Vicdanın Ontolojisi ve Ahlaki Yabancılaşma: İnsanın Sessiz Çözülüşü Üzerine Felsefi Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 2, 382 - 403, 15.12.2025

İsmail Polat

https://doi.org/10.18505/cuid.1745922

Öz

Adalet, merhamet ve iyilik gibi temel insani değerlerin günümüzde geri plana itilmesi, hem toplumsal ve siyasal dönüşümlerin hem de bireyin iç dünyasında meydana gelen derin bir ahlâkî işlev kaybının göstergesi olarak değerlendirilebilir. Çünkü insanlık, salt var olmakla değil, bu varoluşu nasıl biçimlendirdiği ile anlam kazanır. Başkasının acısına duyarsız kalan, adaletsizliği bir seyirlik gibi izleyen, gücü kutsayıp zayıfı hor gören bir zihniyet, zamanla kendi iç sesini de kaybeder. Zira vicdan, sadece öteki için değil, insanın kendisi için de işleyen bir terazidir. Bu terazi dengesini yitirdiğinde, hakikat eğrilir, değerler silinir ve birey, içsel yönelimini kaybeder. Vicdanın suskunlaştığı bir dünyada insanlığın çöküşü, ani ve dramatik bir kırılmayla değil; bireylerin birbirine yabancılaştığı, müşterek anlam zeminlerinin çözüldüğü, içsel bağların zayıfladığı sessiz ve dağılmış bir toplumsallık biçimiyle tezahür eder. Bu sessizlik, sadece bireylerin birbirine değil, kendilerine de yabancılaştığı bir hâli temsil eder. Ancak insanlığı yeniden ayağa kaldıracak olan da yine insanın kendi içindeki o toprağı merhametle sulama, vicdanla temizleme ve iyilikle yeşertme iradesidir. Bu makale, modern insanın etik duyarlılığını nasıl yitirdiğini, özellikle vicdan kavramı ekseninde felsefî bir zeminde incelemeyi amaçlamaktadır. Vicdan burada, içsel bir terazi metaforuyla ele alınmakta; bireyin hem kendisiyle hem de başkasıyla kurduğu ilişkinin merkezi bir etik ilkesi olarak değerlendirilmektedir. Bu bağlamda çalışma, vicdanın dengesini kaybetmesiyle ortaya çıkan yabancılaşma biçimlerini analiz etmekte; özellikle gücün yüceltilmesi, adaletsizliğe karşı duyarsızlık ve ötekine kayıtsızlık gibi eğilimlerin bireysel ve toplumsal düzeyde nasıl bir ahlâkî çözülmeye yol açtığını göstermektedir. İnceleme boyunca, hem klasik hem de çağdaş felsefî yaklaşımların yanı sıra İslam ahlâk düşüncesinden de yararlanılarak vicdanın, merhametin ve iyilik ediminin bireyi ve toplumu dönüştürücü rolü tartışılacaktır. İnsanlığın çöküşünün, sessizce ilerleyen ve vicdanî suskunlukla derinleşen bir yabancılaşma süreci olduğunu savunan bu çalışma, söz konusu çözülmenin ancak bireysel ahlâkî sorumluluğun yeniden inşasıyla durdurulabileceğini ileri sürmektedir. Bu yönüyle çalışma, vicdan kavramını yalnızca bireysel bir muhasebe aracı olarak değil, aynı zamanda toplumsal ahlâkın yeniden inşasında kurucu bir etik referans noktası olarak yorumlamakta; modernliğin bireyde ve toplumda yarattığı etik boşluğu felsefî ve ahlâkî temeller üzerinden yeniden tartışmaya açmaktadır. Mevcut literatürde vicdan çoğunlukla psikolojik, teolojik ya da hukuki çerçevelerde ele alınmakta; birey-toplum, duygu-sorumluluk ve etik-eylem ilişkileri arasındaki bütünsel bağ yeterince felsefî derinlikte irdelenmemektedir. Bu çalışma, özellikle Kant, Arendt ve Levinas gibi düşünürlerin vicdan merkezli yaklaşımlarını İslam ahlâk geleneğiyle birlikte okuyarak özgün bir kavramsal çerçeve önermekte; böylece hem çağdaş felsefî tartışmalara hem de İslam ahlâk düşüncesine disiplinler arası bir katkı sunmayı hedeflemektedir. Bu bakımdan çalışma, vicdan-merhamet-iyilik ekseninde kurulan etik zeminin bireysel dönüşümden toplumsal inşaya kadar genişleyen etkilerini analiz etmesi bakımından, mevcut felsefî ve ahlâkî literatüre hem teorik derinlik hem de yeni bir perspektif kazandırma potansiyeline sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Ahlak felsefesi , Vicdan , Merhamet , Ahlâkî Yabancılaşma , Etik Sorumluluk

