el-Keşşâf’ta Hz. Peygamber’e Nispet Edilen Kıraatlerin Tahlili

Yıl 2024, , 103 - 123, 15.06.2024

Lokman Yılmaz

https://doi.org/10.18505/cuid.1414204

Öz

Kur’ân-ı Kerîm lafızlarının eda keyfiyetlerini ihtiva eden kıraatler İslâmî ilimlerin birçoğunun önemli mevzuları arasında yer almaktadır. Özellikle tefsir ilminin temel konularından olan kıraatler söz konusu ilmin sembol şahsiyetlerinden olan Zemahşerî’nin (öl. 538/1144) tefsirinde de kayda değer bir yer işgal etmektedir. el-Keşşâf tefsirinde kıraat ihtilaflarına sıkça müracaat eden Zemahşerî’nin kıraatler konusundaki yaklaşımı kendisinden sonraki müfessirleri de etkilemesi yönüyle önem arz etmektedir. O, ele aldığı kıraatlerin bazen hüccet bazen de nispet yönüne temas etmektedir. Kıraatlere daha çok lügavî açıdan yaklaşan Zemahşerî, ilgili kıraatlerin özellikle dilde hüccetliği üzerinde durmaktadır. Bununla birlikte çoğu zaman bahse konu ettiği telaffuzla okuyan isimleri zikretmeyi de ihmal etmemektedir. Onun zikrettikleri arasında sahih kıraat sahibi imamlar (kıraat-i aşere imamları), şâz kıraat imamları ve seleften kıraati ile meşhur şahıslar yer almaktadır. Müfessirin bu tavrı onun meseleye vukûfiyetini de ortaya koymaktadır. el-Keşşâf’ta sahih kıraatlerin yanında birçok şâz kıraate de yer verilmektedir. Müfessir zaman zaman -sahih olsun şâz olsun- bazı telaffuzların naklî temeline de inmekte, ilgili telaffuzu tâbiîne, sahabeye hatta Hz. Peygamber’e nispet etmektedir. Ancak bu nispet esnasında bir sorun göze çarpmaktadır. O da söz konusu telaffuz şekillerinin sıhhati meselesidir. Zira bir kıraatin sahih olabilmesi için onun kıraatçiler nezdinde makbul bir senetle gelmesi, Arapça’ya ve Hz. Osman tarafından yazdırılan mushaflardan birinin imlasına uygun olması gerekmektedir. Müfessir birçok yerde sadece “Hz. Peygamber’in kıraati bu şekildedir.” gibi kesin ve net ifadeler kullanmakta, ele aldığı telaffuz şekli hakkında bir değerlendirme ya da bir kaynağa atıfta bulunma ihtiyacı hissetmemektedir. Mevzubahis tefsirde Hz. Peygamber’in okuduğu söylenen şâz kıraatler Yazma Eserler Kurumu (YEK) tarafından neşredilen Keşşâf Tefsiri mütercimlerinin de dikkatini çekmiş, konuyu değerlendirdikleri “el-Keşşâf’ta Kıraatler” başlığı altında şu cümleye yer vermişlerdir: “Bunların en ilginci herhalde Hz. Peygamber’e nispet edilen -fakat mütevâtir kıraatlerde yer almayan- kıraatlerdir.” Bu tespit, el-Keşşâf’ta yer alan bu kıraatlerin derinlemesine incelenmesini gerekli kılmaktadır. Ancak önemine rağmen ilgili konuda yapılmış bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu çalışmada el-Keşşâf tefsirinde Hz. Peygamber’e nispet edilen kıraatlerin tespit, teyit ve tenkidi hedeflenmektedir. Öncelikle eserde bahsedilen bu kıraatlerin sayısı, kaynak ve isnatları tespit edilmiş, daha sonra bunların kıraat imamları arasında ne şekilde karşılık bulduğu ortaya konulmuştur. Tespitlerimize göre Zemahşerî bir kıraatin Hz. Peygamber’e nispetine özel bir önem vermemekte, rivayet ve kıraatin sıhhat ve şöhretine bakmamaktadır. Onun bu yaklaşımı hadisçiler nezdinde de kıraatçiler nezdinde de kabul görmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Kur’an, Zemahşerî, el-Keşşâf, Hz. Peygamber’in Kıraati

Etik Beyan

Çalışmamız akademik etik kuralları çerçevesinde kaleme alınmıştır.

