Marifetullah’ın Vücûbiyetine İlişkin Yaklaşımlara İnsanın Psikolojik, Genetik ve Nörobiyolojik Doğası Bağlamında Bir Çözümleme

Yıl 2023, , 349 - 368, 15.12.2023

Seyithan Can

https://doi.org/10.18505/cuid.1342573

Öz

Marifetullah kavramı etrafında yapılan tartışmalar, inancın temeli olarak kelâm ilminde önemli bir yer tutar. İlahî mesaj almayanların Tanrı’yı bilmekle yükümlü olup olmadığı noktasında kelâm ekolleri arasında farklı görüşler bulunmaktadır. Mu’tezile ve İmam Mâturîdî’nin de aralarında bulunduğu Mâtürîdî ekolüne bağlı alimlerin çoğunluğu, insanların, Allah’ı bilmekle yükümlü olduğunu ifade ederler. Eş’arî, her ne kadar vâciplerin en önde geleninin, marifetullah’a ulaştıran nazar ve istidlâl olduğunu kabul etse de bu konudaki sorumluluğun nakille oluştuğunu belirtir. Ancak insanın aklının, nazar ve istidlâl ile Allah’ın bilgisine ulaşma noktasında yeterli olup olmadığı psikoloji, genetik ve nörobiyoloji ilimleri ile günümüzde farklı bir boyuta ulaştığını söyleyebiliriz. Bu çalışmada, insana bütüncül bir bakış açısıyla marifetullah’a ulaşıp ulaşamayacağı ele alınmıştır. İnsanın bu konuda sorumlu tutulup tutulamayacağı Psikoloji, Genetik ve Nörobiyoloji bilimleri üzerinden değerlendirilmiş ve kelâm ekollerinin bu konuda ortaya koymuş oldukları düşünceler kritik edilmiştir. Marifetullah açısından düşündüğümüzde, insanın psikolojik olarak topluma uyum sağlaması gerektiği noktasındaki zorunluluk hissi, onu düşünsel anlamda toplumun etkisinde bıraktığını söyleyebiliriz. Genetik determinizm açısından ele alındığında insanın kişiliği, davranışları ve düşünsel serüveni tamamen genler tarafından belirlenmektedir. Dolayısıyla insanın kendi akli yetenekleri bağlamında marifetullah’a ulaşması mümkün değildir. Epigenetik açıdan bakıldığında da insanın düşünce yapısı, davranışları ve kişiliğinin çevre ile etkileşimi neticesinde oluştuğu düşüncesinin hâkim olduğunu görmekteyiz. Bu düşüncede de aklın sorumluluk kaynağı olması açısından ciddi tereddütler oluşmaktadır. Çünkü insanın çevre ve toplumdan genetik olarak etkilenmesi ve buna müsait bir doğasının olması, en azından genetik yapısının çevreden gelen etkilere açık olduğunu ortaya koyar. Beyin plastisitesi açısından bakıldığında insanın yaşadığı toplum, çevre ve aile gibi faktörler onun beynini değiştirebilmekte ve ona göre bir yaşam sürmesini sağlamaktadır. Bu yaşam serüveni her ne kadar toplumsal uyum çerçevesinde görünse de toplumsal uyum içinde düşünsel ve inançsal bir uyumun da olması kaçınılmazdır. Bu bağlamda insanın değişen beyninin, kültürün etkisinde kalmasından dolayı bireylerin daha çok kültürün getirmiş olduğu düşünce ve inançlara katılabileceği düşüncesini pekiştirmektedir. Bu değerlendirmeler muvacehesinde kelâm ekollerinin görüşleri ele alındığında, Mu’tezile ve Mâtürîdîler’den marifetullah’ın vücûbiyet kaynağının akıl olduğunu kabul etiklerine dair düşüncenin insan biyolojisi ve psikolojisi açısından tekrar ele alınması gereken bir noktada olduğu ortaya çıkmaktadır. Eş’arîler, her ne kadar insanın aklıyla Allah’ın bilgisine ulaşması gerektiğini vurgulasalar da teklif noktasında peygamberliği öne çıkardıkları görülür. Marifetullah konusunda teklifin vahye verilmesi, insan doğası açısından daha isabetli görünmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Marifetullah, Psikoloji, Epigenetik, Nörobiyoloji

