The Legitimacy Grounds of Istishhad with Poetry in Tafsir: Specific to the Narration Attributed to the Prophet

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 1, 299 - 320, 15.06.2025

Fatma Yalnız

https://doi.org/10.18505/cuid.1626580

Öz

In the classical period, poetry was widely used to explain strange words in verses, and Abdullah b. Abbas was often cited in this context. In academic studies, there are no references to any other companion other than Ibn Abbas (except for the narration that Hz. Omar learned the meaning of a word in a verse through a poetic istishhad by someone from the Huzayl tribe) or to the Prophet himself using poetry in his interpretation. However, when classical works are examined, there are narrations that Hz. Aisha also used this method in her interpretation and lexicography, in addition to Ibn Abbas. These findings raise the legitimate question of what the legitimacy of istishhad with poetry is. At this point, when the narrations conveyed from the Prophet are examined, a narration is found in Tirmidhi’s Sunan regarding his istishhad with poetry in his interpretation. As a result of the examinations, it was understood that the fact that this narration is a strange hadith does not mean a strange hadith in the sense of weak hadith in the hadith methodology. The aim of the article is to make some inferences regarding the determination of the framework regarding the istishhad method applied by the Prophet Muhammad in tafsir by the companions and later scholars and the diversification of methods in the use of poetry. In line with these goals, the problem of legitimacy ground in the active use of poems by Abdullah b. Abbas and later scholars while explaining strange words is taken as the basis in the article. From this point on, the literature review and content analysis methods based on phenomenology and grounded theory patterns of the qualitative research method were preferred in accordance with the structure of the article. In this framework, the phenomenon of legitimacy in istishhad with poetry is emphasized. In addition, the use of poetry by the companions together with the verse is included, and then the data in the tradition regarding the use of the poem that the Prophet Muhammad used istishhad in tafsir is determined and the obtained data is schematized after being collected with the inductive method. Then, it is compared whether the method of istishhad with poetry of both the companions and the scholars of the later periods parallels the practice of the Prophet Muhammad. In this way, traces of whether or not legitimacy was obtained from the Prophet Muhammad are pursued both in the companions and in the later periods. As a result of the examinations, it is clearly seen that the method of istishhad with poetry in tafsir of Abdullah b. Abbas and Hz. Omar parallels the practice of the Prophet Muhammad. In addition, it is noticed that istishhad with poetry in tafsir was also carried into the dictionary through Hz. Aisha in the period of the companions. In addition, when the uses of the poetry that the Prophet showed for tafsir from the period after the companions are examined, it is noticed that istishhad with poetry is still present in the fields of tafsir and lexicon. Both this framework and the practices of the companions have been identified as an indicator that the range of use of poetry was expanded by obtaining legitimacy from the Prophet Muhammad in istishhad with poetry in tafsir. Both the existence of the hadith on which the Prophet made istishhad with poetry and the later periods' use of istishhad with poetry in tafsir are important. The fact that he followed exactly the same methods as the Prophet's gave important clues about the origins of istishhad with poetry in tafsir.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Istishhad with Poetry in Tafsir , Prophet , Companions and After , Legitimacy.

Tefsirde Şiirle İstişhadın Meşruiyet Zemini: Hz. Peygamber’e İsnad Edilen Rivayet Özelinde