Analysis of the Qiraats Attributed to the Prophet in al-Kashshāf

Öz

Qira'ahs, which contain the performance qualities of the words of the Holy Qur'an, are among the important subjects of many Islamic sciences. In particular, qiraat, which is one of the basic subjects of the science of tafsīr, occupies a significant place in the tafsīr of al-Zamakhsharī (d. 538/1144), one of the symbolic figures of this science. The approach of al-Zamakhsharī, who frequently refers to qiraat disputes in his tafsīr al-Kashshāf, is important because it influenced the commentators after him. He sometimes touches on the proof and sometimes the relative aspects of the Qira’ahs he deals with.Approaching the qiraat from a linguistic perspective, Zamakhsharī emphasizes the offensive nature of the related qiraat, especially in language. In addition, he does not neglect to mention the names of those who recite with the pronunciation he mentions most of the time. Among those he mentioned are the imams of the sahih qiraat (the imams of qiraat al-asharah), the imams of the shāz qiraat, and the people of the salaf who are famous for their qiraat. This attitude of the commentator also reveals his familiarity with the subject. In addition to the sahih qiraat, al-Kashshāf also includes many shāz qiraat. From time to time, the commentator goes into the narrative basis of some pronunciations, whether they are sahih or shāz, and attributes the relevant pronunciation to the tābi'een, the Companions, or even the Prophet. However, a problem stands out during this attribution. This is the issue of the authenticity of these pronunciations. For a qiraat to be authentic, it must come from a script that is accepted among the qiraatists, and it must be written according to the Arabic language and the orthography of one of the mushafs dictated by 'Uthman. In many places, the commentator only uses precise and clear statements such as "This is the qiraat of the Prophet" and does not feel the need to evaluate the pronunciation or refer to a source. The shāz qiraats that the Prophet is said to have recited in this tafsīr also attracted the attention of the translators of the Keşşâf Tefsiri published by the Yazma Eserler Kurumu (YEK), and they included the following sentence under the title "Qirāats in al-Kashshāf" in their evaluation of the subject: "The most interesting of these is probably the qiraat attributed to the Prophet, but not included in the mutawatir qiraats." This determination necessitates an in-depth study of this qiraat in al-Kashshāf. However, despite its importance, no study has been found on this subject. This study aims to identify, confirm and criticize the qiraat attributed to the Prophet in al-Kashshāf. First of all, the number of these qiraats mentioned in the work, their sources and their isnāt were determined, and then the way they were found among the Qiraat imams was revealed. According to our findings, al-Zamakhshari does not attach special importance to the attribution of a qiraat to the Prophet and does not look at the authenticity and fame of the narration and the qiraat. This approach of his was not accepted by hadith scholars and qiraatists alike.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Kur’an, Zemahşerî, el-Keşşâf, Hz. Peygamber’in Kıraati