An Analysis of the Approaches to the Modality of Marifatullah (knowledge of God) in the Context of Human Psychological, Genetic and Neurobiological Nature

Öz

Discussions on the concept of Marifatullah as the foundation of belief hold a significant place in theology. There are different opinions among schools of theology regarding whether those who do not receive divine messages must know God. The majority of scholars belonging to the Mu'tazila and Māturīdī schools, including Imam Māturīdī, state that human beings must know God. Although al-Ashʿarī accepts that the most prominent obligatory duties are the methods of reasoning that lead to marifatullah, he states that responsibility in this matter is formed by transmission. However, we can say that whether the human mind is sufficient to reach the knowledge of God, the method of reasoning has reached a different dimension today from the sciences of psychology, genetics, and neurobiology. This study explored whether individuals can achieve marifatullah from a holistic perspective. Whether human beings can be held responsible for this issue has been evaluated through the sciences of psychology, genetics, and neurobiology, and the opinions of schools of theology on this issue have been criticized. When we think in terms of Marifatullah, we can say that man’s psychological sense of obligation to adapt to society leaves him intellectually under the influence of society. In terms of genetic determinism, human personality, behavior, and intellectual adventure are completely determined by genes. Therefore, it is impossible for men to reach marifatullah in the context of their mental abilities. From an epigenetic perspective, we see that human thought structure, behavior, and personality are formed as a result of interactions with the environment. Serious hesitation arises in this idea in terms of intellect being a source of responsibility. Humans are genetically influenced by the environment and society, and they have a suitable nature for this, revealing that their genetic structure is open to environmental influences. In terms of brain plasticity, factors such as the society, environment, and family in which people live can change their brains and enable them to live accordingly. Although life adventures appear to be within the framework of social harmony, there must also be intellectual and religious harmony within social harmony. This reinforces the idea that individuals tend to align more with the thoughts and beliefs instilled by culture given the adaptable nature of the human brain influenced by cultural factors. When the views of the schools of theology are considered considering these evaluations, it becomes clear that the Mu'tazilites and Māturīdīs' belief that the source of the wujūb of marifatullah is intellect is at a point that needs to be reconsidered in terms of human biology and psychology. Although the Asharites emphasize human beings attaining knowledge of God through intellect, their focus on prophethood indicates that a revelation offer appears more accurate concerning human nature in the context of Marifatullah.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Knowledge of God, Psychology, Epigenetics, Neurobiology

