Öğrenmenin Görsel Temsilleri Üzerine Tematik Bir Analiz: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmen Adaylarının Çizimlerine Dayalı Nitel Bir Çalışma

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 3, 136 - 168, 15.12.2025

Muhammet Mustafa Bayraktar

https://doi.org/10.18505/cuid.1742540

Öz

Bu çalışma, din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretmen adaylarının “öğrenme” kavramına ilişkin bilişsel temsillerini çizimlere dayalı görsel veriler üzerinden çözümleyerek pedagojik düşünme biçimlerini, öğrenme kuramlarına ilişkin sezgisel yönelimlerini ve mesleki kimlik inşasına dair ipuçlarını görünür kılmayı amaçlamaktadır. Araştırma, öğrenmenin bilgi edinimi aşan; anlam kurma, değer inşası ve kimlik oluşumuyla iç içe geçmiş çok katmanlı bir yaşantı olduğu kabulüne dayanmaktadır. Bu çerçevede, sözlü anlatımlar kadar görsel temsillerin de bireyin öğrenmeyi nasıl kavradığına dair zengin ve kimi zaman örtük göstergeler sunduğu varsayılmış; öğretmen adaylarının “öğrenmeyi çizer misin?” yönergesiyle ürettikleri görseller, zihinsel modellerin açığa çıkarılması için nitel bir veri kaynağı olarak değerlendirilmiştir. Araştırma nitel desenle yapılandırılmış, veri toplama aracı olarak katılımcı çizimleri kullanılmış ve doküman analizi temelinde tematik analiz uygulanmıştır. Çalışma grubu, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde öğrenim gören birinci sınıf din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretmen adaylarından oluşmaktadır. 2024–2025 akademik yılının başında her katılımcıdan “öğrenme”yi temsil eden tek bir çizim üretmesi istenmiş, 70 görsel/çizim toplanmıştır. Uygunluk ve okunabilirlik ölçütlerini karşılamayan 16 çizim elenmiş; nihai analiz 54 çizim (analitik veri kümesi, n=54) üzerinde yürütülmüştür. Ön kodlamanın ardından kod tanımları netleştirilmiş, tematik sınıflamalar “Geleneksel”, “Modern” ve “Hibrit” üst kategorileri altında yapılandırılmıştır. Tüm yüzdeler analitik veri kümesini payda alacak biçimde raporlanmıştır. Yorumlayıcı çerçevede Bruner’in bilişsel temsil kuramı ile Kolb’un yaşantısal öğrenme döngüsü birlikte kullanılmıştır. Bulgular, katılımcıların %59,3’ünün öğrenmeyi öğretmen merkezli ve bilgi aktarımına dayalı geleneksel çerçevede; %31,5’inin geleneksel ve çağdaş göstergeleri birleştiren hibrit örüntülerle; %9,3’ünün ise deneyim, etkileşim ve bağlama duyarlı süreçleri öne çıkaran modern yaklaşımla temsil ettiğini göstermektedir. Geleneksel temsillerde kitap, kütüphane, sınıf–tahta düzeni ve öğretmen figürü baskın olup öğrenmenin çoğunlukla birikimci–aktarımsı bir çizgide imgeleştirildiği; modern temsallerde ise doğa/çevre, toplumsal etkileşim, oyun/işbirliği ve gündelik yaşam sahneleriyle okul duvarlarını aşan çok-aktörlü ve duyuşsal bir süreç olarak kurgulandığı tespit edilmiştir. Hibrit temsillerde sınıf/kitap gibi klasik öğelerin teknoloji, işbirliği ve deneyimsel motiflerle aynı kompozisyonda buluştuğu; pedagojik zihniyette kademeli bir evrilmeye işaret ettiği görülmüştür. Bu dağılım, örneklem düzeyinde geleneksel yönelimin hâlen baskın olduğunu, ancak hibrit örüntülerin çağdaş yaklaşımlara doğru kademeli bir dönüşümü haber verdiğini göstermektedir. Çalışma, görsel veriyi nicel betimleyicilerle (frekans–yüzde) desteklenen derinlemesine içerik–sembol çözümlemeleriyle bütünleştirerek karma-yoğun bir tematik analiz ortaya koymaktadır. Kodlar, temalar ve karar kuralları denetim izine bağlanmış; sınır durumları ve operasyonel tanımlar eş düzey uzman görüşü ile netleştirilmiş, böylece inandırıcılık, tutarlılık ve teyit edilebilirlik güçlendirilmiştir. Etik açıdan kurum onayı ve kurul izni alınmış; katılımcı rızası sağlanmış, tüm görseller anonimleştirilmiş ve yalnızca bilimsel amaçla kullanılmıştır. Sonuçlar, öğretmen adaylarının zihinsel öğrenme haritalarında metin/öğretmen merkezli tasavvurun ağır bastığını; buna rağmen hibrit temsillerde etkileşim, doğa/bağlam, işbirliği ve teknoloji göstergeleriyle anlamlı bir yenilenme potansiyeli bulunduğunu ortaya koymaktadır. Bulgular, öğretmen yetiştirme sürecinde kuramsal sunumların yanı sıra deneyimsel–görsel–yaratıcı etkinliklerin (ör. metafor/çizim atölyeleri, rubrik temelli çizim analizi, Kolb döngüsüne yaslanan mikro uygulama modülleri) daha sistematik biçimde yapılandırılması gerektiğine işaret etmektedir. Araştırmanın sınırlılıkları, tek fakülteden oluşan homojen bir örneklem ve görsel veriye dayalı yorumların bağlama özgü niteliğidir; dış geçerlik iddiası yerine aktarılabilirlik vurgulanmakta, çok-merkezli ve çok-disiplinli karşılaştırmalı çalışmalar için zemin hazırlanmaktadır. Bu çerçevede çalışma, din eğitimi alanında görsel veri kullanımını güçlendirmektedir; kuramsal tartışma ve uygulamaları.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi , Öğrenme , Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretmen Adayları , İlahiyat Fakültesi , Görsel Analiz