The Ontology of Conscience and Moral Alienation: A Philosophical Inquiry into the Silent Disintegration of Humanity

Öz

The marginalization of fundamental human values such as justice, compassion, and benevolence in today’s world is not merely an indication of a social or political transformation, but also a sign of a profound moral dysfunction within the inner world of the individual. Humanity derives its meaning not simply from existence itself, but from how that existence is shaped. A mindset that grows indifferent to the suffering of others, observes injustice as a spectacle, sanctifies power, and despises the weak eventually loses its own inner voice. For conscience functions not only on behalf of the other, but also as a balance within the self. When this internal balance is lost, truth becomes distorted, values are erased, and the individual loses their moral orientation. In a world where conscience falls silent, the collapse of humanity does not occur through a dramatic catastrophe, but rather unfolds as a silent transformation into a crowd of alienated souls who have lost their shared horizon of meaning. This silence reflects a state in which individuals are not only estranged from one another, but also from themselves. Yet, what can raise humanity once again is the will of each person to cultivate their inner soil with compassion, to cleanse it through conscience, and to make it flourish with goodness. This article aims to examine how modern individuals have lost their ethical sensitivity, focusing particularly on the concept of conscience within a philosophical framework. Conscience is approached here through the metaphor of an inner balance, and is evaluated as a central ethical principle in the individual’s relationship with both the self and the other. In this context, the study analyzes the various forms of alienation that arise when the balance of conscience is disrupted; it demonstrates how tendencies such as the glorification of power, indifference to injustice, and apathy toward the other contribute to a moral breakdown on both individual and societal levels. Throughout the analysis, both classical and contemporary philosophical approaches are considered alongside the Islamic tradition of moral thought, to explore the transformative role of conscience, compassion, and benevolent action for both the individual and society. Arguing that the collapse of humanity is a silent process deepened by the muting of conscience, this study contends that such deterioration can only be reversed through the reconstruction of individual moral responsibility. In this respect, the study interprets conscience not merely as a personal instrument of moral evaluation, but also as a foundational ethical reference point for the reconstruction of social morality. It reopens a philosophical and ethical discussion on the moral void created by modernity in both individuals and communities. In the current literature, conscience is frequently addressed within psychological, theological, or legal frameworks, while the holistic connections between individual and society, emotion and responsibility, ethics and action remain underexplored from a philosophical perspective. By engaging with the conscience-centered approaches of thinkers such as Kant, Arendt, and Levinas in conversation with the Islamic ethical tradition, this study offers an original conceptual framework, aiming to contribute to both contemporary philosophical debates and the discourse of Islamic moral thought in an interdisciplinary manner. In this regard, the article aspires to provide both theoretical depth and a new perspective to the existing philosophical and ethical literature, by analyzing the ethically grounded terrain of conscience, compassion, and benevolence as a continuum that extends from personal transformation to societal reconstruction.

Anahtar Kelimeler

Moral Philosophy , Conscience , Compassion , Moral Alienation , Ethical Responsibility