Kaynakça

• Adler, Alfred. İnsanın Doğası. çev. Aycan Özüpek. Eskişehir: Dorlion, 2021.
• Akbaba, Sırrı. “Sosyal Bütünleşmenin Psiko-Sosyal Temeller”. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakütesi Dergisi 11 (03 Aralık 2010), 19-25.
• Alper, Hülya. Bir Kelam Problemi Olarak İmanın Psikolojik Yapısı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Altıkardeş, İsmet. Din ve Sosyal Bütünleşme. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Archibald, John. Genobilim. çev. Nurettin Elhüseyni. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2023.
• Ardoğan, Recep. “Kelâmcılara Göre Zarûrîlik Ya Da Nazarîlik Yönüyle Marifetullah”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 5/1 (31 Mayıs 2005), 173-193. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343557
• Arvas, Hamdullah. “Kelâm’da Akıl Delili: Aklın Mahiyeti Bağlamında Natüralist- Antropolojik Tezlerin Eleştirisi”. İlahiyatta Araştırma ve Değerlendirmeler. ed. Fevzi Rençber - Salih Arı. 145-165. Ankara: Gece Kitaplığı, 2022.
• Aydın, İsmail Hakkı. Beyin Sizsiniz. İstanbul: Girdap Yayınları, 2020.
• Aydın, İsmail Hakkı. Beyin Sizsiniz 4.0 Kuantik Çağ. İstanbul: Girdap Yayınları, 2021.
• Bakıllâni, Muhammed b. Ebu Bekr. el-İnsâf. thk. Muhammed Zâhîd el-Kevserî. Kahire: Mektebetu’l-Ezheriyyetu li’t-Turasi, 2000.
• Barış, Maide. Umut ve Kaygı Arasında Genetik Müdahale. İstanbul: BETİM, 2022.
• Biçer, Ramazan. “Kelâm Metodolojisine Getirilen Bir Eleştirinin Analizi: Kelâmî Düşüncede Gönül Boyutu Eksikliği”. EKEV Akademi Dergisi 19 (2004), 57-79.
• Bi̇çer, Ramazan- Sezgin, Osman. “Teo-Psikolojik Açıdan Matüridi’de İrade Özgürlüğü”. Bilig 80 (2017), 239-263.
• Boaler, jo. Sınırsız Zihin. çev. Zeynep Nur Ayanoğlu. İstanbul: Küy, 2021.
• Breuning, Loretta Grazıona. Mutlu Beyin. çev. Ebrar Güldemler. İstanbul: Aganta, 2018.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhîm el-Cuʿfî el-. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. I-IX Cilt. Beyrut: Dâru Tavku’n-Necât, 1. Basım, 1422.
• Bulgen, Mehmet. “Tanrı’nın Varlığını Kanıtlamanın (İsbât-ı Vâcib) Kelâm Bilgi Teorisindeki Yeri: Kâdî Abdülcebbâr Örneği”. Marifetname 9/1 (30 Haziran 2022), 13-53. https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1097347
• Burger, Jerry M. Kişilik. çev. İnan Deniz Ergova Sarıoğlu. İstanbul: Kaknüs Psikoloji Yayınları, 2006.
• Can, Seyithan. Cehm b. Safvân ve Teolojik Paradigmasını Anlamak. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Carroll, Joseph vd. “A Cross-Disciplinary Survey of Beliefs About Human Nature, Culture, and Science”. Evolutionary Studies in Imaginative Culture 1/1 (31 Temmuz 2017), 1-32. https://doi.org/10.26613/esic/1.1.2
• Coşkun, İbrahim. İslam Düşüncesinde İnkâr Problemi. İstanbul: Kitap Dünyası, 2014.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• De Melo-Martin, I. “Firing up the Nature/Nurture Controversy: Bioethics and Genetic Determinism”. Journal of Medical Ethics 31/9 (01 Eylül 2005), 526-530. https://doi.org/10.1136/jme.2004.008417
• Doidge, Norman. Kendini Değistiren Beyin. çev. İbrahim Şener. İstanbul: Pegasus Yayıncılık, 2019.
• Eagleman, David. Beyin: Senin Hikayen. çev. Zeynep Arık Tozar. İstanbul: Domingo Yayınevi, 2019.
• Ebu Hanife, Nuʿmân b. Sâbit. el-Âlim ve’l-Müteallim. çev. Mustafa Öz. İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
• Gericke, Niklas vd. “Exploring Relationships Among Belief in Genetic Determinism, Genetics Knowledge, and Social Factors”. Science & Education 26/10 (Aralık 2017), 1223-1259. https://doi.org/10.1007/s11191-017-9950-y
• Gildersleeve, Matthew - Crowden, Andrew. “Genetic Determinism and Place”. Nova prisutnost XVII/1 (26 Mart 2019), 162-162. https://doi.org/10.31192/np.17.1.9
