Müfessir ve Dil Âlimi Bir Şair: Ebû Hayyân

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 2, 264 - 288, 15.12.2025

Cengiz Parlak

https://doi.org/10.18505/cuid.1742526

Öz

Bu makale klasik İslam ilimleri içinde özellikle dil ve tefsir sahasındaki yetkinliğiyle tanınan Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin literatürde gölgede kalmış şairlik yönünü analitik bir yaklaşımla ele almaktadır. Türkiye’de onun nahiv, dilbilim ve Kur’an ilimlerine ilişkin katkıları ayrıntılı biçimde incelenmiş olsa da şiir divanı ile bu divanın tematik yapısı, sanatsal özellikleri ve düşünsel arka planı üzerine müstakil bir inceleme yapılmamıştır. Arap dünyasında Ebû Hayyân’ın şiirlerini konu edinen çalışmalar bulunsa da sayıları sınırlıdır. Bazı araştırmalar daha geniş bir perspektif sunmakla birlikte genel olarak literatürde hissedilir bir eksiklik mevcuttur. Bu durum onun şiirlerinde yer alan duygusal ve fikrî unsurların yeterince ortaya çıkmamasına ve Ebû Hayyân’ın edebî kimliğinin bütünlüklü biçimde anlaşılmamasına yol açmaktadır. Dolayısıyla Ebû Hayyân’ın şiir anlayışını, şiirlerinin tematik çeşitliliğini ve düşünsel yönelimlerini sistematik bir yaklaşımla ortaya koyma gereği ortaya çıkmakta ve bu araştırmanın temel problemini de bu belirgin boşluk teşkil etmektedir. Çalışmada yorumlayıcı bir perspektif ile nitel bir araştırma yöntemi olan veri analizi metodu kullanılarak Ebû Hayyân’ın mürettep divanı tematik açıdan sınıflandırılmış ve gazel, mersiye, tasavvuf, felsefe, vasf, medih ve hikmet temaları özelinde içerik ve üslup çözümlemesi yapılmıştır. Analiz sırasında şiirler retorik unsurlar temelinde de dikkate alınmış ve şairin ilmî birikiminin şiir diline nasıl yansıdığı, imge kullanımı, sembolik anlatım ve kelime seçimi ekseninde incelenmiştir. Böylece şiirlerin hem düşünsel hem de edebi yapısı daha kapsamlı biçimde ortaya çıkarılmaya çalışılmış ve metinlerin içerik özellikleri ile anlatım bütünlüğünün de üzerinde durulmuştur. Araştırmanın kapsamı doğrudan Ebû Hayyân’ın divanında yer alan şiirlerle sınırlandırılmış ve zamanla kaybolduğu bilinen bazı manzumelerin ulaşılabilir olmaması çalışmanın önemli sınırlılıklarından birini oluşturmuştur. Ayrıca divanın tamamı ayrıntılı biçimde incelenmek yerine temsil gücü yüksek örnekler üzerinden çözümleme yapılmıştır. Bu durum seçilen metinlerin daha kapsamlı tahliline imkân tanımakla birlikte eserin bütünü üzerine yapılacak nitel değerlendirmeleri sınırlamıştır. Elde edilen bulgular Ebû Hayyân’ın şiirlerinde dikkate değer bir ifade gücü, yüksek bir duygusal yoğunluk ve belirgin bir imgesellik bulunduğunu göstermektedir. Kimi şiirlerinde mistik arayışların kimi şiirlerde aklî ve düşünsel yoğunluğun ve kimi şiirlerde ise bireysel duyguların ön plana çıktığı gözlemlenmiştir. Bunlara ilaveten belagat sanatlarının da yoğun bir biçimde kullanılması Ebû Hayyân’ın yalnızca bir dil ve tefsir âlimi değil aynı zamanda özgün bir şiir anlayışına sahip çok yönlü bir ilmî şahsiyet olduğunu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı , Edebiyat , Şiir , Divan , Ebû Hayyân.

