Factors Affecting the Takdīr of Ellipsis/Ḥadhf in the Tafsīr Tradition

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 2, 204 - 227, 15.12.2025

Aykut Kaya

https://doi.org/10.18505/cuid.1743368

Öz

This study examines the factors that influence the interpretion (taqdīr) of elliptical (ḥadhf) expressions in the Qur’ān within the tafsīr tradition. The central problem of this study revolves around the question of what underlying reasons account for the different forms of taqdīr of ḥadhf expressions in the Qur’ān within the tafsīr literature, which factors guide exegetes (mufassirs) toward these interpretations. The study aims to examine the underlying motives that guide the taqdīr of ḥadhf expressions and to analyze these factors systematically illustrative examples. At the same time, the study seeks to determine whether the exegetes act in accordance with methodological principles and scholarly traditions when engaging in the taqdīr of Qur’ānic verses, rather than making arbitrary judgments based on personal subjectivity. In the existing literature, there are various studies addressing the reasons behind interpretive differences in tafsīr and the concept of ḥadhf and its taqdīr. However, there appears to be a notable lack of dedicated research that systematically investigates the factors giving rise to these interpretations. In this respect, the present study aims to make an original contribution to the field by identifying, in a comprehensive and systematic manner, the underlying dynamics that guide the method of taqdīr, an approach that contributes to the richness of interpretation within the tafsīr tradition. The study also aims to shed light on the underlying dynamics that give rise to the richness and diversity of meanings found in the interpretation of Qur’ānic verses within the tafsīr tradition. In line with the subject and objectives of the study, ḥadhf expressions were examined in detail, the factors guiding their taqdīr were identified, and a principled framework was established through well-grounded examples with high representational value. According to the findings, two primary factors underlie the varying taqdīr choices of exegetes regarding elliptical expressions: influences stemming from the structural features of the Qur’ānic text and influences arising from the exegetes’ own subjectivities. First and foremost, it should be noted that the structural characteristic of the Qur’ānic text allows for such diversity in interpretive approaches. Firstly, it should be noted that methodological assumptions such as the manner of the Qur'an's revelation open the door to different interpretations. Furthermore, the lack of clear contextual indicators (qarīnah) for the presence of ḥadhf in many verses has enabled exegetes to identify different clues based on their own ijtihād, thereby leading them to adopt various forms of taqdīr. Similarly, the ambiguity regarding the addressees in many elliptical verses has led exegetes to adopt varying interpretations depending on their understanding of the intended audience. Additionally, reports concerning the occasions of revelation (asbāb al-nuzūl) and the Prophet’s practices—both of which relate to the external context of the verses—also function as key factors guiding the taqdīr process. Exegetes have tended to prefer interpretations that align with these reports and prophetic practices. The second main factor contributing to the variation in taqdīr within the tafsīr tradition can be attributed to the juristic (fiqhī), theological (kalāmī), political, and sectarian (madhhabī) convictions held by the exegetes. It has been observed that exegetes interpret ḥadhf expressions in accordance with the fiqhī school, their political views, and doctrinal stance to which they adhere. Notably, issues on which different opinions exist among the madhhabs such as rū’yatullāh (the vision of God) and ‘ismah al-anbiyā’ (the infallibility of the prophets) have led exegetes to divergent interpretations. Consequently, it is understood that while exegetical subjectivity plays a role in the interpretive process of elliptical expressions, this subjectivity is not arbitrary but shaped by specific factors.
Keyword: Tafsīr, Ellipsis/Ḥadhf, Interpretation/Taqdīr, Methodology, Interpretive Differences.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Methodology , Ellipsis/Ḥadhf , Interpretive Reconstruction/Taqdīr , Interpretive Differences.