Kaynakça

• Acar, Mehmet Maşuk. Kıraat İlminde Şâz Meselesi. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Acar, Mehmet Maşuk. “Kisâî ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 215-248. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Acar, Mehmet Maşuk. “Kur’ân’ın Yaygın Tanımı Açısından Şâz Kıraatin Değeri”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 13/2 (2022), 243-267. https://doi.org/10.51605/mesned.1201963
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Akcan, Resul. “Ebû Amr ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 65-103. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Altıkulaç, Tayyar. el-Mushafu’ş-Şerîf (Medine 1). 2 Cilt. İstanbul: IRCICA-İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2020.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdillâh. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî. thk. Ali Abdülbârî Atıyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Bostan, Osman. “Âsım ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 137-166. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhâ: Sahîhu’l-Buhârî. 23 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Çatal, Adem. “Nâfî‘ ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 9-28. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman. Câmi‘u’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb‘i’l-meşhûre. ed. M. Kemal Atik. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1420.
• Dâni, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman. el-Mukni‘ fî ma‘rifeti mersûmi mesâhifi ehli’l-emsâr ma‘a Kitâbi’n- nakd. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâtü’l-Ezheriyye, ts.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl. Müsnedü’l-İmâm ed-Dârimî. thk. Merzûk b. Heyyâs ez-Zehrânî. 2 Cilt. y.y.: b.y., 1436.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Bennâ. İthâfü fuzalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erba‘ate ‘aşer. thk. Enes Mehre. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1427.
• Dûrî, Ebû Ömer Hafs b. Ömer b. Abdilazîz el-Ezdî. Cüz’ün fîhi kırââtü’n-Nebî. thk. Hikmet Beşir Yasin. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1988.
• Ebû Alî el-Fârisî, Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Hucce li’l-kurrâi’s-seb‘a. thk. Muhammed Bedreddin Kahvecî - Beşîr Cüveycâtî. 7 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 2. Basım, 1413.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuha: Sünenü Ebî Dâvûd. 23 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Kitâbü Me‘âni’l-kırâât. thk. Muhammed b. Îd eş- Şa‘banî. Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs, 2007.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdullah ed-Deylemî. Meâni’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1403.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ‘ale’s-sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir ‘Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Hârûf, Muhammed Fehd. el-Müyesser fi’l-kırââti’l-‘aşre’l-mütevâtire min tarîki Tayyibeti’n-neşr ve’l-kırââti’l- erba‘a’ş-şâzze ve tevcîhühâ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1441.
• Havuz, Hasan Hüseyin. “Âsım Kıraatinin Senedi ve Şu’be-Hafs Rivayetlerinin Temellendirilmesi”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 12 (29 Aralık 2020), 105-128.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tûnisî. Tefsîrü’t-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Balabân, Ebü’l-Hasan Emir Alaeddin Ali b. Abdullah. el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân. thk. Şuayb el- Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman el-Mevsılî. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îzâhi ‘anhâ. thk. Muhammed b. ‘Îd eş-Şa‘bânî. Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs, 1429.
• İbn Ebî Dâvûd, Abdullah b. Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. Kitâbü’l-Mesâhif. thk. Muhammed b. ‘Abde. Kahire: el-Fârûk el-Hadîse, 1423.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. İ‘râbü’l-kırââti’s-seb‘ ve ‘ilelühâ. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1992.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. Muhtasar fî şevâzzi’l-Kur’ân min kitâbi’l-bedî‘. thk. Gotthelf Bergstrasser. Mısır: Matbaatü’r-Rahmâniyye, 1934.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer ed-Dımaşkî. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sami b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 2. Basım, 1999.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Musa b. el-Abbas et-Temîmî. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1400.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Zekeriyya Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 4. Basım, 2011.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Müncidü’l-mukri’în ve mürşidü’t-tâlibîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Tahbîru’t-teysîr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Ahmed Muhammed Müflih el-Kudât. Amman: Dâru’l-Furkân, 1421.
• Kara, Mehmet. “Hamza ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 167-213. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Kāsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd el-Herevî el-Ezdî. Fedâilü’l-Kur’ân. thk. Mervan Atıyye vd. Beyrut/Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1995.
• Kettânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Cafer b. İdris. Nazmü’l-mütenâsir mine’l-hadîsi’l-mütevâtir. thk. Şeref Hicâzî. Mısır: Dâru’l-Kütübi’s-Selefiyye, 2. Basım, 1431.
• Kılıç, Mehmet. “Hasan-ı Basrî ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 379-404. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Kılıç, Mustafa. Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Kıraat Olgusu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Kirmânî, Ebü’l-Kāsım Tâcülkurrâ Burhânüddîn Mahmûd b. Hamza b. Nasr. Hattu’l-mesâhif. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, 1433.
• Kirmânî, Ebü’l-Kāsım Tâcülkurrâ Burhânüddîn Mahmûd b. Hamza b. Nasr. Şevâzzü’l-kırâât. thk. Şimrân el-Acelî. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, ts.
• Koyuncu, Recep. “Yöntem Ve Mahiyeti İtibariyle Kıraat İlminde Tahrîrât Geleneği: İbnü’l-Cezerî Özelinde Bir İnceleme”. Uluslararası İbnü’l-Cezeri Sempozyumu 01-04 Kasım 2018 - Bursa. 665-690. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2021.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Berdûnî - İbrahim İtfayyiş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Küçükkalay, Hüseyin. Kur’ân Dili Arapça. Konya: Manevi Değerleri Koruma ve İlim Yayma Cemiyeti, 1969.
• Ma‘sarâvî, Ahmed İsa. el-Kâmilü’l-mufassal fi’l-kırââti’l-erba‘ate ‘aşer. Kahire: Dâru’l-İmâm eş-Şâtıbî, 1430.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Müslim, Ebü’l-Huseyn b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhâ: Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 23 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail en-Nahvî. İ‘râbu’l-Kur’ân. thk. Abdülmün’im Halil İbrahim. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdü’l-mün‘im Şelebî. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Ömer, Ahmed Muhtâr - Mükrem, Abdül‘âli Sâlim. Mu‘cemü’l-kırââti’l-Kur’âniyye ma‘a mukaddimeti fi’l-kırâât ve eşheri’l-kurrâ. 8 Cilt. Kuveyt: Câmi‘atü Kuveyt, 2. Basım, 1988.
• Özmen, Kerim. “A‘meş ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 329-345. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Sa‘lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1422.
• Şeker, Abdülaziz. “Yezîdî ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 363-378. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-evsat. thk. Târık b. İvazullah b. Muhammed - Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1984.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hecr, 1422.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleyman b. Dâvûd b. el-Cârûd el-Fârisî. Müsnedü Ebî Dâvûd et-Tayâlisî. thk. Muhammed Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Cîze: Dâru Hecr, 1999.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhâ: Sünenü’t-Tirmizî. 23 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Yılmaz, Lokman. “Bir ‘Garîb’ Kavram: Kıraatü’n-nebi”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (30 Haziran 2022), 203-231. https://doi.org/10.46353/k7auifd.1083631
• Yılmaz, Lokman. Kıraatü’n-nebi -Hz. Peygamber’in Tilâvetine Dair-. Ankara: Sonçağ Akademi, 2023.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Abdüsettar Ahmed Ferrâc vd. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-İrşâd ve’l-Enbâ, 1385.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbuhû. thk. Abdülcelil Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1407.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Ma‘rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ‘ale’t-tabakâti ve’l-a‘sâr. thk. Tayyar Altıkulaç. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1995.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Fâik fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî - Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuhû, 2. Basım, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ‘an hakâiki’t-tenzîl ve ‘uyûnu’l- ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdüsselam Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Keşşâf Tefsiri. ed. Murat Sülün. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Zengin, Enes. “İbn Muhaysın ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 347-362. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.