A Thematic Analysis on the Visual Representations of Learning: A Qualitative Study Based on the Drawings of Teacher Candidates in Theology Education

Öz

This study aims to reveal the pedagogical thinking patterns, intuitive orientations toward learning theories, and professional identity formation of prospective Religious Culture and Moral Knowledge (RCMK) teachers by analyzing their cognitive representations of the concept of “learning” through drawing-based visual data. The research is grounded in the assumption that learning is a multilayered experience intertwined with meaning-making, value construction, and identity formation, extending beyond the acquisition of knowledge. In this respect, it is assumed that visual representations, similar to verbal narratives, offer rich and often implicit indicators of how individuals conceptualize learning; therefore, the drawings produced by the participants in response to the prompt “Can you draw learning?” were treated as a qualitative data source for uncovering their mental models. The research was designed qualitatively, employing participant drawings as the data collection tool and applying thematic analysis based on document analysis. The study group consists of first-year prospective RCMK teachers enrolled at the Faculty of Theology, Kırşehir Ahi Evran University. At the beginning of the 2024–2025 academic year, each participant was asked to produce a single drawing representing “learning,” resulting in 70 visual artifacts. Sixteen drawings that did not meet eligibility and interpretability criteria were excluded, and the final analysis was conducted on 54 drawings (analytical dataset, n=54). Following preliminary coding, the coding framework was refined, and thematic classifications were structured under three overarching categories: “Traditional,” “Modern,” and “Hybrid,” with all percentages reported based on the analytical dataset. Bruner’s cognitive representation theory and Kolb’s experiential learning cycle jointly informed the interpretive framework. The findings show that 59.3% of the participants conceptualize learning within a traditional teacher-centered and knowledge-transmission-oriented paradigm; 31.5% adopt hybrid patterns that combine traditional and contemporary indicators; and 9.3% demonstrate a modern approach emphasizing experience, interaction, and contextual sensitivity. Traditional representations predominantly included books, libraries, classroom-board arrangements, and teacher figures, visualizing learning as an accumulative and transmissive process. Modern representations highlighted nature/environment, social interaction, play/collaboration, and everyday life contexts, positioning learning as a multi-actor, affective process that transcends classroom boundaries. Hybrid representations reflected a transitional mindset wherein classical elements such as classrooms and books coexist with technology, collaboration, and experiential motifs, indicating the gradual evolution of pedagogical cognition. The study integrates visual data with descriptive quantitative indicators (frequency–percentage) and in-depth content-symbol analyses, thereby presenting an intensive mixed-qualitative thematic approach. Codes, themes, and decision rules were connected to an audit trail; boundary cases and operational definitions were refined through peer debriefing, thus enhancing credibility, dependability, and confirmability. Ethical approvals were secured, informed consent was obtained, and all visual materials were anonymized and used solely for scientific purposes. Overall, the results demonstrate that while text- and teacher-centered assumptions remain dominant in the mental learning maps of prospective teachers, hybrid representations indicate a meaningful potential for renewal through the incorporation of interaction, nature/context, collaboration, and technology. The findings emphasize the need to systematically structure experiential, visual, and creative activities (e.g., metaphor/drawing workshops, rubric-based drawing analysis, micro-teaching modules aligned with Kolb’s cycle) within teacher education. The study acknowledges its limitations, including a homogeneous sample from a single institution and context-dependent interpretations of visual data; transferability rather than generalizability is emphasized. The research ultimately contributes to strengthening the use of visual data in religious education studies, offering both theoretical implications and practical insights for future teacher education design.

