Esrârü’t-tâlibîn Adlı Risâlenin Yahyâ-yı Şirvânî’ye Aidiyeti Meselesi

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 2, 189 - 203, 15.12.2025

Yüksel Göztepe , Fatih Çınar

https://doi.org/10.18505/cuid.1743171

Öz

Bu makalede birçok kütüphanede çeşitli isimler altında çok sayıda Arapça yazma nüshası bulunan Esrârü’t-tâlibîn adlı risâlenin aidiyeti üzerinde durulmuştur. Bir başka ifadeyle “Üzerinde akademik çalışma yapan akademisyenlerin çalışmalarında ve kütüphane kayıtlarında birbirinden farklı müelliflere isnat edilen bu risâle hakikatte kime aittir?” sorusu makalenin ana konusunu teşkil etmektedir. Bu eser, Abdulkâdir-i Geylânî, Alâeddin Ali Semerkandî, Yusuf Gûrânî, Seyyid Yayha Şirvânî ve Şirvânî’nin halîfesi Yusuf Ziyâeddin Müskürî gibi farklı sûfî şahsiyetlere nispet edilmiştir. Bu makalede, Esrârü’t-tâlibîn veya diğer bir isimle Sırrü’l-esrâr risâlesinin Geylânî’den sonra yaşayan birçok sûfî müelliften alıntı yapmasından, “Halvetî virdlerinin açıklanması hakkında” başlığıyla müstakil bir bölüm içermesinden ve diğer bazı nedenlerle eserin Abdulkâdir-i Geylânî’ye ait olamayacağı görüşü esas alınmıştır. Yine Esrârü’t-tâlibîn’in ulaşılan bütün nüshalarında, Alâeddin Ali Semerkandî’ye nisbet edilen Keşfü’l-Esrâr’ın birçok nüshasında da yirmi birinci bölümünün başında “Halvetî virdlerinin açıklanması hakkında” ifadesinin geçmesinden ve Ali Semerkandî’nin Halvetiyye tarikatıyla irtibatı muteber kitaplarda görülmediğinden Keşfü’l-esrâr’ın da Ali Semerkandî’ye ait olamayacağı kanaatine ulaşılmıştır. Eseri Yusuf Gûrânî’ye nisbet edenler herhangi bir delil ortaya koymamışlardır. Bununla birlikte eser üzerinde yapılan incelemede Yusuf Gûrânî’nin eseri olarak verilen Beyânu esrâri’t-tâlibîn fi’t-tasavvuf isimli eserin mezkûr risalenin hemen hemen bütün nüshalarında yirmi birinci bölümünde “Halvetî virdlerinin açıklanması hakkında” ifadesinin geçmesi, Gûrânî’nin Halvetiyye tarikatıyla herhangi bir intisap ilişkisinin bulunmaması ve muteber Halvetiyye tarikat ricalinin zikredildiği kitaplarda isminin zikredilmemesi gibi sebeplerle eserin ona nispet edilmesinin hatalı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Araştırma ve incelemeler neticesinde ulaşılan delillerin analizi, farklı isimler altında farklı isimlere nispet edilen fakat içeriği aynı olan Esrârü’t-tâlibîn’in Seyyid Yahya Şirvânî’nin bir eseri olduğunu göstermektedir. Bu eser, her ne kadar değişik zaman dilimlerinde farklı isimlerle bazı sûfîlere isnat edilmiş olsa da içeriğe dair mukayeseli metin tahlilleri ve sunulan deliller ışında bakıldığında bu risalenin Yahya Şirvânî’ye aidiyeti net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. İçerik bakımından zengin ve işârî yorumları içeren bu eserin aidiyetinin tespiti bir bilgi kargaşasının ortadan kaldırılması bakımından önem arz etmektedir. Bu çalışmada arşiv araştırması, doküman analizi ve mukayeseli metin analizi yapılarak ulaşılabilen hemen hemen bütün nüshalar dikkatli bir şekilde ele alınmıştır. Ayrıca bu makale hazırlanırken kütüphanelerde mezkûr risalenin yazma nüshalarını tarama ve inceleme esnasında Şeyh Üveys ve Sofyalı Şeyh Bâlî Efendi’ye kütüphane kayıtlarında birer nüsha isnat edildiği müşahede edildiği halde Şirvânî’nin halîfesi Yusuf Ziyâeddin Müskürî’ye ait olduğunu gösteren herhangi bir kayda ve yazmaya rastlanmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Esrâru't-tâlibîn , Aidiyet , Yahyâ-yı Şİrvânî , Değerlendirme

The Issue of the Attribution of the Risāla Entitled Asrār al-ṭālibīn to Yaḥya Shirwānī

