“Cahil Mevlidhanlar”: Mevlid İcracılarına Yönelik Eleştiriler Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 2, 101 - 121, 15.12.2025

Selman Benlioğlu

https://doi.org/10.18505/cuid.1742550

Öz

Süleyman Çelebi’nin Mevlid’i edebi bir eser olmanın ötesinde, geniş bir coğrafyada asırlardır okunmuş, müzikal icra ve törensel pratiklerle zenginleşmiş dinamik bir gelenektir. Metindeki dönemsel değişiklikler, icralardaki müzikal çeşitlilik ve meclislerdeki mahalli unsurlar, eserin sabit bir metin olmaktan ziyade dönüşen bir kültürel pratik olduğunu göstermektedir. Bununla beraber literatürde sürecin en önemli aktörlerinden mevlidhanlara yöneltilen muhtelif eleştirilere de rastlanmaktadır. Farklı gerekçe ve bakış açılarına dayanan bu kritikler bütüncül bir perspektifle değerlendirilmiş değildir. Bilhassa 20. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren standart arayan rasyonalite odaklı anlayışın etkisiyle mevlidhan eleştirilerinin artışı ve değişen içeriği dikkat çekicidir. Ayrıca edebiyat tarihi alanındaki araştırmaların, Mevlid metnindeki çeşitliliği “tahrifat” olarak okuma ve sorumluluğu mevlidhanlara yükleme eğiliminde oldukları görülmektedir. Bu çalışma son yüzyılda mevlidhanlara yönelik eleştirileri bütüncül bir yaklaşımla incelemeyi amaçlamaktadır. Mevlid’in sosyal, müzikal ve törensel boyutlarıyla dönüşen bir gelenek olduğu kabulüyle eleştirilerin hangi temeller üzerine kurulduğu, metindeki çeşitliliğin hangi dinamiklerle ortaya çıktığı, değişimlerin neden sıklıkla “bozulma” olarak değerlendirildiği ve sorumluluğun niçin mevlidhanlara yüklendiği tartışılmaktadır. Ayrıca eleştirilerin ardındaki tarihsel, sosyal ve bilimsel kaygılar da ele alınmaktadır. Çalışma tarihsel ve metin merkezli incelemelerle kültürel analiz yöntemlerini birleştiren nitel bir yaklaşımla yürütülmüştür. Teorik çerçevede edebiyat ve müzik tarihi disiplinlerinden ve söylem analizinden yararlanılmıştır. Çalışmada öncelikle Mevlid metninin tarihsel süreçteki çeşitlenmesi ve törensel bağlamdaki yeniden üretimi incelenmiştir. Ardından mevlidhanlara yönelik eleştiriler, ekleme ve çıkarmalarla metni bozma, üslup ve anlaşılma problemi, halkı etkileme ve çıkar sağlama gibi başlıklar altında toplanarak değerlendirilmiştir. Yine bu bağlamda literatürde nadiren de olsa rastlanılan dinleyiciye yönelik eleştiriler ve ideal mevlidhan tasvirleri aktarılmıştır. Eleştirilerin tahlili neticesinde iki temel sonuca varılmıştır: İlki, Mevlid’i metinden ibaret gören ve metindeki her türden değişimi bir “bozulma” olarak gören indirgemeci bakış, mevlidhanları bu durumun ortaya çıkmasında başlıca sorumlulardan görmüştür. İkinci sonuç ise özellikle 1950’liler itibariyle Mevlid merasimlerinde bariz bir artış yaşandığı ve bunun sonucunda bir “mevlid piyasası” ortaya çıkmış olabileceğidir. Özellikle halkı etkileme ve çıkar sağlama başlığı altında yer verilen eleştiriler bu yeni gelişen koşullarla ilişkilendirilmiştir. Sonuç olarak Mevlid’in yüzyıllar içinde intikalinde ana damarın müzikal icra, taşıyıcı aktörlerin de mevlidhanlar olduğu vurgulanmıştır. Mevlid’in tarihsel, toplumsal ve kültürel bağlamlarından koparılmadan, metinsel değişim ve icra pratikleri bir bütünlük içinde değerlendirilmesi gerektiği, bu yaklaşımın mevlidhanlara yönelik eleştirilerin daha sağlıklı ve kapsamlı anlaşılmasına olanak sağlayacağı ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk Din Musikisi , Mevlid , Mevlidhan , Eleştiri , Söylem Analizi