Anahtar Kelimeler

Religious Education , Learning , Pre-Service Religious Culture and Ethics Teachers , Faculty of Theology , Viiual Analysis

Kaynakça

• Akçay, Sinan – Koca, Esra. “Nitel Araştırmalarda Veri Doygunluğu”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 24/3 (2024), 829-848. https://doi.org/10.18037/ausbd.1423415
• Altıntaş, Muhammed Esat. “İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretmenlerinin Değer Öğretiminde Benimsedikleri Sınıf Yönetimi Yaklaşımı -Nitel Bir Araştırma-”. Bilimname 2017/34 (2017), 465-498. https://doi.org/10.28949/bilimname.347534
• Arpacı, Mücahit. “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenlerinin Öğretme Stilleri (Diyarbakır Örneği)”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (Aralık 2013), 251-270.
• Bilgin, Nuri. Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi: Teknikler ve Örnek Çalışmalar. Ankara: Siyasal Kitabevi, 3. Basım, 2014.
• Bozkurt, Aras. “Öğrenme Analitiği: E-Öğrenme, Büyük Veri ve Bireyselleştirilmiş Öğrenme”. Açıköğretim Uygulamaları ve Araştırmaları Dergisi 2/4 (2016), 55-81.
• Bruner, Jerome Seymour. The Culture of Education. Cambridge MA: Harvard University Press, 1996. Cüceloğlu, Doğan. İnsan ve Davranışı: Psikolojinin Temel Kavramları. İstanbul: Remzi Kitabevi, 9. Basım, 1999.
• Çakmak, Fatih. “Din Öğretimi Alan Öğretmenlerinin Sınıf ve Sınıf Yönetimi Algılarının Metaforlar Üzerinden İncelenmesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi 52 (Aralık 2021), 185-214. https://doi.org/10.53444/deubefd.878171
• Çeziktürk, Özlem. “Matematiksel Yapıları Öğrenme”. Journal of Sustainable Education Studies Özel Sayı (Mart 2022), 329-340.
• Çınar, Fatih – Buyrukçu, Ramazan. “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenlerinin Aktif Öğrenme Modeline Yaklaşımları”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2/24 (Kasım 2016), 59-82.
• Deryakulu, Deniz. “Eğitim Teknolojisi, İletişim, Öğrenme”. Ankara University Journal of Faculty of Educational Sciences (JFES) 24/2 (Ağustos 2019), 527-531. https://doi.org/10.1501/Egifak_0000000684
• Dulkadir Yaman, Nihal. “Bilgisayar Destekli Nitel Veri Analizi”. Nitel Veri Analizinde Adım Adım NVivo Kullanımı. ed. Işıl Kabakçı Yurdakul 21-24. Ankara: Anı Yayınları, 2016.
• Ertekin, Cumhur vd. Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunları. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2002.
• Greeno, James G. “The Situativity of Knowing, Learning, and Research”. American Psychologist 53/1 (Ocak 1998), 5-26. https://doi.org/10.1037/0003-066X.53.1.5
• Işıkdoğan, Davut. “Türkiye’de İlköğretimde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni Yetiştirme ve 1998-2006 Dönemi Uygulaması”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 6/22 (Mayıs 2007), 298-318.
• İnan Kılıç, Ayşe. “Uygulama Öğretmenlerine Göre Din ve Meslek Dersleri Öğretmen Adaylarının Yeterlikleri”. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 14 (Aralık 2022), 63-88. https://doi.org/10.53112/tudear.1183825
• Kabakçı Yurdakul, Işıl. “Nitel Veri Analizinin Temelleri”. Nitel Veri Analizinde Adım Adım NVivo Kullanımı. ed. Işıl
• Kabakçı Yurdakul, 9-15. Ankara: Anı Yayınları, 2016.