Öz

This article focuses on the authorship of the treatise entitled al-Asrār al-tālibīn, which has many Arabic manuscript copies under various names in many libraries. In other words, the question “To whom does this treatise, which is attributed to different authors in the works of scholars and library records, actually belong?” constitutes the main subject of the article. This work has been attributed to different mystic figures such as 'Abd al-Qādir al-Ghaylānī, 'Ala al-Dīn 'Ali Samarkandī, Yusuf Ghūrānī, Sayyid Yayha Shirwānī, and Shirwānī's caliph Yusuf Ziyāeddin Muskurī. This article is based on the view that Asrār al-ṭālibīn, also known as Sırr al-asrār, cannot be attributed to ʿAbd al-Qādir al-Ghaylānī because it cites many mystic authors who lived after al-Ghaylānī, contains a separate chapter titled “On the explanation of the Khalwatī vīd,” and some other reasons. Again, since all the copies of Asrār al-ṭālibīn and many copies of Kashf al-asrār attributed to ʿAlā al-Dīn ʿAlī Samarqandī include the phrase “on the explanation of the Khalwādī vīd” at the beginning of the twenty-first chapter, and since ʿAlī Samarqandī's connection to the Khalwādiyya sect is not found in reliable books, it was concluded that Kashf al-asrār could not be by ʿAlī Samarqandī either. Those who attribute the work to Yusuf Ghūrānī have not provided any evidence. However, an examination of the work reveals that the work entitled Beyânu esrāri't-tālibîn fi't-tasawwuf, which is given as Yusuf Gūrānī's work in almost all copies of the aforementioned treatise, contains the phrase “about the explanation of Khalwatī vird” in its twenty-first chapter, It has been concluded that the attribution of the work to him is erroneous due to reasons such as the fact that Gūrānī did not have any initiation relation with the Khalwatiyya order and his name is not mentioned in the books in which the rical figures of the Khalwatiyya order are mentioned. The analysis of the evidence obtained as a result of the research and analysis shows that Asrār al-tālibīn, which is attributed to different names under different names but has the same content, is a work of Sayyid Yahya Shirwānī. Although this work has been attributed to some mystics ufis under different names in different periods of time, the comparative textual analysis of the content and the evidence presented clearly reveal that this treatise belongs to Yahya Shirwānī. The identification of the authorship of this work, which is rich in content and contains commentaries, is important in terms of eliminating a confusion of information. In this study, archival research, document analysis and comparative text analysis have been carried out and almost all available copies have been carefully examined. In addition, while scanning and analyzing the manuscripts of the mentioned treatise in libraries during the preparation of this article, it was observed that Shaykh Uwais and Shaykh Bālī Efendi of Sofia were attributed one copy each in the library records, but no record or manuscript indicating that it belonged to Shirwānī's caliph Yusuf Ziyāeddin Muskurī was found.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Asrār al-tālibīn , Attribution , Yaḥya Shirwānī , Evaluation