“Ignorant Mawlidhāns”: An Evaluation of Criticisms Directed at Mawlid Reciters

Öz

Süleyman Çelebi’s Mawlid is more than just a literary work; it is a dynamic tradition that has been recited across a wide geographical area for centuries and enriched by musical performances and ceremonial practices. The textual changes over time, the musical diversity in performances, and the local elements in gatherings indicate that the work is a transforming cultural practice rather than a fixed text. However, various criticisms directed at Mawlid reciters (mawlidhāns, hereafter), one of the most important actors in the process, can also be found in the literature. These criticisms, based on different reasons and perspectives, have not been evaluated from a holistic perspective. It is noteworthy that, mainly since the second quarter of the 20th century, the increase in criticism of mawlidhāns and the changing content of this criticism have been influenced by a rationality-focused understanding that seeks standards. Furthermore, it is observed that studies in the field of literary history tend to interpret the diversity in the Mawlid text as “corruption” and to place the responsibility on the mawlidhāns. This study aims to examine the criticisms directed at mawlidhāns in the last century with a holistic approach. Accepting that the Mawlid is a tradition that has transformed in its social, musical, and ceremonial dimensions, the study discusses the foundations on which the criticisms are based, the dynamics behind the diversity in the text, why the changes are often evaluated as “corruption,” and why the responsibility is placed on the mawlidhāns. Additionally, the historical, social, and scientific concerns underlying the criticisms are also addressed. The study employed a qualitative approach that combines historical and text-centered analyses with cultural analysis methods. The theoretical framework draws on the disciplines of literary and music history, as well as discourse analysis. It first examines the diversification of the Mawlid text throughout history and its reproduction in a ceremonial context. Then, the criticisms directed at mawlidhāns were evaluated under headings such as distorting the text with additions and omissions, style and comprehension problems, influencing the public, and gaining benefits. Again, in this context, criticisms directed at the audience, which are rarely found in the literature, and ideal descriptions of mawlidhāns were conveyed. The analysis of the criticisms led to two main conclusions: First, the reductionist view, which sees the Mawlid solely as a text and regards any alterations to it as a form of “distortion,” has identified reciters to be the main culprits. Second, since the 1950s, there has been a notable increase in Mawlid ceremonies, which may have led to the emergence of a “Mawlid market,” raising criticisms related to influencing the public and gaining benefits. In conclusion, Mawlid’s transmission has primarily relied on musical performance, with mawlidhāns as key figures. Textual changes and performance practices should be assessed within the historical, social, and cultural contexts of Mawlid to foster a more comprehensive understanding of criticisms aimed at mawlidhāns.

