria: A Short History. New York: The Macmillan Company, 1959.
• Holt, P.M. “The Position and Power of the Mamlūk Sultan”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 38/2 (1975), 237-249.
• Humphreys, R. Stephen. From Saladin to the Mongols: The Ayyūbids of Damascus. Albany: State University of New York Press, 1977.
• Ibn ʿAbd al-Zāhir, Muhyi al-Din ʿAbd Allāh ibn Nashwan. al-Rawḍ al-ẓāhir fī sīrat al-Malik al-Ẓāhir. Critical ed. ʿAbd al-Azīz Khuwayṭir. Riyad, s.l. 1976.
• Ibn al-Fuwaṭī, Kamāl al-Dīn ʿAbd al-Razzāḳ ibn Aḥmad. al-Ḥawādith al-jāmiʿa wa-l-tajārib al-nāfiʿa fī'l-miʾa al-sābiʿa. Critical ed. Mahdi al-Najm Beirut: Dār al-Kutub al-ʿİlmiyya, 2003.
• Ibn al-Wardī, Zain al-Din ʿUmar ibn Muzaffar al-Shahin. Tārīḫu Ibn al-Wardī. Critical ed. M. Dayyūb. 2 vols. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1996.
• Ibn Duḳmāk, Ṣārim al-Dīn Ibrāhīm b. Muḥammad b. Aydamur al-ʿAlāʾī al-Miṣrī. Nuzhat al-anām fī Tārīḫ al- Islam. Critical ed. Samir Tabbāra. Beirut: al-Maktabat al-ʿAsriyye, 1999.
• Ibn Khaldūn, Abd al-Rahman ibn Muhammad. Tārīḫu Ibn Khaldūn: Dīwān al-mubtadaʼ wa-l-khabar fī Tārīḫ al-ʻArab wa-l-Barbar wa-man ʻāṣarahum min dhawī ash-shaʼn al-akbār. Critical ed. Suhayl Zakkar. 7. vols. Beirut: Dār al-Fikr, 2001.
• Ibn Taghrībirdī, Abū al-Maḥāsin Yūsuf. al-Manhal al-ṣāfī wa’l-mustawfī baʿd al-wāfī. Critical ed. Muhammad Muhammad Amin. 13 vols. Cairo: al-Hay’at al-Miṣriyya Amma li al-Kitâb, 1984.
• Ibn Taghrībirdī, Abū al-Maḥāsin Yūsuf. al-Nujūm al-zāhira fī mulūk Miṣr wa al-Qāhira. Critical ed. Ibrahim ʿAlī Tarhan. 16 vols. Cairo: Dar al-Kutub al-Miṣriyya, 1963.
• Ibn Wāsil, Jamal al-Dīn Muhammad b. Sālim. Mufarrij al-kurūb fī akhbār Banī Ayyūb. Critical ed. Jamal al-Dīn al-Shayyāl. 5 vols. Cairo: Dār al-Kutub wa'l-Wasāik al-Qawmiyya, 1957.
• Irwin, Robert. The Middle East in the Middle Ages: The Early Mamlūk Sultanate 1250-1382. Cardondale: Southern Illinois University Press, 1986.
• Irwin, Robert. The Rise of the Mamlūks. The New Cambridge Medieval History, ed. David Abulafia Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• Kanat, Cüneyt. “Baybars Zamanında Memlûk-İlhanlı Münasebetleri (1260-1277)”. Tarih İncelemeleri Dergisi 16/1 (2001), 31–45.
• Kasım, Abduh Kasım.ʿAsru Salātīn al-Mamālik al-tārīḫ al-siyāsī wa al-ijtimāʿi. al-Haram: ʿAynu li al-Dirāsāt wa al-Buhūs al-Insaniyya wa'l-Ijtimāiyya, 1998.
• Khuwayṭir, ʿAbd al-ʿAzīz. Baybars The First: His Endeavours and Achievements. London: The Green Mountain Press, 1978.
• Kopraman, Kazım Yaşar. “Mısır Memlûkleri (1250-1517)”. Türkler. 5/99-126. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Levanoni, Amalia. “The Mamlūk Conception of the Sultanate”. International Journal of Middle East Studies 26/3 (1994), 373-392.
• Levanoni, Amalia. “The Mamlūks’ Ascent to Power in Egypt”. Studia Islamica 72 (1990), 121–44,
• Mājid, Abd al-Munʿim. al-Tārīḫ al-siyāsī: li-Dawlati Salātin al-Mamālik fī Miṣr dirāsati tahliliyya li al-Izdihār wa al-Inhiyār. Cairo: Maktabat al-Anglo’l-Miṣriyya, 1988.
• Maqrīzī, Taqī al-Dīn Abū al-ʿAbbās Aḥmad ibn ʿAlī ibn ʿAbd al-Qādir ibn Muḥammad. al-Bayān wa’l-i’rāb ʿammā bi-ardi Miṣr min al-ʿArāb. Critical ed. İbrahim Remzi. Cairo: Matbaʿat al-Maʿarif bi-Şāriʿ al-Fajjāla bi- Miṣr, 1916.
• Maqrīzī, Taqi al-Dīn Ahmad ibn ʿAli. Kitāb al-sulūk li-maʿrifat duwal al-mulūk. Critical ed. Muhammad Abd al- Qadir ʿAtā. 8 vols. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1997.
