Son Dönem Osmanlı Devleti’nde Atebât-ı Âliye Bölgesinde Şiî Ulema ve Teşkilatlanması

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 3, 33 - 58, 15.12.2025

Abdullah Ekinci , Serkan Şenel

https://doi.org/10.18505/cuid.1626541

Öz

Bu makale, Atebât bölgesine yerleşen Şii ulamanın sosyal ve ekonomik yapısını inceleyerek onların aktivist ve siyasi örgütlenmelerini ve bölgedeki varlıklarını destekleyen konuları incelemektedir. Araştırma, son dönem Osmanlı İmparatorluğunun Sünni devlet algısını ve güney Irak’ta yayılan Şiîliğin bölgede başat bir güç halini almasının arkasındaki nedenleri irdelemektedir. Bunu yaparken devletin Şiîliğin yayılması karşısında verdiği tepkilere odaklanılmıştır. Söz konusu tepkiler Sünni devlet bakış açısı üzerinden okunmaya çalışılmıştır. Araştırmanın kapsamı, Kaçar Hanedanlığı (1796) ve Birinci Dünya Savaşı süreci arasında kalan döneme odaklanmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk dönemlerinde sınır bölgelerinde farklı din ve mezheplere mensup insanlar yaşıyordu. Medreselerin açılması ve ulemanın yükselişiyle devlet daha çok medrese temelli İslam'a yöneldi. Sünni otoriterlik merkezde güçlendikçe merkez ile çevre arasındaki sosyo-kültürel farklılıklar derinleşti. Anadolu'dan gelen bazı Türkmen toplulukları Safevî Devleti'ne katılmıştı. İmparatorluğun doğu kısmındaki Safevî Hanedanı (1501-1736) bu durumu avantaja dönüştürdü. Safevîler’in 16. yüzyılın başlarında Şiîliği resmî devlet mezhebi haline getirmeleri Osmanlı Sünnîliği’ni de kristalize etti. Böylece İslam'ın tek koruyucusu olma ve evrensel bir imparatorluk imajı inşa etme çabasındaki iki millet arasında şiddetli mücadeleler başladı. Bu süreç, her iki devletin toplumlarını şekillendirirken benimsedikleri tutumları, kullandıkları meşruiyet söylemlerini ve her iki taraftaki mezhepçiliğin istikrarını etkilemiştir. Safevîler, 1722'de Afganlar karşısındaki büyük yenilgilerine kadar dinî mücadelelerini sürdürdüler. Sonraki dönemde Sünnî-Şiî çatışması, I. Mahmud (1730-1754) ile Nadir Şah (1736-1747) arasında uzun uzadıya müzakere edildi. Ancak Şiîlik, Sünnî bir mezhep olarak kabul edilmedi. Sünnîler ve Şiîler arasındaki uzun süredir gündemden uzak olan çatışma, Şiî ulemanın Atebât-ı Âliye'de (Necef, Kerbela, Kâzımiyye ve Sâmerrâ) davet merkezleri olarak yerleşmeleriyle ve 19. yüzyılın başlarında İran'da Kaçar Hanedanı'nın (1796-1925) iktidarı ele geçirmesiyle yeni dönem başladı. Bu araştırmanın kaynaklarını Osmanlı arşiv belgeleri, İngiliz arşiv belgeleri ve konuyla ilgili ikincil literatür oluşturmaktadır. İlgili arşiv belgeleri özelinde hem Osmanlı devletinin Sünnî tepkilerini hem de Iraklı Şiî ulemanın söz konusu bölgede başat bir güç haline gelmesini görebilmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepler Tarihi , Osmanlı , İran , Güney Irak , Sünnilik , Şii Ulema

In the Late Ottoman State: Shiite Ulama and Their Organization in the Atabāt al-Āliyah Region