Anahtar Kelimeler

Turkish Religious Music , Mawlid , Mawlidhān , Criticism , Discourse Analysis

Kaynakça

• Ali Emîrî. “Kıbleli-zâde Fuad Beg’in (Süleymân Fakîh ve Mevlid-i Şerîf) Makâlesine Cevâb”. Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası 1/11 (1335), 197-205.
• Ateş, Ahmed. Vesîletü’n-necât: Mevlid. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1954.
• Aymutlu, Ahmed. Süleyman Çelebi ve Mevlid-i Şerif. İstanbul: Berksoy Matbaası, 1958.
• Banarlı, Nihad Sami. Büyük Nazireler: Mevlid ve Mevlidde Milli Çizgiler. İstanbul: Yüksek İslam Enstitüsü, 1962.
• Bauman, Zygmunt. Modernlik ve Müphemlik. çev. İsmail Türkmen. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2020.
• Baykal, Kâzım. Mevlîdi Şerifi Yazan Süleyman Çelebi Türbesi Münasebetiyle. Bursa: Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu, 1952.
• Baykal, Kâzım. Süleyman Çelebi ve Mevlid. Bursa: Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu, 1999.
• Benlioğlu, Selman. “Mevlid Nasıl Okunurdu? Yazma Nüshalardaki Makam Kayıtları Üzerine Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/1 (2022), 191-211.
• Bilkan, Ali Fuat. Mevlid: Değerden Ritüele. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Büyükduman, Bedirhan. Demokrat Parti Döneminde Uygulanan Kültür Politikalarının Türk Makam Müziğine Yansımaları. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Can, Halil. Dînî Musiki Ders Notları. İstanbul, t.y.
• Dedes, Yorgo. “Süleyman Çelebi’s Mevlid: Text, Performance and Muslim-Christian Dialogue”. Şinasi Tekin’in Anısına Uygurlar’dan Osmanlı’ya. ed. Günay Kut - Fatma Büyükkarcı Yılmaz. 305-349. İstanbul: Simurg Kitapçılık, 2005.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Türk Musikisi Antolojisi. İstanbul: Vadi Yayınları, 2017.
• Esad Efendi, Sahaflar Şeyhizâde. Vak’a-nüvis Es’ad Efendi Tarihi (Bahir Efendi’nin zeyl ve ilaveleriyle) 1237-1241/1821-1826. nşr. Ziya Yılmazer. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2000.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. nşr. Mustafa İsen. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2017. Hüseyin Vassâf. Mevlid Şerhi Gülzâr-ı Aşk. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2006.
• Karadeniz, Ekrem. Türk Mûsikîsinin Nazariye ve Esasları. Ankara: Türkiye İş Bankası, 1983.
• Kocatürk, Vasfi Mahir. Büyük Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Edebiyat Yayınevi, 1970.
• Koç, Mustafa. Revnakoğlu’nun İstanbul’u: İstanbul’un İç Tarihi-Fatih. 5 Cilt. İstanbul: Fatih Belediyesi, 2021.
• Köksal, M. Fatih. “Vesîletü’n-Necât’ın Nüshaları Meselesi ve Eserin İki Bin Beyitlik Bir Nüshası”. 2. Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Kongresi Bildiri Tam Metinleri Kitabı. ed. Kadir Ulusoy. 93-99. Antalya: Akdeniz Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Köksal, M. Fatih - Kütük, Rıfat. “Vesîletü’n-Necât’ın En Eski Nüshası ve Süleyman Çelebi’nin Bilinmeyen Şiirleri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 28/28 (2022), 393-430.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1966.
• Latîfî. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. nşr. Rıdvan Canım. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
• Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi. çev. Sema Postacıoğlu Banon. İstanbul: Metis Yayınları, 6. Basım, 2018.
• Özcan, Nuri. “Mevlid (Mûsiki)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/484-485. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Özege, M. Seyfettin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu: L-P. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1975.
• Pekolcay, Necla. Mevlid (Vesîletü’n-necât). İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Pekolcay, Necla. Türkçe Mevlid Metinleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 1950.
• Petrosyan, I. Ye. “The Mawlid-i Nabī by Süleymān Çelebī and Its Two Versions”. Manuscripta Orientalia 4/3 (1998), 16-23.
• Revnakoğlu, Cemâleddin Server. “Edebiyatımızda Mevlid ve Mirâciye”. Yeni Tarih Dünyası Dergisi 17 (1954), 690-693.
• Revnakoğlu, Cemâleddin Server. “Mirâciye’nin Diktefon’a Alınması, Bursa ve Üsküdar’da Okunması Münasebetiyle”. Yeni Tarih Dünyası Dergisi 15 (1954), 615-616.
• Sağman, Ali Rıza. Meşhur Hafız Sâmi Merhum. İstanbul: Ahmet Sait Basımevi, 1947.
• Sağman, Ali Rıza. Mevlid Nasıl Okunur? Ve Mevlidhanlar. İstanbul, 1951.
• Tâhirülmevlevî. “Rabiülevvel ve Mevlid-i Şerîf”. Mahfil 1/5 (1339), 79-81.
• Timurtaş, Faruk. Mevlid (Vesîletü’n-necât). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970.