Öz

Klasik dönemde özellikle ayetlerdeki garib kelimelerin açıklanması için şiirlere yaygın bir şekilde müracaat edilmiş, bu bağlamda ekseriyetle Abdullah b. Abbas’a referans verilmiştir. Akademik çalışmalarda İbn Abbas dışında başka bir sahabinin (Hz. Ömer’in ayetteki bir kelimenin manasını Huzeyl kabilesinden birinin şiirle istişhadı ile öğrendiğine dair rivayet dışında) veya Hz. Peygamber’in kendisinin tefsirde şiire müracaat ettiğine ilişkin atıflara rastlanmamaktadır. Oysa klasik eserler incelendiğinde İbn Abbas dışında Hz. Aişe’nin de tefsir ile lügatte bu yola başvurduğuna dair rivayetler mevcuttur. Söz konusu bulgular, şiirle istişhadın meşruiyet zemininin ne olduğu haklı sorusunu gündeme getirmektedir. Bu noktada Hz. Peygamber’den aktarılan rivayetler tetkik edildiğinde Tirmizi’nin Sünen’inde onun tefsirde şiirle istişhadına dair bir rivayete rastlanmaktadır. Bu rivayetin garip hadis olmasının, hadis usulünde zayıf hadis anlamındaki garip hadis manasına gelmediği tetkikler sonucunda anlaşılmıştır. Makalede Hz. Peygamber’in tefsirde uyguladığı istişhad yönteminin sahabe ve sonraki âlimler tarafından takip edilmesi ve şiirin kullanımlarında yöntemlerin çeşitlenmesi hakkındaki çerçevesinin tespitine dair bazı çıkarımlar yapılması hedeflenmiştir. Bu hedefler doğrultusunda makalede Abdullah b. Abbas ve sonrasındaki âlimlerin garib kelimeleri açıklarken şiirleri aktif olarak kullanmalarındaki meşruiyet zemini problemi temel alınmıştır. Buradan hareketle makalenin yapısına uygun bir şekilde nitel araştırma yönteminin fenomenoloji ve gömülü kuram desenlerine dayalı literatür taraması ve içerik analizi yöntemleri tercih edilmiştir. Bu çerçevede şiirle istişhadda meşruiyet fenomeni üzerinde durulmaktadır. Ayrıca sahabenin ayetle birlikte şiir kullanımına yer verilmekte, akabinde Hz. Peygamber’in tefsirde istişhad ettiği şiirin kullanımına dair gelenekteki veriler tespit edilmekte ve ulaşılan veriler tümevarım yöntemiyle toplandıktan sonra şematize edilmektedir. Ardından hem sahabi hem de sonraki dönem alimlerinin şiirle istişhad yönteminin Hz. Peygamber’in uygulamasıyla paralel olup olmadığı karşılaştırılmaktadır. Bu şekilde Hz. Peygamber’den meşruiyet alınıp alınmadığının izleri hem sahabe hem de sonraki dönemde sürülmektedir. İncelemeler sonucunda Abdullah b. Abbas ve Hz. Ömer'in tefsirde şiirle istişhad yönteminin Hz. Peygamber’in uygulamasıyla paralel olduğu açıkça görülmektedir. Buna ek olarak sahabe döneminde Hz. Aişe kanalıyla tefsirde şiirle istişhadın lügate da taşındığı fark edilmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber’in tefsir için gösterdiği şiirin sahabe sonrası dönemden itibaren kullanımları incelendiğinde ise şiirle istişhadın yine tefsir ve lügat alanlarında bulunduğu fark edilmiştir. Hem bu çerçeve hem de sahabenin uygulamaları, tefsirde şiirle istişhadda Hz. Peygamber’den meşruiyet alınarak şiir kullanım yelpazesinin genişletildiğine dair bir gösterge olarak tespit edilmiştir. Gerek Hz. Peygamber’in şiirle istişhad ettiği hadisin mevcudiyeti gerek sonraki dönemin Hz. Peygamber’in uyguladığı yöntemle birebir aynı uygulamaları izlemiş olması tefsirde şiirle istişhadın kökenlerine dair önemli ipuçları vermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Hz. Peygamber , Meşruiyet. , İstişhad , Şiirle İstişhad , Sahabe