Tefsir Geleneğinde Hazfin Takdirini Etkileyen Faktörler

Öz

Bu çalışma, tefsir geleneğinde Kur’ân’daki hazifli ifadelerin takdir edilmesinde etkili olan faktörleri konu edinmektedir. Kur’ân’daki hazifli ifadelerin, tefsir literatüründe farklı şekillerde takdir edilmesinin arka planındaki faktörler ile müfessirleri bu takdirlere yönelten etkenlerin neler olduğu sorusu, çalışmanın temel problemini oluşturmaktadır. Araştırma, hazifli ifadelerdeki takdirlere yön veren saikleri mercek altına almayı ve bunları örnekler eşliğinde sistematik biçimde analiz etmeyi amaçlamaktadır. Aynı zamanda, müfessirlerin âyetlerde takdirde bulunurken kendi öznellikleriyle gelişi güzel davranmadıklarını metodolojik ilkeler ve ilmî gelenekler doğrultusunda hareket edip etmediklerini tespit etmeyi hedeflemektedir. Literatürde, tefsirdeki yorum farklılıklarının nedenleri ve hazfin takdirine dair çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. Ancak yapılan çalışmalarda takdirlere sebebiyet veren faktörleri ele alan müstakil bir çalışmanın eksikliği dikkat çekmektedir. Bu yönüyle söz konusu çalışma, tefsir geleneğinde yorum zenginliği sağlayıcı takdir yöntemine yön veren dinamikleri sistematik ve bütüncül bir şekilde ortaya koyarak alana özgün bir katkı sağlamayı hedeflemekte; aynı zamanda, tefsir geleneğinde âyet yorumlarında ortaya çıkan anlam zenginliğinin ve farklılıklarının arkasında yatan dinamiklerin anlaşılmasına da ışık tutmaktadır. Çalışmanın konusu ve amacına uygun bir şekilde hazifli ifadeler mercek altına alınmış, takdire yön veren faktörler tespit edilmiş ve temsil gücü yüksek örneklerle temellendirilerek ilkesel bir çerçeve oluşturulmuştur. Elde edilen bulgulara göre müfessirlerin hazifli ifadelerde farklı takdirlerde bulunmalarının arka planında, Kur’ân metninin yapısal özelliklerine bağlı etkenler ile müfessirlerin öznelliklerinden kaynaklanan etkenler olmak üzere iki ana faktörün olduğu tespit edilmiştir. Kur’ân metninin yapısal özellikleri, müfessirlerin farklı takdirlerde bulunmasına imkân tanıyan ilk faktörü oluşturmaktadır. İlk olarak, Kur’ân’ın iniş keyfiyeti gibi metodolojik kabullerin farklı takdirlere kapı araladığını belirtmek gerekir. Ayrıca, hazfin varlığına işaret eden karînenin birçok âyette belirgin olmaması, müfessirlerin kendi içtihatları doğrultusunda farklı karîneler tespit ederek çeşitli takdirlerde bulunmalarına zemin hazırlamıştır. Benzer şekilde, hazifli birçok âyette muhatapların belirsizliği, müfessirleri muhtemel muhataplara göre farklı takdirlere yönlendirmiştir. Bunlara ek olarak âyetlerin dış bağlamıyla ilişkili olan sebeb-i nüzûl rivayetleri ile Hz. Peygamber’in uygulamaları da takdir sürecini yönlendiren belirleyici faktörler arasında yer almaktadır. Müfessirler, bu rivâyet ve uygulamalara uyumlu olan takdirleri tercih etmişlerdir. Tefsir geleneğinde farklı takdirlerin ortaya çıkmasında etkili olan ikinci ana faktörün ise müfessirlerin fıkhî, kelâmî, siyâsî ve mezhebî kabulleridir. Müfessirlerin hazifli ifadeleri çoğu zaman bağlı bulundukları fıkhî mezhebe, sahip oldukları siyâsî görüş ve itîkâdî kabule göre takdir ettikleri görülmektedir. Özellikle mezhepler arasında farklı görüşlerin serdedildiği rü’yetullah ve ismet-i enbiya gibi konular, müfessirleri farklı takdirlere sevk etmiştir. Bu durum, hazifli ifadelerin takdirinde müfessir öznelliğinin etkili olduğu, ancak bu öznelliğin gelişigüzel değil belirli faktörlerle şekillendiği göstermektedir.
Anahtar Kelimeler: Tefsir, Hazif, Takdir, Metodoloji, Yorum Farklılığı.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Metodoloji , Hazif , Takdir , Yorum Farklılığı.

