Principles and Fiqh Analyses Related to the Obligation of Zakāt in Sarahsī’s Mabsūṭ Work

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 3, 201 - 221, 15.12.2025

İsmail Bilgili

https://doi.org/10.18505/cuid.1742695

Öz

Although general principles of Islamic law are not accepted as evidence in obtaining rulings, they are considered fundamental principles of jurisprudence in resolving jurisprudential issues, as they demonstrate the basic understanding of such issues. Starting from the second century of the hijri calendar, when the classification and codification of fiqh began, jurists began to include all topics in their books in accordance with fiqh principles. One of the important works demonstrating the application of fiqh principles in zakāt is the work entitled al-Mabsūṭ by Imām Sarahsī (d. 483/1090), one of the later jurists of the Hanafī school in the Bukhara-Samarkand region. In this article, Sarahsī's principles regarding the obligation of zakāt, as found in the section on zakāt in his work Mabsūṭ, have been identified and evaluated. These findings and evaluations prove that the science of fiqh is based on a set of rules and fundamental principles. Throughout his work, Sarahsī has included the general principles and rules of fiqh, either by stating them explicitly or by providing explanations to facilitate their understanding. The fact that the article is based on the subject of zakāt in Mabsūṭ stems from the book’s authoritative position in explaining Hanafī fiqh. Mabsūṭ is a commentary on al-Kāfī, which is a summary of the six works of Imām Muḥammad (d. 189/805) that most reliably convey the views of the founding Imāms of the Hanafī school of thought, also referred to as zāhir al-rivāye. Upon examining the entire work, it will be observed that there are nearly a hundred legal principles of a rule-like nature concerning the obligation of zakāt. Only a portion of these have been included here, based on the length of the article. The fiqh principles and fundamentals mentioned in the article have been examined in accordance with the general flow of the book. Where appropriate, complementary or explanatory principles have been considered together in order to ensure consistency of meaning. This article highlights the importance of the fundamental principles and rules of fiqh, along with the evidence and methods used in the formation of fiqh science. In his work entitled Mabsūṭ, Sarahsī, who extensively explains Hanafī fiqh, structured the issues of zakāt, as he did with all fiqh topics, on the general principles of fiqh, known as the asl. This article attempts to reveal the effectiveness of the principles of jurisprudence, which were later referred to in the literature as universal rules in the formation of jurisprudence, in understanding and applying jurisprudential issues. The article also notes that there are opinions stating that zakāt on gold and silver held for trade purposes should be paid based on their value, like other trade goods, rather than by weight. In line with this view, the thesis has been put forward that when gold and silver are sold as trade goods, it is possible to sell them on credit in exchange for cash other than their own kind.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Hanafī Madhhab , Rules of Fiqh , Zakāt , Sarahsī , Mabsūṭ

Etik Beyan

The article was prepared in accordance with ethical rules.

Serahsî’nin Mebsût Eserindeki Zekâtın Farz Olmasıyla İlgili İlkeler ve Fıkhî Tahlilleri