Kaynakça

• Akgün, Hüseyin. “Tirmizî’nin Kullandığı ‘Hadîsun Garîbun’ Kavramı”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/3 (2017), 104-127.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. ʿAlî el-Ḫüsrevcirdî el-. Şuʿabu’l-Îmân. thk. Ebu Hacir Muhammed b. Besuni. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Bezzar, Ebu Bekir Ahmed b. Amr el-. Müsnedu’l-Bezzar. thk. Zeynullah vd. Medine: Mektebetu’l-ulum ve’l- hikem, 2009.
• Çap, Sabri. Hadis İlminde Merfu-Mevkuf İlişkisi. Ankara: İlahiyat, 2020.
• Dâreḳuṭnî, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. Ömer b. Ahmed ed-. Sunenu’d-Dâreḳuṭnî. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1424/2004.
• Doğanay, Süleyman. Hadis Rivayetinde Ravi tasarrufları ve Doğurduğu Problemler. İstanbul: İsam Yayınları, 2020.
• Durmuş, İsmail. “Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi”. İstişhâd. C. 23. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ebû Bekr es-Sicistânî, Muḥammed b. ʿUzeyr el-ʿUzeyrî. Ğarîbu’l-Ḳurʾân. thk. Muḥammed Edîb ʿAbdulvâḥid. Suriye: Daru Kuteybe, 1416.
• Ebû Muḥammed el-Beğavî, el-Ḥuseyn b. Mesʿûd b. Muḥammed b. el-Ferrâʾ. Meʿâlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l- Ḳurʾân. thk. Muḥammed ʿAbdullâh en-Nimr v.dğr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Ṭaybe, 1417.
• Ebu Ya’la, Ahmed b. Ali. el-Mu’cem. thk. İrşadu’l-Hakki’l-Eseri. y.y.: İdaretu’l-ulumi’l-eseriyye, 1407.
• Ebû ʿUbeyd, Ebû ʿUbeyd Ḳâsım b. Sellâm b. ʿAbdullâh el-Herevî el-Bağdâdî. Ğarîbu’l-Ḥadîs̱. thk. Muḥammed Abdulmuʿîd Ḫân. 4 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1384.
• Ebû ʿUbeyd el-Herevî, Ebû ʿUbeyd Aḥmed b. Muḥammed. el-Ğarîbeyn fî’l-Ḳurʿân ve’l-Ḥadîs̱. thk. Aḥmed Ferîd el-Mezîdî. 6 Cilt. b.y.: Mektebetu Nizâr Muṣṭafâ el-Bâz, 1419.
• Ebû’l-Kâsım el-Fârisî, Ebû’l-Ḳâsım Zeyd b. ʿAlî. Şerhu kitabi’l-hamase. thk. Muḥammed ʿOs̱mân ʿAlî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Evzâʿî, ts.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Sahihu’l-Camii’s-Sağir ve Ziyadatihi. 2 Cilt. b.y.: el-Mektebu’l-İslâmî, ts.
• Hâkim en-Nisâbûrî, Ebû Abdillah. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdi el-Mahzumi. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 2010.
• Hâzin, Ali b. Muhammed. Lübâbü’t-Te’vîl fî Me‘âni’t-Tenzîl. thk. Muhammed Ali Şahin. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1415.
• İbn Atıyye, el-Endelüsî. el-Muharreru’l-Veciz fî Tefsiri’l-Kitabi’l-Aziz. thk. Abdu’s-Safi Muhammed Abdusselam. Beyrut, Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. Tefsîru’l Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. thk. Esʿad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. 13 Cilt. b.y.: y.y., 1419.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. Tefsîr’l-Kur’ân’i’l-Azim. thk. Sâmî b. Muhammed Selame. y.y.: Daru Tıbe, 1999.
• İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Ebû Muḥammed Muvaffaḳuddîn ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Kudâme el-
• Cemmâʿîlî. el-Muğnî. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî, ʿAbdulfettâḥ Muḥammed el-Ḥulv. 15 Cilt. Riyad: Dâru Alemi’l-Kutub, 3. Basım, 1417.
• İbn Kuteybe. Müşkilu’l-Kur’an. thk. İbrahim Şemsuddin. Beyrut Lübnan: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem el-Afrikî. Lisanu’l-Arab. Beyrut: Daru Sadır, 1414.
• İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḳâsım. Îzâhu’l-Vakf ve’l İbtidâʾ. thk. Muhyiddin Abdurrahman. 2 Cilt.
• Dımaşk: Maṭbûʿâtu Mecmaʿî’l-Luğati’l-ʿArabiyye, 1971.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir. Ârizatu’l-ahvezî bi Şerhi Tirmizî. thk. Şeyh Cemal Mer’aşli. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn. Câmiʿu’l-uṣûl li-eḥâdîs̱i’r-Resûl. b.y.: Mektebetü dâru’r-reyyân, 1972.
