Kummî Tefsirinde Kur’ân’ın Metni Konusundaki Tahrif İddialarının İncelenmesi

Yıl 2017, , 1535 - 1564, 15.12.2017

Nesrişah Saylan

https://doi.org/10.18505/cuid.344824

Cited By: 2

Öz

Öz: Bu çalışmada Şîa’nın temel kaynaklarından
olan Tefsîru’l-Kummî’de Kur’ân’ın metni konusunda yer alan tahrif iddiaları
incelenmiştir. İlk dönem Şiî âlimlerinden olan Kummî (ö. 329/941), tefsirinin
mukaddimesinde Allah’ın indirdiğinin hilâfına olan âyetler, tahrif edilen
âyetler gibi çeşitli alt başlıklarla Kur’ân metninde tahrif olduğunu iddia
etmektedir. O, âyetleri yorumlarken bu iddiasını ayrıntılı bir şekilde
açıklamakta ve söz konusu âyetlerin doğru indiriliş şekillerini bazen
rivâyetlere dayanarak bazen de âyetin bu şekilde okunuşu yani kıraat farkları
olarak vermektedir. Bu çalışmada onun tefsirinde lafzî açıdan tahrif olduğu
iddia edilen âyetler belirlenmiş ve onun bu iddiası diğer tefsirlerle
karşılaştırılmıştır. Bu bağlamda makalenin amacı; Kummî tefsiri örneğinde
Kur’ân’da lafzî açıdan tahrif olduğu iddia edilen âyetlerin incelenmesi ve Şiî
müfessirlerin mezhebin doktrinlerini Kur’ân’ın metni üzerinde değişiklik
yaparak temellendirdiğinin tespit edilmesidir.

Özet: Kur’ân-ı Kerim, Yüce Allah tarafından Hz.
Muhammed (s.a.v.)’e Cebrail vasıtasıyla indirilmiş ilahi bir kitaptır.
İndirildiği günden günümüze kadar her türlü tebdil, tağyir ve tahriften
korunmuş olarak gelmiştir. “إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ” “Kur’ân’ı biz indirdik ve yine onun koruyucusu
da biziz.” (el-Hicr 15/9) âyeti Kur’ân-ı Kerim’in ilâhi koruma altında olduğu
ve herhangi bir tahrife uğramadığını ve uğramayacağının en büyük kanıtıdır.

Tahrif kelimesi ıstılahta kutsal metinlerin
aslını ekleme veya çıkarma yoluyla değiştirme, keyfi olarak anlamını değiştirme
veya asıl metni yanlış tefsir etme anlamına gelmektedir. Bu kavram genellikle
Yahudi ve Hristiyanların kendi kutsal metinlerini kasıtlı bir şekilde
değiştirmelerini veya yanlış yorumlamalarını ifade etmek için kullanılmaktadır.
Fakat Şîa’nın İmâmiyye mezhebine mensup bazı âlimleri tarafından bu kavram
Kur’ân için kullanılmaktadır. Kur’ân’ın tahrif edildiği konusunda İmâmiyye
Şîası içerisinde iki ekol yer almaktadır. Birincisi, Kur’ân’da tahrif olduğunu
iddia eden Ahbârîler; ikincisi ise buna karşı çıkan Usûlîlerdir. Ahbârî
düşüncesine sahip olanlar, âyetleri kendi mezhebin öğretilerine göre
yorumlamakla kalmayıp daha ileri giderek bu öğretilerin Kur’ân’ın metninde yer
aldığını iddia etmişlerdir. Nitekim bu düşünceye sahip olanlardan biri de
Kummî’dir. İlk dönem Şiî âlimlerinden olan Kummî’nin tam adı Ebü’l-Hasen Alî b.
İbrahim b. Hâşim’dir. Kaynaklarda doğum tarihi hakkında bilgi bulunmayan
Kummî’nin Hicrî 329 yılında vefat ettiği zikredilmektedir. Tefsir, Hadis, Fıkıh
ve Tarih gibi ilimlerin hemen hemen her alanında eserler yazmıştır. Kummî’nin
yalnızca tefsir alanında yazdığı kitabı günümüze ulaşmıştır. Şîa, bu tefsiri
temel kaynak olarak kabul etmektedir. Rivâyet tefsiri kategorisinde tasnif
edilen bu eser müfessirin kendi görüşlerine ağırlık vermesi nedeniyle dirâyet
tefsiri olarak değerlendirilmektedir.