Öz

İslâm hukukunun genel ilkeleri mahiyetindeki külli kâideler hüküm elde etmede delil olarak kabul edilmemekle birlikte, fıkhî meselelerin çözüme kavuşturulmasında temel anlayışı göstermesi bakımından önemsenen fıkhî ilkeler, asıllardır. Fakihler fıkhî ilkelere, fıkıh ilminin tasnif ve tedvin edilmeye başlandığı hicri ikinci asırdan itibaren tüm konuları kapsayacak şekilde kitaplarında yer vermeye başlamışlardır. Fıkhî ilkelerin zekâtta tatbikini gösteren önemli eserlerden biri Hanefi mezhebinin Buhara-Semerkand havzası müteahhirûn dönemi fakihlerinden İmam Serahsî’nin (öl. 483/1090) el-Mebsût adlı eseridir. Makalede Serahsî’nin sadece Mebsût adlı eserinin zekât bölümündeki zekâtın farz olması konusuyla ilgili asıllar tespit edilerek değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu tespit ve değerlendirmeler ile fıkıh ilminin bir takım kaide ve temel prensipler üzerine inşa edildiği ispat edilmiştir. Serahsî, eserinin tamamında fıkhın genel kâide ve kurallarına ya açıkça ifade ederek veya anlaşılmasını sağlayacak izahlarda bulunarak yer vermiştir. Makalenin Mebsût ‘un zekât konusu üzerine bina edilmesi, kitabın Hanefi fıkhını izah etmede otoriter bir konuma sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Zira Mebsût, Hanefi mezhebinin kurucu Imāmlarının görüşlerini en güvenilir bir şekilde nakleden İmam Muhammed’in (öl. 189/805) zâhirü’r-rivâye terimiyle de ifade edilen altı eserinin muhtasarı olan el-Kâfî’nin şerhidir. Eserin tamamı incelendiğinde zekâtın farz olmasıyla ilgili kâide mahiyetindeki fıkhî ilkelerin yüze yakın olduğu görülecektir. Makale boyutu esas alınarak bunlardan sadece bir kısmına yer verilmiştir. Makalede yer verilen fıkhî ilke ve asıllar, genel olarak kitabın konu akışına riayet edilerek incelenmiştir. Yeri geldiğinde birbirini tamamlayıcı veya açıklayıcı ilkeler, anlam bütünlüğünü sağlama açısından birlikte ele alınmıştır. Bu makalede fıkıh ilminin oluşumunda delil ve yöntemlerle birlikte fıkhın temel ilke ve asılları olan kâidelerin önemine dikkat çekilmiştir. Mebsût adlı eserinde Hanefi fıkhını genişçe açıklayan Serahsî’nin zekât meselelerini tüm fıkıh konularında olduğu gibi fıkıh ilminin genel ilkeleri de denilen asıllar üzerine yapılandırdığı görülmüştür. Bu makale ile fıkıh ilminin oluşumunda sonraki dönemlerde külli kâide olarak literatüre geçen fıkhın genel ilkeleri mahiyetindeki asılların fıkhî meselelerin anlaşılması ve uygulanmasındaki etkinliği ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Makalede ayrıca ticaret amacıyla bulundurulan altın ve gümüşün gram üzerinden değil diğer ticaret malları gibi değeri esas alınarak zekâtının verilmesi gerekeceğine dair kanaatlerin bulunduğu tespit edilmiştir. Bu görüş doğrultusunda altın ve gümüş ticaret malı olarak satım akdine konu edildiğinde kendi cinsleri dışındaki nakitler karşılığında vadeli satımının mümkün olacağı tezi ortaya atılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku , Hanefi Mezhebi , Fıkıh Kâideleri , Zekât , Serahsî , Mebsût

Etik Beyan

Makale etik kurallara uygun hazırlanmıştır.