• Kabakçı Yurdakul, Işıl. “NVivo ile Verileri Kodlama ve Temalara Ulaşma”. Nitel Veri Analizinde Adım Adım NVivo Kullanımı. ed. Işıl Kabakçı Yurdakul, 144-150. Ankara: Anı Yayınları, 2016.
• Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Akademi, 11. Basım, 2002.
• Kasap, Hasan. “Sporda Motorik Öğrenme Kavramı”. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi 2/2 (Ekim 2013), 127-132.
• Kayan, Mehmet Fatih. “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenlerinin Mesleklerini Etkili Olarak Yürütebilmelerinin Önündeki Engellere İlişkin Görüşleri”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 7/7 (Temmuz 2020), 118-127.
• Küken, Gülnihal. İlkçağda Eğitim Felsefesi. İstanbul: Alfa Yayınları, 2003.
• Mazman Akar, Sacide Güzin. “Durumlar Arası Gösterimler: Düzenlemek ve Açıklamak”. çev. Sadegül Akbaba Altun - Ali Ersoy. Nitel Veri Analizi. ed. Matthew B. Miles - A. Michael Huberman. 207-237. Ankara: Pegem Akademi, 2016.
• Miles, Matthew B. – Huberman, A. Michael. Nitel Veri Analizi. çev. Sadegül Akbaba Altun - Ali Ersoy. Ankara: Pegem Akademi, 2. Basım, 2016.
• Oral, Emine Arzu. “Eğitim Psikolojisi ve Özel Gereksinimleri Olan Öğrenciler”. Eğitim Psikolojisi. ed. İbrahim Yıldırım. 198-291. Ankara: Anı Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Örücü, Deniz. “Veri Toplamaya Odaklanmak ve Veri Toplamayı Sınırlandırmak: Anlamlı Bir Başlangıç”. çev. Sadegül Akbaba Altun - Ali Ersoy. Nitel Veri Analizi. ed. Matthew B. Miles - A. Michael Huberman. 16-38. Ankara: Pegem Akademi, 2016.
• Schunk, Dale H. Öğrenme Teorileri: Eğitsel Bir Bakışla. çev. Muzaffer Şahin. Ankara: Nobel Yayınları, 2009. Senemoğlu, Nuray. Gelişim, Öğrenme ve Öğretim: Kuramdan Uygulamaya. Ankara: Pegem Akademi, 17. Basım, 2010.
• Sfard, Anna. “On Two Metaphors for Learning and the Dangers of Choosing Just One”. Educational Researcher 27/2 (Mart 1998), 4-23. https://doi.org/10.3102/0013189X027002004
• Şimşek, Eyüp. “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmen Adaylarının Sınıf Yönetimi Stratejilerine Yönelik Görüşleri”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16/3 (Mayıs 2013), 211-230.
• Tekin, İbrahim. “Ahlak Eğitiminde Beceri Merkezli Öğrenme”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 20 (Aralık 2019), 259-287. https://doi.org/10.17494/ogusbd.548355
• Uçar, Mehmet Emin. “Öğrenme Psikolojisi ile İlgili Temel Kavramlar”. Eğitim Psikolojisi. ed. Şaban Işık. 299-359. Ankara: Nobel Akademik Yayınları, 9. Basım, 2021.
• Vosniadou, Stella. “Conceptual Change and Education”. International Handbook of Research on Conceptual Change. ed. Stella Vosniadou. 3-12. NY: Routledge, 2008.
• Yıldırım, Ali – Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları, 12. Basım, 2021.
• Yıldırım, Hilal Çelik – Akayoğlu, Sedat. “Anlamlandırmak: Sonuç Çıkarmak ve Doğrulamak”. çev. Sadegül Akbaba Altun - Ali Ersoy. Nitel Veri Analizi. ed. Matthew B. Miles - A. Michael Huberman. 245-287. Ankara: Pegem Akademi, 2016.
• Zengin, Mahmut. “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenlerinin Eğitim Öğretim Yeterlik Algıları”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/27 (Eylül 2013), 1-28.