• Northrup, Linda S. The Bahrī Mamlūk Sultanate 1250–1390. The Cambridge History of Egypt. ed. Carl F. Petry. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
• Nuwayrī, Shihab al-Dīn Ahmad ibn ʿAbd al-Wahhab. Nihāyat al-arab fī funūn al-adab. Critical ed. Najip Mustafa Fawwāz-Hikmat Kashlī Fawwāz. 33 vols. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2004.
• Ötenkaya, Yusuf. “el-Melikü’z-Zâhir Baybars’ın Sultanlığı Meselesi: Sultan Öldüren Sultan Olur mu?”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 59/1 (2023), 12-22.
• Ötenkaya, Yusuf. Memlûk Devleti’nin Oluşumu, Yapısı ve Dinî Siyaseti (648-742/1250-1341). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Özaydın, Abdülkerim. “Aynicâlût Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/276-278. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Özbek, Süleyman. “Memlûklerde Meşrûiyet Arayışları ve Saltanat İnşasına Yönelik Çabalar Sultan Öldüren Sultan Olur”. Tarih Araştırmaları Dergisi 32/53 (2013), 155–72.
• Özbek, Süleyman. “Yakın Doğu Türk-İslam Tarihinin Akışını Değiştiren Bir Meydan Savaşı: Ayn Calud”. Türkler. 5/217-235. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Poole, Stanley Lane. A History of Egypt in the Middle Ages. New York: Charles Scribner’s Son, 1901.
• Qudsī, Muhib al-Dīn Muhammad b. Khalīl al-Shafiʿī. Duwal al-Islam al-Sharifat al-Bahiyya. Critical ed. Subhi Lebib-Ulrich Haarman. Beyrut: s.l. 1997.
• Ṣafadī, Salah al-Dīn Abū al-Ṣafa Khalīl ibn Aybak. Wāfî bi’l-wafayāt. Critical ed. Ahmad al-Arnawut-Turkī Mustafa. 29 vols. Beirut: Dāru İhyā al-Turās al-ʿIlmiyya, 2000.
• Saglam, Ahmet. “Memlûk-İlhanlı İlişkileri”. Belleten 82/293 (2018), 83-158.
• Salim, Mahmūd Rızq.ʿAsru Salātīn al-Mamālik wa nitācih al-ʿilmi wa'l-ādābi. Cairo: Maktabat al-Ādāb, 1962.
• Sayyid, Mahmūd. Tārīḫ al-kabāil al-Arabiyya fī ʿasri Dawlatayn al-Ayyūbiyya wa’l-Mamlūkiyya. Alexandria: Muassasa Shabāb al-Jāmiʿa, 1998.
• Steenbergen, Jo Van. “The Mamlūk Sultanate as a Military Patronage State: Household Politics and the Case of the Qalāwūnid Bayt (1279-1382)”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 56/2 (2013), 189– 217.
• Stewart, Angus. “Between Baybars and Qalāwūn: Under-Age Rulers and Succession in the Early Mamlūk Sultanate”. Al-Masāq, 19 (2007), 47–54.
• Surūr, Muhammad Jamal al-Dīn. al-Zāhir Baybars ve hadārati Miṣr fî ʿasrihi. Cairo: Dār al-Kutub al-Miṣriyya, 1938.
• Sibṭ Ibn al-Jawzī, Abū al-Muzaffar Shams al-Dīn Yusuf ibn Kizoglu. Mir’at al-zamān fī tawarīkh al-ʿayān. Critical ed. İbrahim al-Zaybak. Beirut: Dar al-Risâlat al-ʿIlmiyye, 2013.
• Şeşen, Ramazan. Sultan Baybars ve Devri. İstanbul: İSAR Yayınları, 2008.
• Taqūsh, Muhammad Suhayl. Tārīḫ al-Ayyūbiyyin fî Miṣr ve Bilād al-Shām wa Iklim al-Jazira 1174-1263. Beirut: Dār al-Nefāis, 2008.
• Tekindağ, Şehabeddin. “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”. Tarih Dergisi 25/1 (1971), 1–38.
• Thorau, Peter. The Lion of Egypt Sultan Baybars I and the Near East in the Thirteenth Century. New York: Longman Publishing, 1992.
• Tomar, Cengiz. “el-Melikü’l-Âdil II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/60-62. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Tomar, Cengiz. Memlûk Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesi (1240-1260). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Yūnīnī, Qutb al-Din Abu’l-Fath Musa. Dhayl mirʾat al-zamān fī taʾrīkh al-aʿyān, 3 vols. Haydarâbâd: Dâiretü’l- Maârifil’l-Osmaniyye, 1954.
• Zahabī, Abū ʿAbd Allah Shams al-Dīn Muhammad ibn Ahmad ibn ʿUthman. al-ʿIbar fī ḫabar man ġabar. Critical ed. Abū Hācir Muhammad al-Said. 4 vols. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1985.
• Zaybak, Ibrahim. Abū Shame: Muarrihu Dımashk fî ʿasr al-Ayyūbiyyin 599/1203-665/1267. Beirut: al-Risāla, 2010.
• Ziyāda, Muhammad Mustafa. Hamlatu Lu'is al-Tāsiʿ ʿala Miṣr wa hazimatuhu fī’l-Manṣūra. Cairo: s.l. 1961.
• Ziyāda, Muhammad Mustafa. “The Mamlūk Sultans to 1293”. A History of the Crusades. ed. Robert Lee Wolff- Harry W. Hazard. 735-759. London: The University of Wisconsin Press, 1993.