Recez Şairi Ebu’n-Necm el-ʻİclî’nin Hayatı, Edebî Kişiliği ve Şiirleri

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 2, 122 - 145, 15.12.2025

Muhammed Eser Altuntaş

https://doi.org/10.18505/cuid.1745103

Öz

Bu çalışma, Emevî dönemi Arap edebiyatının önde gelen recez şairlerinden Ebu’n-Necm el-ʻİclî’nin (öl. 130/748) hayatını, edebî kişiliğini ve şiir anlayışını ele almayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda, “Ebu’n-Necm el-ʻİclî’nin Arap edebiyatında recez türündeki yeri nedir ve şiirlerinde hangi temalar ile konular öne çıkmaktadır?” soruları, çalışmanın temel problematiğini oluşturmaktadır. Recez, başlangıçta doğaçlama olarak söylenen, sınırlı beyit yapısına sahip ve anlık tepkileri yansıtan Arap şiirindeki en eski vezin türü olarak kabul edilmektedir. Ancak recez, zamanla hem yapı hem de içerik bakımından gelişerek urcûze şeklini almış ve böylece daha uzun, anlamlı ve edebî bir tür haline gelmiştir. Bu gelişim sürecinde Ebu’n-Necm el-ʻİclî, muasırları el-ʻAccâc (öl. 97/715) ve Ru’be b. el-ʻAccâc (öl. 145/762) ile birlikte recez türünü edebî bir seviyeye taşıyan üç önemli şairden biri olarak öne çıkmıştır. Onun edebî kimliğini, şiir anlayışını ve recez türüne kattığı içeriksel ve biçimsel gelişimi yansıtan divanı da klasik ve modern dönemlerde araştırmacılar için temel bir kaynak olmuştur. Ebu’n-Necm el-ʻİclî’nin şiirleri yalnızca dil özellikleriyle değil dönemin toplumsal yapısını, kültürel değerlerini ve siyasi ortamını yansıtması açısından da dikkat çekmektedir. Şair, Abdülmelik b. Mervân (öl. 86/705), Süleyman b. Abdülmelik (öl. 99/717) ve özellikle Hişâm b. Abdülmelik (öl. 125/743) gibi halifelerle, ayrıca Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî (öl. 95/714) ve Hâlid b. Abdullâh el-Kasrî (öl. 126/743) gibi valilerle yakın ilişkiler kurmuş, onların huzurunda irticâlen (doğaçlama) okuduğu şiirleriyle takdir kazanmıştır. Mizahi yönü, nüktedan söylemleri ve hazır cevap üslubuyla halk arasında da geniş kabul görmüştür. Şiirleri, lugat ve gramer kaynaklarının yanı sıra diğer bazı klasik eserlerde şâhid olarak kullanılmıştır. Ebu’n-Necm el-ʻİclî’nin Arap edebiyatındaki önemli konumuna rağmen, ülkemizde hakkında müstakil bir akademik bir çalışmanın bulunmaması, onun üzerinde yapılacak araştırmaları ve recez alanındaki yapılan çalışmalara katkı sağlamayı önemli kılmaktadır. Çalışmanın giriş bölümünde, recez türünün sözlük anlamı, ortaya çıkış süreci, biçimsel özellikleri ve tarihsel gelişimi ele alınmış; konuyla ilgili literatüre değinilmiştir. İlk bölümde Ebu’n-Necm el-ʻİclî’nin nesebi, ailesi ve yaşadığı çevreye dair bilgilere yer verilmiştir. İkinci bölümde şairin edebî konumu; Arap dilcilerinin onun hakkındaki değerlendirmeleri, muasırı şairlerle arasındaki edebî rekabet ve dönemin yöneticileriyle edebî meclislerde kurduğu ilişkiler bağlamında ele alınmıştır. Makalenin temel odaklarından biri de şairin divanında yer alan şiir konuları ve tematik çeşitliliktir. Bu bağlamda üçüncü bölümde divanının tarihsel süreçte nasıl derlendiğine dair bilgilere yer verilmiş, ardından vasf, medh, hicv, fahr ve hikmet gibi öne çıkan temalar çerçevesinde seçilen bazı beyitler, anlam yönüyle analiz edilmiştir. Sonuç olarak Ebu’n-Necm el-ʻİclî, Emevî dönemi Arap edebiyatında özellikle recez türü şiirin gelişiminde belirleyici bir rol oynamış, etkileyici şiir dili, doğaçlama yeteneği ve kendine özgü üslubuyla, yöneticiler, halk ve edebiyat çevrelerinde geniş bir itibar kazanmıştır. Şiirlerinin, edebî değerinin yanı sıra farklı kaynaklarda çeşitli konularda örnek olarak kullanılması da onun seçkin bir şair olarak kabul edildiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı , Emevî Dönemi , Arap Şiiri , Recez , Ebu’n-Necm el-ʻİclî.

