Kıraatlerin Şiirle İstişhâdı: Ebû Ali El-Fârisî’nin El-Hücce İsimli Eseri

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 2, 1 - 23, 15.12.2025

İhsan Sütşurup

https://doi.org/10.18505/cuid.1744415

Öz

Bu çalışma, Basra dil ekolünün önde gelen dil âlimlerinden Ebû Alî el-Fârisî’nin “el-Hücce fî ʿileli’l-Kırâʾât” adlı eserinde kıraat farklılıklarını Arap şiiriyle temellendirme yöntemini sistematik biçimde incelemektedir. Araştırmanın temel amacı, Kur’an kıraatlerinin sadece rivayet zincirine bağlı aktarımlar olarak değil aynı zamanda Arap dilinin fonetik, morfolojik ve gramatik yapısıyla ilişkili, dilin doğal kullanımına dayalı tercihler olarak da temellendirilebileceğini ortaya koymaktır. Bu bağlamda çalışmada hemze telaffuzundaki farklılıklar, med-kasr uygulamaları, zamirlerin kullanımı, i‘rab farkları, fiil kalıpları ve hâ-i sekt gibi kıraat vecihlerine konu olan dilsel unsurlar üzerinden şiirle yapılan istişhâd örnekleri analiz edilmiştir. Müellifin dilci kimliğiyle kıraat ilmini buluşturduğu bu eser, kıraat farklılıklarının yalnızca sahihlik-zayıflık ekseninde değil aynı zamanda Arap dilinin iç mantığı, şiirsel kullanımlar ve lehçelere dayalı dilsel varyasyonlarla da değerlendirilebileceğini göstermektedir. Araştırma kapsamında kullanılan yöntem, klasik metin tahlili ve bağlamsal çözümleme tekniklerine dayanmaktadır. El-Fârisî’nin istişhâd amacıyla kullandığı şiirler, tematik olarak sınıflandırılarak her birinin fonetik, morfolojik veya gramatik düzeydeki kıraat tercihlerine nasıl katkı sunduğu detaylı olarak analiz edilmiştir. Şiirlerin edebî süsleme aracından ziyade dilin yaşayan tanıkları ve Arapça’nın kurallarını yansıtan belgeler olduğu vurgulanmıştır. Elde edilen bulgular, müellifin kıraat vecihlerini değerlendirirken rivayet zincirinin yanı sıra Arap şiirinde yer alan kullanımları da dikkate alarak, dilsel tercihlere güçlü bir zemin hazırladığını göstermektedir. Bu yaklaşımla, kıraatlerin sadece geleneksel aktarım olmadığını, aynı zamanda Arap dili içerisinde yaşayan, tartışılabilir ve temellendirilebilir yapılar olduğunu ortaya koymaktadır. El-Fârisî’nin şiirle istişhâd yöntemi, kelime yapılarını, ses uyumunu, lehçe farklarını ve şiirdeki ritmik ve anlamsal estetiği dikkate alan kapsamlı bir bakışı yansıtmaktadır. Bu yönüyle çalışma, hem kıraat ilmine hem de Arap dili ve edebiyatına önemli katkılar sunmaktadır. Aynı zamanda Kur’an kıraatlerinin çok katmanlı yapısını anlamaya yönelik bütüncül bir yaklaşım geliştirerek, klasik dil metinlerinin çağdaş akademik yöntemlerle yeniden değerlendirilmesine örnek teşkil etmektedir. Sonuç olarak bu araştırma, Ebû Alî el-Fârisî’nin istişhâd yöntemi üzerinden, kıraat ilminin dil bilimi, edebiyat ve anlam teorisiyle nasıl iç içe geçmiş bir ilim olduğunu göstermekte, şiirin, sadece anlam açıklığı değil aynı zamanda kıraat vecihlerinin dilsel meşruiyetini sağlayan güçlü bir kaynak olduğunu ortaya koymaktadır. Böylece çalışma kıraat-literatürü ile Arap şiiri arasındaki bağı yeniden yorumlamakta ve klasik kaynaklara metodolojik açıdan yeni bir okuma biçimi önermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , İstişhâd , el-Hücce , Ebû Alî el-Fârisî , Arap Şiiri.