Öz

This article examines the Shiite ulama's social and economic organization, which established its presence in the Atabāt region, its political and activist groups, and the factors that facilitated their emergence. The research investigates the perception of the Sunni state in the late Ottoman Empire and the reasons behind the spread of Shiism in southern Iraq, which became a dominant power in the region. In doing so, the focus was on the state's reactions to the spread of Shiism, which were analyzed from the Sunni state's perspective. The scope of the research focuses on the period between the Qajar Dynasty (1796) and the First World War. In the early days of the Ottoman Empire, people of different religions and sects lived in the border regions. With the opening of madrasahs and the rise of the ulama, the state turned to a more madrasah-based Islam. The socio-cultural divide between the center and the periphery widened as Sunni authoritarianism gained influence in the center. Some Anatolian Turkman communities became part of the Safavid State. In the eastern part of the empire, this situation was exploited to the advantage of the Safavid Dynasty (1501–1736). Early in the 16th century, the Safavids crystallized Ottoman Sunnism and established Shiism as the official state religion. Thus, the two states engaged in fierce battles as they sought to present themselves as global empires and the sole defenders of Islam. This process influenced the stability of sectarianism in both nations, the legitimacy discourses they employed, and their attitudes in forming their communities. The Safavids continued their theological conflict until 1722, when the Afghans decisively defeated them. The subsequent period saw extensive negotiations regarding the Sunni-Shia war between Mahmud I (1730–1754) and Nadir Shah (1736–1747). However, Shiism was not recognized as a Sunni sect. The conflict between Sunnis and Shiites, which had been absent from the agenda for a long time, entered a new era with the establishment of Shiite ulama as dawah (invitation) centers in Atabāt al-Āliyah (Najaf, Karbala, Kazmiyya, and Samarra) and the rise to power of the Qajar Dynasty (1796-1925) in Iran in the early 19th century. The sources for this research include Ottoman archival documents, British archival documents, and secondary literature on the topic. In the relevant archival documents, it is possible to observe the Ottoman state's Sunni reactions and the Iraqi Shiite ulama's emergence as a dominant force in the region.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects , Ottoman , Iran , Southern Iraq , Sunnism , Shiite Ulama