Teşekkür

Kolaylıklar diliyorum.

Kaynakça

• Abdilbâḳî, Muḥammed Fuâd b. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l- Ḳurʾâni’l-Kerîm. Ḳahire: Dâru'l-Ḥadîs, 2001.
• Abdulemir, Ḥaydar Ḥamûd. "et-Taḳdîri'n-Naḥvî ʻİnde Ebî Ḥayyân fî Tefsîri el-Baḥru'l-Muḥîṭ". Mecelletü el-ʻAmîd 12/46 (2023), 55-74. 10.55568/amd.v12i46.53-74
• Aḥmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Aḥmed b. Muḥammed b. Hanbel eş-Şeybânî . el-Müsned. thk. Şuʻayb el-Arnavût vd. Beyrut: Müessetü'r-Risâle, 2001.
• Aḥmed, Ḫalil b. Ḳitâbü’l-ʿayn. thk. Meḥdî el-Maḥzûmî vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddin Maḥmûd. Rûḥu’l-meânî fî tefsîri’l-Ḥurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mes̠ânî. thk. Ali Abdulbâri Atiyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1994.
• ʻAzûz, Basma. Ḍavâbıt et-Taḳdîr fî'n-Naḥvi'l-Arabî. Biskira: Câmiatu Muḥammed Ḥaydar, Külliyeti el-Âdâb ve'l-Lüġa, Risâletü Mâcistîr, 2016.
• Bağçivan, Mehmet. Kur’an Yorumunda Bağlamın Sınırlayıcılığı. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Beġavî, Ebû Muḥammed el-Ḥüseyin b. Mes’ud. Meâlimü't-tenzîl. thk. Osman Cum‘a Damîriyye vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 4. Basım, 1997.
• Beyḍâvî, Ebû Ṣaîd Naṣırüddin Abdullah b. Ömer b. Muḥammed. Envarü’t-tenzil ve esrarü’t-teʾvil. thk. Muḥammed Abdurraḥman Maraşli. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Türâs̱i’l-‘Arabî, 1997.
• Buḫâri, Ebû Abdullâh Muḥammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥih. nşr. Muḥammed Zuheyr b. Nâṣr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavḳi'n-Necât, 2001.
• Caḥderî, Aḥmed Abdu Aḥmed. "et-Taḳdîrât el-Lafẓiyye fi'l-Ḳur'âni'l-Kerîm ve Es̱eruhu fî İstinbâṭi'l-Aḥkâmi'l-Fıḳhiyye el-Muteʻalliḳatu bi'l-ʻİbâdât". Mecelleti'l-ʻArabiyyeti li'l-ʻUlûmi ve Neşri'l-Ebḥâs 9/1 (2023), 1-21. https://doi.org/10.26389/AJSRP.D100123.
• Ceṣṣâṣ, Ebû Bekr Aḥmed b. Alî Râzî. Aḥkâmu'l-Ḳur'ân. thk. Muḥammed es- Ṣadıḳ el-Ḳamḥâvî. 5 Cilt Beyrut: Dâru İhyai't-Türâs̱i'l-Arabi, 1984.
• Cevherî, İsmail b. Ḥammâd. es-Ṣıḥâḥ tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥi’l-arabiyye. thk. Aḥmed ʿAbdulġafûr ʿAṭṭâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlmi li’l-Melâyîn, 1987.
• Cürcânî, eş-Şerif Ali b. Muḥammed. et-Taʻrifat. Beyrut Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983.
• Derveze, Muḥammed İzzet. Tefsirü'l-hadîs̠: Tertîbü’s-suver ḥasebü’n-nüzûl. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabî, 1963.
• Divlekci, Celalettin. "Tefsir Yorum Farklılığına Yol Açan Sebepler". Ekev Akademi Dergisi 58 (2014), 1-20.
• Ebû Ḥayyân, Muḥammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Ḥayyân el-Endelüsî. Baḥrü’l-muḥîṭ. thk. Adil Aḥmed vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• Ekinci, Kutbettin. Kur’ân'da Hazf. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Ezherî, Muḥammed b. Aḥmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muḥammed ʻIvaz Murʻib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t- Turas̱i’l-Arabî, 2001.