The Life, Literary Character and Poetry of the Rajaz Poet Abū al-Najm al-ʻIjlī

Öz

This study aims to examine the life, literary personality, and poetic approach of Abū al-Najm al-ʻIjlī (d. 130/748), one of the prominent rajaz poets of Umayyad-era Arabic literature. Within this scope, the study focuses on the following research questions: “What is the place of Abū al-Najm al-ʻIjlī within the rajaz tradition in Arabic literature, and which themes and subjects are prominent in his poetry?” Rajaz is considered the oldest metre in Arabic poetry, initially characterized by its improvised nature, its limited verse structure, and its reflection of spontaneous reactions. However, over time, rajaz evolved in both form and content, transforming into a more extended, meaningful, and literary genre known as urjūza. During this development, Abū al-Najm al-ʻIjlī, together with his contemporaries al-ʻAjjāj (d. 97/715) and Ru’ba b. al-ʻAjjāj (d. 145/762), emerged as one of the three key poets who elevated the rajaz form to a literary level. His dīwān, reflecting his literary identity, poetic approach, and the thematic and formal developments he contributed to the rajaz genre, has served as a fundamental reference for researchers in both classical and modern periods. His poems attract attention not only for their linguistic features but also for their reflections of the social structure, cultural values, and political climate of his time. Abū al-Najm al-ʻIjlī established close relationships with caliphs such as ʻAbd al-Malik b. Marwān (d. 86/705), Sulaymān b. ʻAbd al-Malik (d. 99/717), and particularly Hishām b. ʻAbd al-Malik (d. 125/743), as well as with governors such as al-Ḥajjāj b. Yūsuf al-Thaqafī (d. 95/714) and Khālid b. ʻAbd Allāh al-Qasrī (d. 126/743). He earned their appreciation through his improvisational poetry recited in their courts. His humorous tone, witty remarks, and quick-witted style also brought him widespread popularity among the public. His poems have been frequently cited in lexicographical and grammatical sources as well as in various classical works. Despite Abū al-Najm al-ʻIjlī’s significant position in Arabic literature, the absence of a dedicated academic study on him in Türkiye makes research on his works both necessary and valuable for contributing to the field of rajaz studies. The introduction of this study discusses the lexical meaning, emergence, structural characteristics, and historical development of the rajaz form, along with a review of the relevant literature. The first section provides information about Abū al-Najm al-ʻIjlī’s lineage, family, and the environment in which he lived. The second section examines his literary status through the perspectives of Arabic linguists, his literary rivalry with contemporary poets, and his relationships with rulers within literary gatherings of the period. One of the main focuses of the article is the thematic diversity within his dīwān. Accordingly, the third section outlines the historical process of the compilation of his dīwān and provides a thematic analysis of selected verses focusing on themes such as wasf (description), madh (praise), hijā’ (satire), fakhr (boasting), and hikma (wisdom). In conclusion, Abū al-Najm al-ʻIjlī played a decisive role in the development of rajaz poetry within Umayyad-era Arabic literature. With his compelling poetic language, improvisational skill, and unique style, he gained wide recognition and prestige among rulers, the public, and literary circles alike. The use of his poetry as examples in various sources in addition to their literary value demonstrates that he is regarded as a distinguished poet within the classical Arabic literary tradition.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Umayyad Period , Arabic Poetry , Rajaz , Abū al-Najm al-ʻIjlī.