Kaynakça

• Abbas, Ziya. Irak’ta Şiî Merciliği’nin Siyasî Rolü. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2013.
• Algar, Hamid. “Abdullah b. İsmail Bihbehânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/142. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Algar, Hamid. “Atâbat”. Encyclopaedia Iranica Online. Accessed 8 July 2022. http://dx.doi.org/10.1163/2330-4804_EIRO_COM_6046
• Algar, Hamid. “Mâzenderânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/190-192. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Algar, Hamid. “Merci-i Taklîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/172-174. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Algar, Hamid. “Muhammed Bakır Bihbehânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/143. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Algar, Hamid. Religion and State in Iran 1785-1906: The Role of the Ulama in the Qajar Period. Los Angeles: University of Colifornia Press, 1980.
• Arjomand, Said Amir. The Shadow of God and the Hidden İmam: Religion, Political Order, and Societal Change in Shi’ite Iran from the Beginning to 1890. London: Chicago Press, 1984.
• Ashraf, Ahmad. “Bazaar-Mosque Alliance: The Social Basis of Revolts and Revolutions”. International Journal of Politics, Culture, and Society 1/4 (1988), 538-567.
• Ateş, Tanju. “Kaçarlar Döneminde İran’dan Atâbat-ı Aliyâta Yapılan Şîa Ulama Göçü”. Ankara Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2018), 32-41.
• Atuk, M. Volkan. “İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin İran Politikası”. Belleten 83/296. (Nisan 2019), 261-288.
• Bademci, Ali. Şamanizmden Kızılbaşlığa Şiîliğin Türkmen Yüzü. Konya: Çizgi Kitabevi, 2019.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi [HAT]. No. 274, Gömlek No.16137.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âlî Evrak Odası [BEO]. No. 4323, Gömlek No.324172.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı [HR. MKT]. No.705, Gömlek No.93.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Hariciye [C. HR]. No. 88, Gömlek No. 4355.
• BOA, Osmanlı Arşivi. HAT. No. 95, Gömlek No.3844.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 4. Şube Belgeleri [DH. EUM. 4.Şb]. No.1, Gömlek No.18.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi [DH. MKT]. No.2012, Gömlek No.37.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Siyasî Kısım Belgeleri [DH. SYS]. No.95, Gömlek No.5.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Şifre Kalemi Belgeleri [DH. ŞFR]. No.367, Gömlek No.35.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu [DH. TMIK. M]. No.163, Gömlek No.9.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH. EUM. 6. Şb. No.2, Gömlek No.25.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH.EUM.7.Şb. No.2, Gömlek No. 45.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezâreti Londra Sefareti Belgeleri [HR. SFR. 1]. No.37, Gömlek No.73.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi [HR. MKT]. No.809, Gömlek No.3.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezâreti Tercüme Odası Belgeleri [HR. TO]. No. 590, Gömlek No.50.
• BOA, Osmanlı Arşivi. HR. SYS. No.2338, Gömlek No.33.
• BOA, Osmanlı Arşivi. HR. SYS. No.2338, Gömlek No.39.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Hususi [İ. HUS]. No.181, Gömlek No.20.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Mektubî Kalemi [MF. MKT]. No. 84, Gömlek No.15.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mütenevvî Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No.73, Gömlek No.71.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı [Y. PRK. BŞK]. No.57, Gömlek No.16.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Âmedî Kalemi Defterleri [A. AMD]. No.92, Gömlek No.38.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Defter [TS. MA. D]. No.8182, Gömlek No.3.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Evrak [TS. MA. e]. No. 611, Gömlek No. 40.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No.10, Gömlek No.20.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Y.EE. No.9, Gömlek No.14.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende-Askerî Maruzât Evrakı [Y.PRK.ASK]. No.79, Gömlek No.76.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Sadâret Hususî Maruzât Evrakı [Y.A. HUS]. No.526, Gömlek No.132.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Zabtiye Nezareti [ZB]. No. 2, Gömlek No.74.
• BOA, Osmanlı Arşivi. BEO. No.4099, Gömlek No.307373.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH. ŞFR. No.48, Gömlek No.259.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH. ŞFR. No.48, Gömlek No.42.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH.EUM.7.Şb. No.2, Gömlek No.52.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH.EUM.7.Şb. No.2, Gömlek No.63.
• BOA, Osmanlı Arşivi. HR. SYS. No.2337, Gömlek No.9.
• Caferiyan, Resul. Teşeyyu‘ fi’l Irak ve Salate bi’l Merciiyet-i İran. çev. Haydar Mecid, Basım Yeri: Yayıncı, x. Basım, Basım Yılı.
• Corbin, Henry. İslâm Felsefesi Tarihi. 2. Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• Çetinsaya, Gökhan. II. Abdülhamid Döneminde Irak'ta Osmanlı İdaresi. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• D. M. Maceoin. “Babism”. Encyclopædia Iranica. Accessed 7 August 2022. http://www.iranicaonline.org/articles/babism-index