• Ferrâ, Yaḥyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Muḥammed Ali Neccâr vd. Mıṣır: Dâru'l-Mıṣriyye, ts.
• Günaydın, Fatma. "İlk Dönem Tefsir ve Hadis Literatüründe İsmet İnancı". Kelâm Araştırmalar Dergisi 15/1 (2017), 1-28. https://doi.org/10.18317/kader.57834.
• Hajiesmaeili, Zahra Sedighin - Mohammadreza. "Investigating the Hyper Textual Factors of Omission in the Quran and It’s Effect on the Interpretive Opinions of Commentator". International Journal of Multicultural and Multireligious Understanding 8/5 (2021), 667–681. https://doi.org/http://dx.doi.org/10.18415/ijmmu.v8i5.2679.
• Ḫalîfetî, Muḥammed. et-Taḳdîr fî'l-Ḳur’âni'l-Kerîm: Dirâse Vasfiyye Taḥlîliyye li'l-Muḳadderâti'ṣ-Ṣavtiyye, Muʻcemiyye ve't-Terkîbiyye. Buleyda/Cezâir: Câmiatu Sʻad Dahlab, Külliyeti el-Adâb ve'l-Ulûmu'l-islâmiyye, Risâletü Doktora, 2010.
• Ḥazmî, Fahd b. Abdullah. el-Ḳavlu'l-Mubîn Fî Ḳâvâidi't-Tercîh Beyne'l-Müfessirîn. Suudiyye: el-Mevsûati'l-Ḳur'âniyye, ts.
• Ḫüveylid, Muḥammed Emin. "el-Ḳarâinu'l-Akliyye ve Devruhâ fî Taḳdîri'l-Mahẕûf fi'-Naṣṣi'l-Ḳur’ânî". el-Es̱er 9 (2010), 1-7.
• İbn Abdüsselâm, İzzeddin. el-İşâre ile’l-Îcâz fî Baʿḍı Envâʿi’l-Mecâz. Medine: Mektebetü'l-İlmiyye, ts.
• İbn Atiyye, Ebû Muḥammed Abdülhaḳ b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Abdüsselâm Abduşşâfi Muḥammed. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 1993.
• İbn Cüzey, Ebü'l-Ḳâsım Muḥammed b. Aḥmed b. Muḥammed el-Kelbi. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. thk. Abdullah el-Ḫâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Erḳâm, 1995.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed Abdurrahman b. Muḥammed b. İdris. Tefsirü’l-Ḳur’ani’l-Aẓim. thk. Esad Muḥammed et-Tayyib. 13 Cilt. Mekke: Mektebetü’n-Nizâr Mustafa el-Bâz, 2. Basım, 1998.
• İbn Fâris, Ebü'l-Ḥüseyin Aḥmed b. Faris b. Zekeriyyâ. Muʻcemu meḳâyisi’l-luġa. thk. Muḥammed ʿAbdusselâm Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hişâm, Abdullah b. Yusuf. Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. thk. Muḥammed Ali Ḥamdullah Mâzin el-Mubârek. Dımeşk: Dâru'l-Fikr, 1985.
• İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurraḥmân b. Alî b. Muḥammed Baġdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsir. thk. Abdurrezzak el-Mehdi. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-Arabî, 2001.
• Ḳâḍı Abdulcebbâr, Aḥmed el-Esed Ebâdî. el-Uṣûlü'l-ḫamse. thk. Fayṣal Bedîr ʻAvn. Kuveyt: Câmiatu Kuveyt, 1998.
• Karacelil, Süleyman. "Müfessirin Kur'an'ı Tefsirinde Etkili Unsurlar ve Müfessirin Yönteminin Tespiti". Tarihten Günümüze Kur'an'a Yaklaşımlar. ed. Ömer Kara vd. 121-142. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2010. Ḳâsimî, Cemâleddin. Meḥâsinü’t-teʾvîl. thk. Muḥammed Bâṣil ʻUyûnu's-Ṣûd. Beyrut: Dâru'l-Kutubu'l-İlmiyye, 1997. Kaya, Aykut. Tefsir Yorumlama Yöntemleri (Tahlîlî/Analitik-İcmâlî/Özsel-Mukâren/Karşılaştırmalı-Mevzûî/Konulu). Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Kefevî, Ebü’l-Beḳâ Eyyûb b. Mûsâ el-Ḥüseynî. el-Külliyât: Mu’cemün fi’l-Muṣṭalaḥât ve’l-Fürûḳu’l-Luġaviyye. thk. Adnan Derviş - Muḥammed Mıṣrî. Beyrut: er-Risâle, 1998.