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Abdullâh - Hafâcî, Muhammed Abdülmünʻim. Kıssatu’l-edebi fi’l-Hicâz fî ʻAsri’l-Câhilî. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1400/1980.
• Ahfeş el-Evsat, Ebu’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade. Kitâbu’l-Kavâfî. thk. Ahmed Râtib en-Neffâh. Kâhire: Dâru’l-Emâne, 1974.
• Arslan, Ahmet Turan. “Ebü’n-Necm el-İclî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/338. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• ʻAskerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh. Kitâbü’s-Sınâʻateyn. thk. Alî Muhammed el-Becâvî - Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Beyrût: el-Mektebetü’l-ʻUnsuriyye, 1419.
• Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer b. Bâyezîd. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-ʻArab. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 13 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 4. Basım, 1997.
• Bilgehan, İzzettin. “Arap Diline Can Veren Panayır: Mirbed”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 29/1 (Haziran 2025), 185-206. https://doi.org/10.18505/cuid.1624321
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-ʻArabî. çev. Abdu’l-Halîm en-Neccâr. 6 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Maʻârif, ts.
• Câhiz, Ebû Osmân ʻAmr b. Mahbûb el-Kinânî. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrût: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423.
• Cumrân, Muhammed Edîb Abdulvâhid. “el-Müstedrek es-Sânî ʻalâ Dîvâni Ebi’n-Necm el-ʻİclî”. Mecelletü Mecmaʻi’l-Luġati’l-ʻArabiyyeti’l-Ürdünî 14/38 (Haziran 1990), 281-309.
• Cumrân, Muhammed Edîb Abdulvâhid. “Ebu’n-Necm el-ʻİclî Hayâtuhû ve Şiʻruhû”. Dîvân-ı Ebi’n-Necm el-ʻİclî. mlf. Ebu’n-Necm el-Fadl b. Kudâme el-ʻİclî. 3-44. Dimaşk: Matbûʻâtu Mecmaʻi’l-Luġati’l-ʻArabiyye, 1427/2006.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-ʻArabî: el-ʻAsru’l-Câhilî. 10 cilt. Mısır: Dâru’l-Maʻârif, 1960.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-ʻArabî: el-ʻAsru’l-İslâmî. 10 cilt. Kâhire: Dâru’l-Maʻârif, 1963.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi-III: Emeviler Dönemi. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2017.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Tekmiletü’l-Meʻâcim el-ʻArabiyye. trc. Muhammed Selîm en-Naʻîmî. 11 Cilt. Irak: Vizâretü’s-Sekâfiyye el-İʻlâm, 1982.
• Ebu’l-Ferec el-İsfahânî, Alî b. el-Hüseyn. el-Eġânî. thk. İhsân Abbâs. 25 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 2008.
• Ebu’n-Necm el-ʻİclî, el-Fadl b. Kudâme. Dîvân-ı Ebi’n-Necm el-ʻİclî. thk. Muhammed Edîb Abdulvâhid Cumrân. Dimaşk: Matbûʻâtu Mecmaʻi’l-Luġati’l-ʻArabiyye, 1427/2006.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm. Ġarîbü’l-hadîs. thk. Muhammed Abdu’l-Muʻîd Hân. 4 Cilt. Haydarâbâd: Matbaʻatu Dâiratü’l-Maʻârif el-Osmaniye, 1384/1964.
• Elmalı, Hüseyin. “Tasvir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/135-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2011. Erken, İsmail. “Emevî Dönemi Şiir Eleştirisine Genel Bir Bakış”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 38 (Şubat 2024), 1158-1171. https://doi.org/10.29000/rumelide.1440019
• Eserî, Behcet. “Târihu Nüşû’i’r-Recez ve Tetavvurih: Urcûzetü Ebi’n-Necm el-ʻİclî”. Mecelletü’l-Mecmaʻi’l-ʻİlmiyyi’l-ʻArabî 8/7 (Temmuz 1928), 385-394.
• Eserî, Behcet. “Ümmü’r-Recez”. Mecelletü’l-Mecmaʻi’l-ʻİlmiyyi’l-ʻArabî 8/7 (Temmuz 1928), 472-479.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luġa. thk. Muhammed ʻİvaz Murʻib. 15 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî, 2001.
• Fâhûrî, Hannâ. el-Câmiʻ fî târîhi’l-edebi’l-ʻArabî. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1986.
• Ferrûh, Ömer. Târîhu’l-edebi’l-ʻArabî. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ʻİlm li’l-Melâyin, 1981.
• Ġufeylî, Müsâʻid b. Muhammed. “Cumûʻu’t-Teksîr fi Dîvâni Ebi’n-Necm el-ʻİclî: Dirâse Sarfiyye Delâliyye”. el-Âdâbü li’d-Dirâsâti’l-Luġaviyye ve’l-Edebiyye 6/3 (Eylül 2024), 340-385.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʻAyn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâî. 8 Cilt. b.y.: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Hämeen-Anttila, Jaakko. Dīwān of Abū’n-Nağm: Materials for the Study of Rağaz Poetry I. Helsinki: Studia Orientalia, 1993.