The Poetic Justification of Qirāʾāt: Abū ʿAlī al-Fārisī’s Work al-Hujja

Öz

This study systematically examines the method of substantiating variant Qur’anic readings (qirāʾāt) with Arabic poetry in the work al-Hujja fī ʿılal al-Qirāʾāt by Abū ʿAlī al-Fārisī, one of the prominent linguists of the Basran grammatical school. The main objective of the research is to demonstrate that Qur’anic qirāʾāt are not solely based on chains of transmission (riwāyah), but can also be grounded in the phonetic, morphological, and grammatical structure of the Arabic language, reflecting its natural usage. Within this context, the study analyzes poetic examples used for istishhād (citation as linguistic evidence) in relation to phonetic features such as the pronunciation of the glottal stop (hamzah), vowel lengthening and shortening (madd and qaṣr), pronominal usage, syntactic variation (ʾiʿrāb), verb patterns, and the so-called hāʾ al-sakt. This work emphasizes how Abū ʿAlī, with his linguistic background, bridges grammatical analysis with Qur’anic recitation, indicating that variant readings should be evaluated not only by their authenticity but also by their linguistic coherence and literary grounding. The methodology of the study is based on classical text analysis and contextual interpretation. Poetic verses cited by al-Fārisī are thematically classified, and each is examined in terms of its contribution to the phonological, morphological, or syntactic rationale of specific readings. The findings show that al-Fārisī did not regard poetry as mere ornamentation, but as linguistic documentation that reflects the rules and norms of Arabic. His approach establishes that qirāʾāt are not fixed oral traditions alone but are closely intertwined with dialectical variations, poetic structures, and the internal logic of the Arabic language. The study further demonstrates that poetry served not only to clarify obscure words but also to affirm the linguistic validity of certain phonetic or syntactic features found in the qirāʾāt tradition. This broader perspective contributes significantly to the field of qirāʾāt by presenting it as an interdisciplinary domain engaging with linguistics, literature, and semantics. In doing so, it calls attention to the aesthetic, rhythmic, and rhetorical dimensions of recitation as mirrored in classical Arabic poetry. Ultimately, this research reinterprets the connection between qirāʾāt and Arabic poetry, proposing a renewed methodological approach to classical sources. It shows how istishhād—when applied systematically—can provide a comprehensive linguistic foundation for variant readings and enrich the contemporary understanding of Qur’anic recitation as a dynamic interplay between meaning, form, and oral tradition.

Anahtar Kelimeler

Qira’at , Istishhad , al-Hujja , Abu Ali al-Farisi , Arabic Poetry.