• Kırca, Celal. "Mezhebî Tefsir Ekolü'nün Ortaya Çıkışı". İslâmî Araştırmalar 1/5 (1987), 52-61.
• Kiyâ el-Herrâsî, Alî b. Muḥammed b. Alî. Aḥkâmu'l-Ḳur’ân. thk. ‘İzze Abdu ‘Atiyye Musa Muḥammed Alî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1984.
• Ḳurtubî, Ebû Abdullah Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Bekr. el-Câmi’ li-Aḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Aḥmed Berduni-İbrahim İtfiyyiş. 20 Cilt. Ḳahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mıṣriyye, 1964.
• Mâtürîdî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Muḥammed b. Manṣûr. Teʾvîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdî Basallûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kütüb’ül İlmiyye, 2005.
• Mâverdi, Ebü’l-Ḥasan Ali b. Muḥammed b. Habib. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. thk. es-Seyyid b. Abdülmaḳṣud b. Abdürrahim. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Muḥammed, Abdurraḥman es-Seyyid es-Sâlim. "Es̱eru Esbâbu'n-Nüzûl fî Taḳdîri'l-Maḥẕûf". Mecelle ed-Dirâsâti'l-ʻArabiyyeti 46/5 (2022), 2625-2638. 10.21608/dram.2022.278130
• Narol, Süleyman. Mezhep Mensubiyetinin Kur’ân’ı Anlamaya ve Yorumlamaya etkisi (Eş’ariyye ve Mu’tezile Örneği). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Nesefî, Ebü’l-Berekat Ḥafızüddin Abdullah b. Aḥmed b. Maḥmûd. Medârikü’t-tenzîl ve ḥaḳâiḳü’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvi. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Ḳalem, 1998.
• Okumuş, Mesut. "Ulûmu'l-Kur'ân (Kur'ân İlimleri)". Tefsir El Kitabı. ed. Mehmet Akif Koç. 313–426. Ankara: Grafiker Yayınları, 6. Basım, 2018.
• Ravzan, Maḥmud b. Abdulcelil. "Taḳdîri'l-İstifhâm fi'l-Ḳur’âni'l-Kerîm". Mecelletü Tibyân lid-Dirâsâti'l-Ḳur’âniyye 25 (2017), 275-378. 10.12816/0044707.
• Râzi, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn Faḫreddin. et-Tefsîru’l-kebîr: Mefâtiḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Türâs̱i’l-Arabî, 1999.
• Râzî, Faḫreddin. İṣmetü’l-enbiyâ. Ḳahire: Mektebetü’s-Seḳâfe ed-Diniyye, 1986.
• Saʻdî, Ebu Abdurraḥman b Nâṣır b Abdullah b Naṣır. Teysîrü’l-Kerimi’r-Rahmân fî Tefsiri Kelâmi’l-Mennân. thk. Abdurraḥman b. Muallâ el-Luveyhik. Riyad: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Saʻlebî, Ebû İsḥâk Aḥmed. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Ebû Muḥammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyai’t-Türas̱i’l-Arabî, 2002.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muẓaffer. Tefsîrü’l-Ḳurʾân. thk. Yâsir b. İbrahim-Ġuneym b. Abbâs. Suudiyye: Dâru'l-Vatan, 1997.
• Sıcak, Ahmet Sait. "Yorum Farklılıkları Açısından Bir Tefsir Kaynağı Olarak Kur’ân-ı Kerîm". İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmalar Dergisi 3/3 (2014), 632–651. https://doi.org/https://doi.org/10.15869/itobiad.50183.