• İbiş, Mustafa. “Züheyr b. Ebî Sülmâ’nın Şiirinde Atlâl Sembolü”. Uluslararası Dil, Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi (UDEKAD) 8/1 (Mart 2025), 300-313. https://doi.org/10.37999/udekad.1625899
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed. el-ʻİkdü’l-ferîd. thk. Müfîd Muhammed Kumayha. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1404/1983.
• İbn ʻAsâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasen. Târîhu medîneti Dimaşk. thk. ʻAmr b. Ġarâme el-ʻAmravî. 80 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1417/1997.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed. el-İştikâk. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed. Muʻcemü mekâyîsi’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed. Vefeyâtü’l-aʻyân. thk. İhsân ʻAbbâs. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1414/1994.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh. eş-Şiʻr ve’ş-şuʻarâ’. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Maʻârif, 1982.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-‘Arab. 15 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1414.
• İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrâhîm Ramadân. Beyrût: Dâru’l-Maʻrife, 1417/1997.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. İshâk. el-Kenzü’l-luġavî fi’l-leseni’l-ʻArabî. thk. August Haffner. Beyrût: el-Matbaʻatu’l-Kâsûlikiyye, 1903.
• İbn Reşîk el-Kayrevânî, Ebû Alî el-Hasen. el-ʻUmde fî mehâsini’ş-şiʻr ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Cîl, 1401/1981.
• İbn Sellâm el-Cumahî, Ebû Abdillâh Muhammed. Tabakâtü fuhûli’ş-şuʻarâ’. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, ts.
• İşnânadânî, Ebû Osman Saîd b. Hârûn. Kitâbu meʻâni’ş-şiʻr. Dimaşk: Matbaʻatu Terakkî, 1340/1922.
• Kudâme b. Ca‘fer, Ebu’l-Ferec el-Bağdâdî. Nakdü’ş-şiʻr. İstanbul: Matba‘atu’l-Cevâib, 1302.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân. Muʻcemü’ş-şuʻarâ. thk. Fârûk Eslîm. Beyrût: Dâru Sâdır, 1425/2005.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân. el-Müveşşah fi meâhizi’l-ʻulemâ’ ale’ş-şuʻarâ’. thk. Muhammed Hüseyin Şemsüddîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1415/1995.
• Muhammed, Sirâcüddîn. el-Hikmet fi’ş-şiʻri’l-ʻArabî. Beyrût: Dâru’r-Râtib el-Câmiʻiyye, ts.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil fi’l-edeb. thk. Mahmûd Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-ʻArabî, 1417/1997.
• Nebhân, Abdu’l-İlâh. “Dîvân-ı Ebi’n-Necm el-ʻİclî İstidrâk ve Taʻlîk”. Mecelletü Mecmaʻi’l-Luġati’l-ʻArabiyyeti’l-Ürdünî 11/32 (Haziran 1987), 255-287.
• Nüveyrî, Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1342/1924.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavût vd. 29 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî, 1420/2000.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr ʻAmr b. Osmân. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1408/1988.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʻu’l-beyân ʻan te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. by.: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Maʻârif, 2. Basım, 1387/1967.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Recez”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/509-510. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Tuzcu, Kemal. “Arap Şiirinde Recezin Ortaya Çıkışı”. Nüsha 12/35 (2012/2), 109-129.
• Üstün, Mahmut. “Başlangıçtan Günümüze Arap Edebiyatında Kullanılan Nazım Türleri”. Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 40 (2022), 117-144. https://doi.org/10.26650/jos.1057717
• Yûnus, Abdu’l-Munʻim.“Ebu’n-Necm el-ʻİclî er-Râciz eş-Şâir”. Mecellettü Külliyyeti’l-Luġati’l-ʻArabiyye bi’l-Menûfiyye 4/1 (Ocak 1984), 91-125.
• Zeydân, Corcî. Târîhu âdâbi’l-luġati’l-ʻArabiyye. 4 Cilt. Kâhire: Müessesetü Hindâvî li’t-Taʻlîm ve’s-Sekâfe, 2012.
• Zeynuddîn, Muhammed Yahyâ. “Havle Dîvâni Ebi’n-Necm el-ʻİclî”. Mecelletü Mecmaʻi’l-Luġati’l-ʻArabiyyeti’l-Ürdünî 21/52 (Haziran 1997), 195-252.