• Güngör, Sümeyye - Erdem, Ramazan. “Geneti̇k Determinizme Dair Kavramsal İnceleme”. 19 Mayıs Sosyal Bilimler Dergisi 2/3 (30 Eylül 2021), 660-674. https://doi.org/10.52835/19maysbd.934782
• Hökelekli, Hayati. Psikoloji, Din ve Eğitim Yönüyle İnsani Değerler. İstanbul: DEM Yayınları, 2013.
• İbn Fûrek, Muhammed b. Hasen. Mücerredü makālati’ş-Şeyh Ebi’l Hasan el-Eş’arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1987.
• İnan, Mert. “Beyin Nedir?”den “Yaşam Nedir”e: Bir hayat serüveni Türker Kılıç. İstanbul: Epsilon, 2021.
• İnan, Sibel. “Genin Ötesine Geçmek: Biyoloji Eğitiminde Epigenetik”. İnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Dergisi. https://doi.org/10.29129/inujgse.867966
• İnanç, Banu Yazgan - Yerlikaya, Esef Ercüment. Kişilik Kuramları. Ankara: PEGEM Yayınları, 2016.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tebsir fi’d-Dîn. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Kâdî Abdulcebbâr, Abdulcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. baskı., 2013.
• Karaçay, Bahri. Mutlu Beyin. ed. Nurulhude Baykal. Ankara: TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 1. basım., 2018.
• Kegel, Bernhard. Epigenetik. çev. Sema Özgün. İstanbul: SaY Yayınları, 2022.
• Kılıç, Türker. Yeni Bilim: Bağlantısallık Yeni Kültür: Yaşamdaşlık. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2022.
• Kula, Sedat. “Maslow İhtiyaçlar Hiyerarşisi Bağlamında Toplumda Bireylerin Güvenlik Algısı ve Yaşam Doyumu Arasındaki İlişki”. Bartın İ.İ.B.F Dergisi 6/2 (2015).
• Lewontin, Richard C. İdeoloji Olarak Biyoloji. çev. Cengiz Adanur. İstanbul: Kolektif, 2022.
• Malabou, Catherine. Beynimizle Ne Yapmalıyız? çev. Selim Karlıtekin. İstanbul: Küre Yayınları, 2018.
• Maslow, Abraham. İnsan Olmanın Psikolojisi. İstanbul: Kuraldışı Yayınları, 2001.
• Onaran, Oğuz. Çalışma Yaşamında Güdülenme Kuramları. Ankara: Sevinç Matbaası, ts.
• Ödemiş, Mehmet. “Determinizmin Yeni Savunması: Nörobiyolojik İndirgemecilik”. Kader 19/1 (30 Haziran 2021), 29-54. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.913449
• Öztürk, Resul. “Maturîdî’nin Kelam Sisteminde Allah’ı Bi̇lme (Marifetullah) Meselesi”. EKEV Akademi Dergisi 24 (2005).
• Searle, John R. - Tural, Alaattin. Zihin Dil Ve Toplum: Gerçek Dünyada Felsefe. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• Sımler, Kevin - Hanson, Robin. Beyindeki Fil. çev. Feride Nagehan Öztürk. İstanbul: Nova Kitap, 2021.
• Smith, Edward E. vd. Psikolojiye Giriş. çev. Öznül Öncül - Deniz Ferhatoğlu. Ankara: Arakadaş Yayınları, 2016.
• Soysal, Esra Kartal. Gen Ötesi-İnsan Sonrası. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
• Şaşa, Mehmet. “İmam Eş’arî’nin Kelamında Mari̇fetullah”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (15 Aralık 2017), 187-213.
• Şaşa, Mehmet. “İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’nin Marifetullah Nazariyesi”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (27 Aralık 2017), 179-198.
• Şaşa, Mehmet. “Kâdî Abdülcebbâr’ın Marifetullah Teorisi”. Kader 17/1 (30 Haziran 2019), 153-184. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.550122
• Şaşa, Mehmet. “Kelam Ekolleri Bağlamında Marifetullah’ın Vücûbiyet Kaynağı”. Artuklu Akademi 5/1 (25 Haziran 2018), 57-90.
• Tarhan, Nevzat. İnanç Psikolojisi ve Bilim. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-Mekâsıd. thk. Abdurrahman Umeyra. 1 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1998.
• Winston, Robert. Evrenin En Karmaşık ve Gizemli Nesnesi İnsan Beyni. İstanbul: Say Yayınları, 2012.
• Zwart, Hub. “Genetic Determinism”. Encyclopedia of Global Bioethics. ed. Henk Ten Have. 1-10. Cham: Springer International Publishing, 2014. https://doi.org/10.1007/978-3-319-05544-2_208-1