Kaynakça

• Abū Dāwūd, Suleimān b. al-Ash’as b. Ishāq al-Sijistānī al-Azdī. as-Sunan. thk. Shu‘ayb Arnavūd et al. 7 Volumes. Beirut: al-Risālāt al-‘Alamiyya, 2004.
• Acar, Halil İbrahim. İslâm Hukukunda Genel Kaideler ve İşlevleri. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• 'Alāʾī, Abū Saīd Khalīl b. Keykeldī. Al-Majmū'u'l-muzheb fī kavā'idi al-mezhep. ed. Muhammad b. Abdilgaffār. 2 Volumes. Kuwait 1994.
• Ali Haydar Efendi, Hocaeminzâde. Durer al-ḥukkām Şerhu Mecelle al-aḥkām. 4 Volumes, İstanbul: Matbaʿa-i Abū’z-Ziyā, 1330.
• Berki, Ali Himmet. İslâm Hukukunda Küllî Kâideler: Fıkhın Özü. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 1982.
• Bukhārī, Abū ‘Abdullah Muḥammad b. Isma‘il. al-Jāmiʿ al- ṣaḥīḥ. thk. Shu’ayb Arnavūd - Ādil Murshid. 5 Volumes. Beirut: al-Risālāt al-‘Alamiyya, 2011.
• Dārakutnī, Abū al-Ḥasan ʿAlī b. 'Umar. as-Sunan. thk. Shuʿayb al-Arnavūt, ʿAbd al-Latīf Ḥirzullāh. 6 Volumes, Beirut: al-Risālat al-ʿālamiyya, 2010.
• Gözen, Mustafa. İşletmelerde Şirket Değerlemesinde Yeni Bir Yaklaşım; Fuzzy Küme Teorisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Gurbanov, Anar. Serahsî’nin el-Mesût’unda Usul ve Füru Kaideleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Gurbanov, Anar. “Serahsî’nin el-Mebsût’unda Fıkıh Kaideleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 33, 2019, 103-129.
• Hādimī, Abū Saīd. Majāmi al-ḥaqā'iq. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308.
• Ibn Māja, Abū ‘Abdillāh Muḥammad b. Yazīd Māja al-Qazwīnī. as-Sunan. thk. Shu’ayb Arnavūd et al. 5 Volumes. Beirut: Mu’tasat al-Risāla, 1431/2010.
• Ibn Nujaym, Zayn al-Dīn b. Ibrāhīm. al-Ashbāh wa'n-nazāir. ed. Zakariyyā Umayrāt. Beirut: Dâr al-Kütübi al-Ilmiyye, 1999.
• Ibn Rajab, Zaynüddîn Abdurrahman b. Ahmed. al-Qawāid al-fiqhiyya. ed. Mashhūr b. Hasan. Riyadh: Dārü Ibn Affān, 1419.
• Ibn al-Waqīl, Abū Abdillah Sadruddīn. al-Ashbāh wa'n-nazāir. ed. Ahmed b. Muhammad. 2 Volumes. Riyadh 1993.
• Kacır, Temel. İslam Hukuk Düşüncesinde Mali Mükellefiyetler Açısından Nisap. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Kızılkaya, Necmettin. Hanefi Mezhebi Bağlamında İslam Hukukunda Küllî Kâideler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Kızılkaya, Necmettin. İslam Hukukunda Farklar Furûk Literatürü Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Kızılkaya, Necmettin. “Serahsî’nin el-Mebsût İsimli Eserindeki Ceza Bahislerine Hâkim Olan Fıkhî Kâideler”. Diyanet İlmî Dergi 49:2 (Nisan-Mayıs-Haziran 2013), 155-170.
• Mecelle-i Ahkām-ı Adliye. Qarāfī, Shahābeddīn Ahmad b. Idrīs. al-Furūq. 4 Volumes. Beirut: Ālem al-Kutub.
• Sarahsī, Abū Bakr Shams al-eimme Muḥammad b. Abī Sahl Aḥmad. al-Mabsūṭ. 31 Volumes. Beirut: Dar el-Ma‘refah, 1409/1989.
• Suyūtī, Jalāl al-Dīn. al-Ashbāh wa'n-nazāir. Beirut: Dāru al-Kutūbī al-Ilmiyya, 1411/1990.
• Tirmidhī, Abū Īsā Muḥammad b. Īsā b. Sevrā. al-Jāmi’u’l-kabīr. thk. Shu’ayb Arnavūd - Abdullatif Hirzullāh. 6 Volumes. Beirut: al-Risālāt al-‘Alamiyya, 2010.
• Zarqāshī, Bedrīddīn Muhammad b. Bahār. al-Mensūr fi'l-qawā'id. ed. Taysīr Fāik Ahmed. 3 Volumes. Kuwait: Vizāret al-Awqāf wa'l-Shuūni al-Islamiyya, 1405/1985.
• Zaylaʿī, Abū Muḥammad Jamāluddīn 'Abdullāh b. Yūsuf b. Muḥammad. Nasbu al-rāya li-ahādīsi al-Hidāya. thk. Muḥammad ʿAwwāme. 4 Volumes, Beyrût: Muʾessat al-reyyān li al-tabʿa, 1418/1997.