• İshâk b. Râhuye, Ebû Ya‘kūb İshâk b. İbrâhîm b. Mahled et-Temîmî. Müsnedü İshâk b. Râhuye. Medine: Mektebetü’l-eymân, 1991.
• İzz b. Abdisselam. Tefsiru’l-Kur’an. thk. Abdullah b. İbrahim el-Vehbi. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1996.
• Kurtubi, Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiʿ li aḥkâmi’l-Kur’an. thk. el-Berduni vd. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l- Mısrıyye, 2. Basım, 1964.
• Kuşeyrî, Ebu Bekir. Ahkamu’l-Kur’an. thk. es-Samedi Selman. Cairatu’d-Debbi lil Kur’ani’l-Kerim, ts.
• Makdisî, Hafız Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tâhir - Hâzimî, Hâfız Ebû Bekr Muhammed b. Mûsa. Kütüb-i Sitte ve Kütüb-i Hamse İmamlarının Hadis Kabul Şartları. çev. Mahmut Kavaklıoğlu - Fatih Mehmet Yılmaz. İstanbul: Ensar, 2018.
• Mâverdî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed el-Baṣrî el-. en-Nuket ve’l-ʿUyûn. thk. es-Seyyid b. ʿAbdilmaḳṣûd b. ʿAbdirraḥîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Müberred. el-Kâmil fi’l-luga ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Daru’l-fikri’l-Arabi, 1997.
• Münavi, Abdurrauf. Feyzu’l-Kadir Şerhu Camiu’s-sagir. Beyrut, 1982.
• Nemeri, İbn Abdülber. el-İstîâb fî ma’rifeti’l-ashâb. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Nesefî, İbnu’l-Ahnef el-. el-Bostân fî i’râbi müşkilâti’l-Kur’an. thk. Ahmed Muhammed el-Cündi. 5 Cilt. Suudi Arabistan: Merkez Melik Faysal li’l-Buhûs, 2018.
• Nevevî, Yahyâ b. Şeref. Sahihu Müslim bi Şerhi Nevevî (Minhâc). thk. Muhammed b. İyâdî. Kahire: Mektebetü’s- Safâ, 2003.
• Öğmüş, Harun. Kur’an Yorumunda Şiirin Yeri. İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
• Sa’lebi, Ebu İshak. el-Keşfu ve’l-beyan an tefsîri’l-Kur’an. thk. Hasan el-Gazali vd. 33 Cilt. Cidde: Dâru’t-Tefsir, 2015.
• Seâlibî. el-Cevahirü’l-Hisan fi Tefsiri’l-Kur’an. thk. Muhammed Ali Muavviz - Adil Ahmed Abdulmevcud. Beyrut: Daru Eyhai Turasi’l-Arabi, 1418.
• Seâlibî, Abdulmelik b. Muhammed. Fıkhu’l-luğa ve sırru’l-Arabiyye. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. İhyâi’t-Turâsi’l- Arabî, 2002.
• Semerkandî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Şeyh Ali Muhammed Muavvıd-Şeyh Adil Ahmed Abdulmevcud - Zekeriya Abdulmecid en-Nûtî. Beyrut, Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Semîn el-Ḥalebî, Ebu’l-ʿAbbâs Şihâb ed-Dîn Aḥmed b. Yûsuf b. ʿAbdiddâîm es-. ed-Durru’l-Maṣûn fî ʿUlûmi’l- Kitâbi’l-Meknûn. thk. Aḥmed Muḥammed el-Ḫarrâṭ. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Ḳalem, ts.
• Suiçmez, Yusuf. Hadiste Ref Problemi (Mevkuf ve Maktu Hadislerin Rasulullah`a İzafesi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Süyûtî, Celâleddîn. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ebu’l-Fadl İbrâhim. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyye, 1394.
• Taberânî, Ebu‘l-Kâsım. el-Mu’cemu’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecîd Selefî. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
• Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir. Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. Mekke: Daru’t-Turbe ve’t-Turas, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-islâmî, 1996.
• Tuzcu, Kemal. "Arap Şiirinde Recezin Ortaya Çıkışı". Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 35 (2012), 109-129.
• Yefruni, Muhammed b. Abdulhak el-. el-İktidab fî garibi’l-Muvatta’. thk. Abdurrahman b. Süleyman. Mektebetu’l-Abîkân, 2001.
• Yektar, Osman Nedim. “Hadîs Rivayetleri ve Hz. Peygamber’in Şiire Bakışı” 20/65 (2016), 416-428.
• Yılmaz, Orhan. Sahabe ve Mevkuf Hadis. Ankara: İlahiyat, 2019.