A Poet as Qurʾānic Exegete and Linguist: Abū Ḥayyān

Öz

This article examines the largely overlooked poetic dimension of Abū Ḥayyān al-Andalusī, renowned for his expertise in language and Qur’anic exegesis, through an analytical approach. Although his contributions to grammar, linguistics, and Qur’anic sciences have been studied in Turkey, no independent study has been conducted on his poetic collection, its thematic structure, artistic features, and intellectual background. While studies addressing Abū Ḥayyān’s poetry exist in the Arab world, their number remains limited. Some adopt a broader perspective, yet there is generally a noticeable gap in the literature. This has resulted in insufficient visibility of the emotional and intellectual elements in his poetry and hindered a comprehensive understanding of Abū Ḥayyān’s literary identity. Consequently, there is a need to systematically reveal his poetic approach, the thematic diversity of his poetry, and his intellectual orientations, which constitutes the main problem of this research. The study employed an interpretive perspective and a qualitative method, specifically data analysis, to thematically classify Abū Ḥayyān’s arranged poetic collection and to conduct content and stylistic analyses within ghazal, elegy, mysticism, philosophy, description, praise, and wisdom. During the analysis, the poems were examined in light of rhetorical elements, and the ways in which the poet’s scholarly knowledge was reflected in his poetic language, as well as his use of imagery, symbolic expression, and word choice, were evaluated. In this way, the poems’ intellectual and literary dimensions were sought to be revealed more comprehensively, with attention also paid to the texts’ content features and coherence of expression. The scope of the research was directly limited to the poems contained in Abū Ḥayyān’s collection, and the inaccessibility of some verses lost over time constitutes a significant limitation. Moreover, rather than examining the entire collection in detail, the analysis was conducted on representative examples. While this allowed for a more thorough examination of the selected texts, it restricted the possibility of conducting a comprehensive qualitative evaluation of the entire work. The findings indicate that Abū Ḥayyān’s poetry demonstrates remarkable expressive power, high emotional intensity, and pronounced imagery. In some poems, mystical pursuits are prominent; in others, intellectual and rational depth is foregrounded; and in yet others, personal emotions are dominant. In addition the extensive use of rhetorical devices demonstrates that Abū Ḥayyān was not only a scholar of language and Qur’anic exegesis but also a highly versatile intellectual figure with a unique poetic sensibility.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Literature , Poetry , Divan , Abū Ḥayyān.

Kaynakça

• Aydın, Mustafa. “Müveşşah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/229-231. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ayyıldız, Esat. “el-Hansâ’ Bint ‘Amr: Eski Arap Şiirinde Öncü Bir Mersiye Şairi Hanım”. Mütefekkir 7/13 (Haziran 2020), 202-224. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.757993
• Belevî, Ebû’l-Bekâ Alemuddîn Hâlid b. Îsâ b. Ahmed. Tâcu’l-mefrik fî tahliyeti ulemâi’l-meşrik. thk. Hasan es-Sâih. 2 Cilt. Mağrib: Matbaatu Muhammed el-Hâmis es-Sekâfiyye ve’l-Câmiiyye, ts.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi –I. 2 Cilt. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 3. Basım, 2014.
• Demirci, Kürşat. “Hulûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/340-341. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Dervîş, Nedîm Alî. el-Muveşşahâtu’l-Endelüsiyye. Haleb: Matbaatu’ş-Şark, 1955.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fî’t-tefsîr. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2000.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. Dîvânu Ebî Hayyân el-Endelüsî. thk. Ahmed Matlûb vd. Bağdat: Mektebetu’l-‘Ânî, 1969.
• Ebû Nuvâs, Târık Muhammed Alî. Ebû Hayyân el-Endelüsî şâiren. Ürdün: Mute Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Efendî, Mecd. el-Muveşşahâtu’l-meşrikiyye ve eseru’l-Endelüs fîha. Dımeşk: Dâru’l-Fikr li’n-Neşr, 1999.
• Hizmetli, Sabri. “Karmatîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/510-514. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• İbnü’l-Cezerî, Ebû’l-Hayr Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Gâyetu’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ’. thk. Cemâluddîn Muhammed Şeref vd. 3 Cilt. Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Turâs, 2009.
• İbn Fazlillâh el-‘Umerî, Şihâbuddîn Ebû’l-‘Abbâs Ahmed b. Yahyâ. Mesâliku’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. 27 Cilt. Abu Dabi: el-Mecmeu’s-Sakâfî, 1423/2002.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Saîd es-Selmânî Lisânuddîn. el-İhâta fî ahbâri Gırnâta. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, 1993.
• İbnü’l-Mulakkin, Sirâcuddîn Ebû Hafs Umer b. Alî b. Ahmed. Tabakâtu’l-evliyâ’. thk. Nuruddîn Şerîbe. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 2. Basım, 1994.
• İbn Tağrîberdî, Ebû’l-Mehâsin Cemâluddîn Yûsuf el-Atâbekî. en-Nucûmu’z-zâhire fî mulûki Mısr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kutub, ts.
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynuddîn Umer b. el-Muzaffer b. Umer el-Bekrî el-Kureşî el-Maarrî. Târîhu İbni’l-Verdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1996.
• Makkarî, Ebû’l-‘Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1997.
• Safedî, Ebû’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. Nukesu’l-himyân fî nuketi’l-‘umyân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Safedî, Ebû’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed Ernâût vd. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
• Subkî, Ebû Nasr Tâcuddîn Abdulvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-kubrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî vd. 10 Cilt. Mısır: Hicr li’t-Tibâ‘a ve’n-Neşr, 2. Basım, 1413/1992.
• Suyûtî, Ebû’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Buğyetu’l-vuât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. 2 Cilt. Lübnan: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, ts.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcu’l-‘arûs. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâratu’l-İrşâd ve’l-Enbâ’, 2001.