• Şahin, Barış. Tefsir Literatürü Çerçevesinde Peygamberlerin İsmeti -Dâl, Vizr Kelimeleri ve Na'ce Meselesi Bağlamında-. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017. Şeltût, Maḥmûd. Tefsirü’l-Ḳur’âni’l-Kerim el-eczâü’l-aşereti’l-ulâ. Ḳahire: Dâru’l-Ḳalem, 1966.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muḥammed b. Ali b. Muḥammed el-Ḥavlani. Fethül-ḳadîr: el-Câmi' beyne fenneyi’r-rivâye ve'd-dirâye min ilmi’t-tefsir. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1983.
• Ṭaberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muḥammed b. Cerir b. Yezid. Câmiu’l-beyân an te´vîli âyi’l-Ḳur’ân. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Ṭabersî, Ebû Alî. Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dâru'l-Murtaḍâ, 2006.
• Ṭehânevî, Muḥammed A‘lâ b. Alî b. Muḥammed Ḥâmid. Keşşâfü ıṣtılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Daḥrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnân, 1996.
• Tekin, Abdulkadir. "Zemahşerî'nin Ahkâm Âyetlerini Yorumlamada Metodu Bağlamında Fıkıhçı Kişiliği -el-Keşşâf örneği-". Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2018), 213-260. https://doi.org/10.18498/amauifd.405306.
• Temizer, Aydın. Kur’ân Tefsirinde Karine. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Ṭûsî, Ebû Ca‘fer. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Habîb Kasîr el-Âmilî. 10 Cilt Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâs̠i’l-Arabî, 1965.
• Ukberî, Ebu'l-Beḳâ. et-Tibyân fî iʿrâbi’l-Ḳurʾân. thk. Ali Muḥammed el-Bucâvî. Mıṣır: İsa el-Bâbî el-Ḥalebî ve Şerikâh Neşriyat, ts.
• Uzun, Nihat. "Âyetlerin Esas Anlamının Tespitiyle İlgili Önemli Bir Konu: Kur’ân’ın Nüzul Dönemi Muhatapları". Tefsir Araştırmaları Dergisi (TADER) 4/2 (2020), 187-224. https://doi.org/10.31121/tader.741874.
• Vâhidî, Ebü'l-Hasan Ali b. Aḥmed b. Muḥammed en-Nisâburi. el-Basîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Lecnetun ʻİlmiyyetun min Câmiʻati el-İmâm Muḥammed b. Suûd. 25 Cilt. Suudiyye: ʻİmâdatu'l-Baḥsi'l-ʻİlmî, 2009.
• Vâḥidî, Ebü'l-Ḥasan Ali b. Aḥmed b. Muḥammed en-Nisâburi. el-Vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Safvan Adnan Davudi. Dımeşk: Dârü'l-Ḳalem, 1994.
• Vâḥidî, Ebü'l-Ḥasan Ali b. Aḥmed b. Muḥammed en-Nisâburi. Esbâbü’n-nüzûl. thk. İsâm b. Abdulmuḥsin el-Ḥumeydân. Demâm: Dâru'l-İṣlâh, 1992.
• Yeşilyurt, Temel. "Rü’yetullah". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/311-314. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrâhim b. es-Seri b. Sehl. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve i'râbuhu. thk. Abdülcelil Abduh Şelebi. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1988.
• Zemaḫşerî, Ebü’l-Ḳâsım Cârullah Maḥmûd b. Ömer b. Muḥammed. el-Keşşâf an haḳâiḳi't-tenzîl ve Uyûni'l-eḳâvil fî vücûhi't-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1987.
• Zerkeşî, Bedreddin b. Muḥammed b. Abdullah. el-Burhân fî ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebü’l-Faḍl İbrâhim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâu’l-Kutubu’l-Arabiyye, 1957.