Kaynakça

• Akdağ, Ersin. Ebû ‘Alî El-Fârisî ve “el-Îdâh el-‘Adudî” Adlı Eserinin İncelenmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-ʿArab, thk. (Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1997),. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1997.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Medîneti’s-selâm. thk. Dr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut, Lübnan: Daru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422.
• Bakır, Sami. Ebû ‘Alî el-Fârisî’de Dilbilimsel Tenkit -El-İğfâl Eseri Örneği-. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2019.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’l-müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar min umûri Resûlillâh sallallâhü ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Muhammed Züheyr. b.y.: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. Ta’rifât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Çiftçi, Ali. “Hicri İlk Dört Asrın Önde Gelen Arap Dilbilimcileri Perspektifinden Harflerin Mahreçleri ve Sıfatlarının Değerlendirilmesi”. Bilimname 31 (Aralık 2016), 131‐177.
• Dabba’, Ali Muhammed. Semîru’t-tâlibîn fî resmi ve dabti’l-Kitâbi’l-Mubîn. Mısır: Matbaatu Abdulhamid Hamed Hanefî, ts.
• Dabbâ’, Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Hasen. el-İdâʾe fî beyâni usûli’l-kırâʾe bi’n-nisbe li’l-kurrâʾi’l-ʿaşere. Mısır, 1357.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Dânî, Ebû Amr. Kitâbü’t-Teysîr fi’l-kırâ’âti’s-seba‘. thk. Otto Pretzl. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, 1984.
• Dayf, Şevki. Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Ebbâh, Muhammed el-Muhtâr Vülid. Târīhu’n-nahvi’l-’Arabî fi’l- meşrik ve’l-mağrib. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1429.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım (Ebû Muhammed) Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Makdisî. İbrâzü’l-meʿânî min hırzi’l-emânî. ed. İbrâhim Atve İvaz. Kahire, 1402.
• Enbârî, Kemâleddin. Nüzhetü’l-elibba’ fî tabakâti’l-etıbba’. thk. İbrâhim es-Sâmerrâî. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1405.
• Ertan, İlhan. Ebû Alî El-Fârisî’nin el-Îdâh Fi’n-Nahv Adlı Eserinde İstişhâd Ettiği Âyetlerin İncelenmesi. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2025.
• Fârisî, Ebu’l-Hasan Abdulgafir b. İsmail Abdulğâfir. el-Hücce li’l-kurrâʾi’s-sebʿa. thk. Bedreddin Kahveci Beşir - Cuveycabi. Dımaşk-Beyrût: Dâru’l-Ma’mûn li’t-Turâs, 1413.
• Ferrûh, Ömer. Târîhu’l-edebi’l-ʿArabî el-a’suru’l-‘Abbâsiyye. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1401.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-’Ayn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l Matbûâti’l İslâmiyyeti, 2002.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâi’z-zemân. thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sikâfe, 1972.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâi’z-zemân. Beyrut: Dâr-u Sadır, 1978.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Daru Sadır, 1994.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr b. Ahmed b. Mûsâ. Kitâbü’s-Seb‘a fi’l-kırâ’at. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1972.
• İbn Zencele, Abdurrahman b. Muhammed. Hüccetü’l-kırâ’ât. thk. Saîd el-Efgânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2014.
• İbnu’l-Esîr, Ebû’l-Hasen ʿAlî b. Ebî’l-Kerem Muhammed el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-Târîh. thk. ʿUmar ʿAbdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1417/1997.
• İbnü’l- İmâd, Ebu’l-Felah. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnaûd. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Muhammed ed-Dabba’. 2 Cilt. Beyrut: Dâr-u’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, et-Temhîd fî ‘ilmi’t-tecvîd,thk. Ali Hasan el-Bevvâb. Riyad: Mektebetü’l-Maarif, 1985.
• İbnü’l-Cezerî. Gâyetü’n-nihâye fî tabâkâti’l-kurrâ’. Mektebetü İbn-i Teymiye, 1351.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. İnbâhü’r-ruvât alâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Kâhire/Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabiyyi/Müessesetü'l-Kütübü’s-Sekâfiyye, 1406.
• İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec. el-Fihrist. thk. İbrâhim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma'rife, 1417.
• İbrâhîm Mustafâ. el-Mu‘cemü’l-vasît. Mısır: Mektebetü’ş-Şurûk ed-Devliyye, 1425.
• Kâdî, Abdülfettah b. Abdulganî b. Muhammed. Abdülfettah b. Abdulganî b. Muhammed el-Kâdî, el-Vâfî fî şerhi’ş-Şâtıbiyye fî’l-kırâ’âti’s-seb‘. Medine, 1983.
• Kalaç, Habip. “Ebû ‘Alî el-Fârisî’nin el-Hücce Eserinde Kıraat Olgusu”. Van İlahiyat Dergisi 11/19 (Aralık2023), 138-154. https://doi.org/10.54893/vanid.1286034.
• Kılıç, Mustafa. “Kıraat İminde Hâ-i Sekt”. Usul İslam Araştırmaları 35/35 (Mayıs2021), 21-54. https://doi.org/10.56361/usul.877878.
• Kırcı, Recep. Ebû Alî el-Fârisî’nin Sarf İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Kırcı, Recep. Ebû Alî el-Fârisî’nin Et-Tekmile Adlı Eserindeki Metodolojisi ve Sarf İlmine Dair Görüşleri. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2021.
• Lebdî, Muhammed Semîr Necîb. Mu‘cemü’l-mustalahâti’n-nahviyye ve’s-sarfiyye. Amman: Dâru’l-Furkân, 1405.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammuş b. Muhammed. el-Keşf ‘an vücûhi’l-kırââti’s-seb‘ve ‘ilelihâ ve hicecihâ. thk. Muhyiddîn Ramadân. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1997.
• Muhaysın, Muhammed Sâlim. el-Kırâât ve eseruhâ fî ulûmi’l-Arabiyye. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Eseriyye, 1984.
• Mukrim, Abdulâl Salim. Kırâ’âtu’l-Kur’âniyye ve eseruhâ fi’d-dirâseti’n-Nahviyye. Müessesetu’r-Risale, 1996.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Müsnedü’s-Sahîhu’l-muhtasar bi nakli’l-‘adl ‘ani’l-‘adl ilâ Rasûlillâh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nîsâbûrî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Mihran. el-Mebsût fi’l-kırâ’âti’l-’aşr. thk. Sebî‘ Hamza Hâkimî. Şâm: Mecma‘u’l-Luğa el-Arabiyye, 1981.
• Özbalıkçı, M. Reşit. “Ebû Alî el-Fârisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/88-90. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Özdemir, Sevim. “Ebû Alî el-Fârisî ile İbn Hâleveyh Arasında Geçen İlmî Münazaralar”. Şarkiyat Mecmuası 27 (2015), 1-15.
• Özdemir. Ebu Ali el-Farisi ve Nahiv İlmindeki Yeri. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Râcihî, Abduh Alî İbrâhîm. el-Lehecâtü’l-Arabiyye fi’l-kırââti’l-Kur’âniyye. Riyad: Mektebetü’l-Maarif, 1999.
• Sekkâkî, İbn Ya'kûb Yûsuf b. Ebî Bekr Muhammed b. Alî. Miftâhu’l-ʿulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1987.
• Selkînî, Abdullah Muhammed. Abdullah b. Abbas ve medresetuhu fi’t-Tefsîr. Dâru’s-Selâm, 1986.
• Sîbeveyhi, Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Harun. Kahire: Mektebetü Hanci, 1988.
• Süyûtî, Celâleddin. Buğyetü’l-vu’ât tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât. thk. M. Ebu’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Lübnan: Mektebetü’l Asriyye, ts.
• Şelebî, Abdulfettâh İsmâîl. Ebû Ali el-Fârisî hayâtuhu ve mekânetuhu beyne e’immeti tefsîri’l-‘Arabiyye ve âsâruhu fi’l-kırâât ve’n-nahv. Cidde: Dâru’l-Matbû‘âti’l-Hadîse, 1989.
• Tehânevî, Muhammed ‘Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dehrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillâh. Mu‘cemu’l-udebâ. thk. Dr. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Abdulkerîm İbrâhîm el-Azbavî. 4 Cilt. Kuveyt, 1422.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. 18 cilt. Beyrut: Dâr-u Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1419.