• Dabashi, Hamid. İran: Ketlenmiş Halk. İstanbul: Metis Yayınları, 2021.
• Erkilet, Alev. Orta Doğu’da Modernleşme ve İslâmî Hareketler. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017.
• Ersoy, Mine. Zevra Gazetesi (S.1-100)’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Gartwaite, Gene R. İran Tarihi. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2021.
• Hakyemez, Cemil. Şîa’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam El-Mehdî. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Halm, Heinz. Şiîler. İstanbul: Runik Kitap, 2020.
• İlhan, Avni. “Atebât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/49-50. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kahraman, Abdullah. “Seyyid Muhammed Tabâtabâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/308-310. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Karadeniz, Yılmaz. İran Tarihi 1700- 1925. İstanbul: Selenge Yayınları, 2020.
• Litvak, Meir. “A Failed Manipulation: The British, the Oudh Bequest and the Shi’i ‘Ulama’ of Najaf and Karbala”. British Journal of Middle Eastern Studies 27/1 (2000), 69-89.
• Litvak, Meir. “Money, Religion, and Politics: The Oudh Bequest in Najaf and Karbala 1850-1903”. International Journal of Middle East Studies 33/1 (2001), 1-21.
• Litvak, Meir. Shi`i Scholars of Nineteenth-Century Iraq: The Ulama of Najaf and Karbala. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
• Maceoin, D.M. “Changes in Charismatic Authority in Qajar Shi’ism”. Qajar Iran 1800-1925. ed. Edmund Bosworth and Carole Hillenbrand. 148-177. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1983.
• Moazami, Behrooz. İran’da Devlet, Din ve Devrim. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Momen, Moojan. An Introduction to Shi’i Islam. United States: Yale University Press, 1985.
• Muhammed Ahmed Penâhî Semnânî, Lütf ‘Ali Han Zend. Tahran: İntişârât-ı Kitâb-ı Numûne, 1373. N. Wiley, Joyce. Irak Şiîleri. İstanbul: Ekin Yayınları, 2004.
• NA, National Archieves. Foreign Office [FO]. No.195, 1142-610.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 2116-617.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 2164-8.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 2214-155.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 2214-612.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 2214-616.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 2214-618.
• NA, National Archieves. FO . No.195, 2274-614.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 2275-154.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 354-617.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 464-341.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 464-615.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 5-621.
• NA, National Archieves. FO. No.195, 2164-6.
• Nakash, Yitzhak. Irak’ta Pandoranın Kutusu Şiîler. Ankara: Elips Kitap, 2005.
• Nakash, Yitzhak. The Shiis of Iraq. New Jersey: Princeton University Press, 2003.
• Nasiri, Mohammad Reza. Nâsıreddîn Şah Zamanında Osmanlı-İran Münasebetleri (1848-1896). Tokyo: Institute For The Study of Languages and Cultures of Asia and Africa, Ph.D. Dissertation, 1991.
• Öz, Mustafa. “Usûliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/214-215. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özel, Ahmet. “Ca‘fer b. Hızır Kâşifülgıtâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Anskiklopedisi. 25/19-20. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Royal Asiatic Society. “Sir Henry Creswicke Rawlinson (1810-1895)”. Accessed 20 December 2024. https://royalasiaticsociety.org/sir-henry-creswicke-rawlinson-1810-1895/
• Said Reşid Zimeyzem. Düvelü’ş- Şîa ‘Ibere’t-târîh. Şam: Dâru’l-kârî, 2008.
• Sarı, İsmail. “Modern İran’da Şiî Sekülerleşme Süreci”. Turkish Journal of Shiite Studies 2/2 (Aralık 2020), 157-173. https://doi.org/10.48203/siader.833169
• Sebilürreşad Dergisi. “Cihad-ı Ekber Hakkında Beyannâme-i Hazret-i Hilafetpenâhi” (19 Kasım 1914), 14-15. https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/tr/periodicals/catalog/issue/19379
• Soofizadeh, Abdolvahid. Kaçar Hanedanlığı Döneminde Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1795-1925). Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Tabari, Azar. “The Role of the Clergy in Modern Iranian Politics”. Religion and Politics in Iran: Shi’ism from Quietism to Revolution. ed. Nikki R. Keddie. 47-72. New Haven, CT: Yale University Press, 1983.
• Werner, Christoph. What is a Mujtahid? Functions and Stratification of Tabrizi ‘Ulama in the Early Qajar Period. 19th Series. Tokyo: Islamic Area Studies, 2000.
• Yahyâ Devlet Abâdî, Hayât-i Yahyâ. 1. Cilt. Tahran: Kitâbhâne-i İbn-i Sinâ, 1362.
• Yaslıçimen, Faruk. The Ottoman Empire and Its Shiite Subjects: State Society Relations in the Nineteenth and Early Twentieth Centuries. München: Ludwig-Maximilians-Universität, Ph.D. Dissertation, 2015.
• Yılmaz Karadeniz, “Safevî Devleti’nnin Kuruluş Temelleri”. Safevîler. ed. Mehmet Dağlar. 169-189. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2021.
• Yurdagür, Metin. “Ahbâriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/490-491. İstanbul: TDV Yayınları, 1988. Zevra Gazetesi. “İran” (12 Rebiülevvel 1286), 2. https://www.tufs.ac.jp/common/fs/asw/tur/htu/list2.html#z