Kaynakça

• Akarsu, Bedia. Ahlak Öğretileri. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları, 1982.
• Aristoteles. Nikomakhos’a Etik. çev. Saffet Babür. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2012.
• Augustinus. İstencin Özgür Tercihi Üzerine. çev. Metin Topuz. İstanbul: Say Yayınları, 2015.
• Aquinas, Thomas. Summa Theologica (Summa Theologiae). çev. Fathers of the English Dominican Province. New York: Benziger Brothers, 1947.
• Arendt, Hannah. Kötülüğün Sıradanlığı: Adolf Eichmann Kudüs’te. çev. Özge Çelik. İstanbul: Metis Yayınları, 2010.
• Arendt, Hannah. İnsanlık Durumu. çev. Bahadır Sina Şener. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000.
• Arendt, Hannah. “Özgürlük Nedir?”. çev. Bahadır Sina Şener. İçinde Geçmişle Gelecek Arasında: Siyasi Düşünce Konulu Altı Deneme. 181-200. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• Austin, J. L. Söylemek ve Yapmak. çev. R. L. Aysever. İstanbul: Metis Yayınları, 2009.
• Austin, J. L. How to Do Things with Words. Cambridge: Harvard University Press, 1975.
• Bauman, Zygmunt. Bireyselleşmiş Toplum. çev. Yavuz Alogan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Bauman, Zygmunt. Liquid Modernity. Cambridge: Polity Press, 2000.
• Bertrand, Alexis. Ahlak Felsefesi. çev. Salih Zeki, Sad. Hayrani Altıntaş. Ankara: Akçağ Yayınları, 2001.
• Brickhouse, Thomas C. ve Nicholas D. Smith. “The Origin of Socrates' Mission.” Journal of the History of Ideas 44/4 (1983), 657-666.
• Butler, Judith. Bodies That Matter: On the Discursive Limits of “Sex”. New York: Routledge, 1993.
• Can, Seyithan. “Nörobilim Bağlamında Vicdanın Mahiyeti ve Kaynağı.” Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (Haziran 2025): 6–23. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1611260
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2000.
• Çankı, Mustafa Namık. Büyük Felsefe Lûgatı, I. Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Çelik, Şengül. “Batı Felsefe Tarihinde Genel Hatlarıyla Vicdan.” İslam Düşüncesinde Vicdan Kavramı. ed. Yunus Cengiz ve Selime Çınar. 83-92. İstanbul: Nobel Yayınları, 2018.
• Dinçer, Ferit. “Ebû Hamid Muhammed El-Gazzâlî’ye Göre Muhasebe ve Murakabe.” Journal of Social and Humanities Sciences Research 6/41 (2019), 2348-2358. https://doi.org/10.26450/jshsr.1337
• Duralı, Teoman. Felsefe-Bilime Giriş. İstanbul: Çantay Yayınları, 2000.
• Erikson, Erik H. Identity: Youth and Crisis. New York: Norton, 1968.
• Foucault, Michel. Entellektüelin Siyasi İşlevi. çev. Işık Ergüden, Osman Akınbay, Ferda Keskin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2005.
• Foucault, Michel. The History of Sexuality, Volume 3 of The Care of the Self. çev. Robert Hurley. New York: Vintage Books, 1988.
• Gazzâlî, Ebû Hamîd Muhammed el- İhyâu Ulûmi’d-dîn. çev. Ahmet Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2002.
• Haidt, Jonathan. The Righteous Mind: Why Good People Are Divided by Politics and Religion. New York: Vintage, 2012.
• Hobbes, Thomas. Leviathan. çev. Semih Lim. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008 (1651).
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-Tenbîhât, III. Cilt. ed. Süleyman Dünyâ. Kahire: Dârü’l Maârif, 1957.
• İbn Sînâ. Aşk’ın Mahiyeti Hakkında Risâle. çev. Ahmet Ateş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1953.
• İzveren, Adil. Toplumsal Törebilim (Sosyal Ahlak). Ankara: Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, 1980.
• Kant, Immanuel. Grounding for the Metaphysics of Morals. çev. James W. Ellington. Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company Inc., 1993.
• Kant, Immanuel. Pratik Aklın Eleştirisi. çev. İoanna Kuçuradi. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 1994.
• Levinas, Emmanuel. Totality and Infinity: An Essay on Exteriority. çev. Alphonso Lingis. Pittsburgh: Duquesne University Press, 1969.
• Meriç, Cemil. Bu Ülke. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Nietzsche, Friedrich. Zerdüşt Böyle Diyordu. çev. Oğuz Derinsu. İstanbul: Varlık Yayınları, 2013.
• Nietzsche, Friedrich. Güç İstenci. çev. Serdar Umran. İstanbul: Birey Yayıncılık, 2002.
• Rawls, John. A Theory of Justice. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1999.
• Searle, John R. Making the Social World: The Structure of Human Civilization. New York: Oxford University Press, 2010.
• Tangney, June Price ve Rowland L. Dearing. Shame and Guilt. New York: Guilford Press, 2002.
• Tarhan, Nurettin. İnsanın Fabrika Ayarları. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Taylor, Charles. Sources of the Self: The Making of the Modern Identity. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1989.
• Touraine, Alain. Modernliğin Eleştirisi. çev. Hülya Tufan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
• Vesey, George ve Peter Foulkes. Collins Dictionary of Philosophy. London & Glasgow: Collins, 1990.
• Wilson, Timothy D. Redirect: The Surprising New Science of Psychological Change. Boston: Little, Brown, 2009.