Kaynakça

• Batur, Ahsen. Esrâru’t-tâlibîn ve Virdu settâr. İstanbul: Âlem Ticaret ve Yayıncılık Sanayi, 1998.
• Celâleddin Yahyâ eş-Şirvânî, Kitabu esrâru’t-tâlibîn li’ş-şeyhi’l-kâmili’l-mükemmil Ebu evlâdı’n-Nebi es-Seyyid Yahyâ eş-Şirvânî nevver Allahu makberehu. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 189840, 31a-43a. Durmaz, Setter. “Seyyid Yahyâ Bakuvî’nin “Şifâu’l-Esrâr” Eseri İle Çâkeri Sinan’ın “Yûsuf u Züleyhâ” Mesnevîsinde Ortak Dil Özellikleri”. Kafkasya’dan Anadolu’ya Kültür Köprülerimiz, Uluslarası Seyyid Yahyâ Şirvânî ve Halvetilik Sempozyumu Bildiri Kitabı. ed. Orhan Söylemez - Ahmet İçli. Eskişehir: y.y., 2013, 773-793.
• Geylânî, Abdulkâdir Ebû Muhammed Muhyiddin Abdulkâdir b. Ebû Sâlim Mûsâ Zengidost. Günyetü li’t-tâlibîn, Mekke: Mirî Matbası, 1314.
• Geylânî, Abdulkâdîr. Sırru’l-Esrâr. çev. Mehmet Eren. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2010.
• Gûrânî, Ebu’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf b. Abdullah b. Ömer el Kürdî el-Acemî, Beyânu esrâri’t-tâlibîn fi’t-tasavvuf. Manisa: Manisa Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 99816, 1b-46b.
• Gûrânî, Ebu’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf b. Abdullah b. Ömer el Kürdî el-Acemî, Beyânu esrâri’t-tâlibîn fi’t-tasavvuf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 637105, 87a-118a.
• Gûrânî, Ebu’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf b. Abdullah b. Ömer el Kürdî el-Acemî, Beyânu esrâri’t-tâlibîn fi’t-tasavvuf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 189297, 61b-107b.
• Gûrânî, Ebu’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf b. Abdullah b. Ömer el Kürdî el-Acemî, Beyânu esrâri’t-tâlibîn. İstanbul: Nuruosmaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 179957, 1b-24a.
• Kaplan, Raşid. Yusuf b. Abdullah el-Gürânî’nin (d. ?-v. 1367) “Beyânu Esrâri’t-Tâlibîn fi’t-Tasavvuf” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Menteşe, Güngör Levent. Yahyâ-i Şirvânî’nin Farsça Eserleri (Beyânu’l-Kışşa-ı Mansûr Gâzeliyyât.) Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Menteşe. Güngör Levent. “Seyyid Yahyâ-yi Şirvânî ve Eserleri Üzerine Bir Değerlendirme.” Doğu Araştırmaları 21/1 (Haziran 2020), 32-56.
• Hulvî, Mahmud Cemaleddin. Lemâzat-ı Hulviyye, ez Lemeât-ı Ulviyye. haz. Mehmet Serhan Tayşi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2013.
• Kurşun, İlâhe Memmedova. “Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî’nin Seyr u Sülûk Anlayışı”. Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi 7/1 (2023), 14-28. https://doi.org/10.47525/ulasbid.1212295
• Muslu, Ramazan. “Ali Semerkandî’nin Keşfü’l-Esrar Adlı Eserinde Zahir Batın İlişkisi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2000), 167-184.
• Rıhtım, Mehmet. “Halvetiliğin Pir-i Sanisi Seyyid Yahyâ Eş-Şirvanî El-Baküvî”. Kafkasya’dan Anadolu’ya Kültür Köprülerimiz, Uluslarası Seyyid Yahyâ Şirvânî ve Halvetilik Sempozyumu Bildiri Kitabı. 193-209. ed. Orhan Söylemez- Ahmet İçli. Eskişehir: y.y., 2013.
• Rıhtım, Mehmet. “Yahyâ-yı Şirvânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43. İstanbul: TDV Yayınları, 2013, 264-266.
• Rıhtım, Mehmet. “Ruh Dünyamızın Mimârlarından Seyyid Yahya Eş-Şirvânî El-Baküvî”, Keşkül 29 (Kış 2013), 5-14 Sofyalı Şeyh Bâlî Efendi, Hâzihi risâletün, esrârü’t-tâlibîn mine’t-tasavvuf li-ehli’t-tarîkati. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Erzincan, 237205, 52b-69b.
• Şeyh Üveys, Esrârü’t-tâlibîn ilâ makâmi eşraf ulumi’l-âlimîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi. Lâleli, 299092, 1b-34a.
• Şirvânî, Seyyid Celâleddin Yahyâ b. Bahâ’eddin el-Baküvî, Esrârü’t-tâlibîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 184860, 12b-39a.
• Şirvânî, Seyyid Celâleddin Yahyâ b. Bahâ’eddin el-Baküvî. Hâza Risâle-i Seyyid Yahyâ Bâdkuyî Kaddese Sırru’l-Azîz (Esrâru’t-Tâlibîn). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 264388, 318b-349b.
• Şirvânî. Seyyid Yahyâ eş-Şirvânî, Risâletün şerîfetün bi-beyâni’l-esrâri’t-tâlibîn li-şeyhi’l-kâmil Seyyid Yahyâ. 1b-32b. İstanbul: Beyazit Kütüphanesi, Beyazıt, 567254.
• Şirvânî, Seyyid Yahyâ. Şifaü’l-esrâr: Sufi Yolunun Sırları. haz. Mehmet Rıhtım. İstanbul: Sufi Kitap, 2020.
• Şirvânî, Yahyâ Celaleddin. Hâzihi Risâletün Sümmiyet Esrârü’t-tâlibîn. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı, OE, YZ, 000218/01, 1a-37b.
• Şirvânî, Yahyâ. Hazâ kitabü’l-Esrârı lit-tâlibîn, Risâletün Şerifetün beyânü’l-Esrârı li’t-tâlibîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Cahit Öztelli, 649555, 1b-25b.
• Vicdanî, Sadık. Tomâr-ı Turuk-ı Aliyye’den Tarikatlar ve Silsileleri. haz. İrfan Gündüz. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1995.