Şîa’da siyasal tefsirin temsil edilmesi
şekliyle tam bir ideolojiyi yansıtan Kummî, Kur’ân’ı sadece Hz. Alî ve soyunun
velâyetini destekleyen bir kitap haline getirme çabası içine girmektedir.
Tefsirinde bu ideolojiyi destekleyen usulü kullandığı mukaddimesinde zikrettiği
konularda görülmektedir. Nitekim Kummî mukaddimesinde imâmet, nübüvvet, Ehl-i
Beyt’in hilafet hakkının gaspedilmesi gibi mezhebi doktrinlerini Allah’ın
indirdiğinin hilâfına olan âyetler, tahrif edilen âyetler ve Kur’ân metninde
takdim ve tehir edilen âyetler gibi gibi yollarla açıklamaya çalışmaktadır.
Kummî, tefsirinin mukaddimesinde özetle bu şekilde bazı âyetlerin lafzî açıdan
tahrif edildiğini örnekleriyle vermekte ve söz konusu âyetleri yorumlarken bu
tahrifleri ayrıntılı bir şekilde açıklamaktadır.

Kummî, bazı âyetlerde eksiklikler olduğunu ve
söz konusu âyetlere aslında bulunmayan sözcükler ekleyerek âyetin bu şekilde
inzâl edildiğini “tahrif edilen âyetler” kısmında vermektedir. Kummî’ye göre
Kur’ân metninden çıkarılan lafızlardan biri “عليّ” “Âli” kelimesidir. Bu
lafızlar, genellikle âyetlerde “فى عليّ” (Alî hakkında), “فى ولاية عليّ” (Alî’nin velâyeti hakkında), “فى حق عليّ” (Alî hakkında) şeklindedir. Kummî’ye göre
Kur’an metninden çıkarılan bir diğer ifade ise “آل محمد” “Muhammed’in ailesi”dir. O,
bu konuyla ilgili iddiasını bazen rivâyetlere dayanarak âyetin bu şekilde nâzil
olduğunu bazen de âyetin bu şekilde okunduğu yani kıraat vechi olarak
aktarmaktadır. Kummî, bazı âyetlere “فى عليّ” “Alî hakkında” ve “آل محمد” “Muhammed’in ailesi” dışında çeşitli ibareler
ekleyerek âyetin bu şekilde inzâl edildiğini söylemektedir. Söz konusu âyetlere
eklenen bu lafızlardan bazıları diğer kaynaklarda okunuş farklılığı yani kıraat
vechi olarak zikredilmektedir. Kummî, mukaddimesinde tahrif iddiasıyla ilgili
zikrettiği bir diğer tasnif bazı âyetlerin Allah’ın indirdiğinden farklı
şekilde olmasıdır. O, bu konuyla ilgili örnekleri çeşitli şekillerde
vermektedir. Bazen naklettiği rivâyetlere dayanarak birinin yanında âyet
okunduğunda ona “âyet bu şekilde inzâl edildi” diye müdahalede bulunulduğunu;
bazen de âyetin anlam açısından uygun olmadığını belirterek âyetin farklı
şekilde indirildiğini; bazen de açıklama yapmadan âyetin inzâl şeklinin böyle
olduğunu iddia ederek vermektedir. Âyette geçen kelimeler arasında takdim ve
tehir olması Kummî’nin Kur’ân metniyle ilgili tahrif iddialarından bir
diğeridir. Kummî, söz konusu âyetlerde geçen lafızlar arasında takdim ve tehir
olduğunu belirttikten sonra âyetin aslında indirildiğinden farklı şekilde
olduğunu söylemektedir.

Kummî, Kur’ân’ın metni konusundaki tahrif
iddialarını çeşitli şekillerde delillendirmektedir. Bu bağlamda izlediği
yollardan birincisi, söz konusu âyetlerin nüzul şeklini değiştirerek “هكذا نزلت” “âyet bu şekilde indirildi”, “نزل جبرائيل بهذه الآية هكذا” “Cebrail âyeti bu şekilde indirdi” gibi
ifadelerle vermesidir. Kummî’nin tahrif iddialarını delillendirmek için
izlediği yollardan ikincisi ise âyetin aslını değiştirerek âyeti olduğundan
farklı zikretmesidir. Onun takip ettiği yollardan üçüncüsü ise ilave edilen bu
lafızları kıraat farklılığı olarak zikretmesidir. Ancak Kummî, bu metodu çok
fazla kullanmamıştır. Nitekim diğer Şiî tefsirlerde kıraat farklılığı olarak
zikredilen ifadeler, Kummî’nin iddiasında âyetin nüzul şekli olarak geçmektedir.

Kummî tefsirinde tahrif edildiği iddia edilen
âyetlerin çoğu Şîa mezhebinin öğretileriyle ilgilidir. Bu bağlamda Kummî,
Kur’ân’da tahrif olduğu iddiasını açıklarken çeşitli ifadeler kullanmaktadır.
O, Alî ifadesini ekleyerek “فمحى اسمه من هذا الموضع” “Bu yerden onun ismi silinmiştir”, “آل محمد” “Muhammed’in ailesi” ifadesini ekleyerek “فأسقطوا آل محمّد من الكتاب” “Muhammed’in ailesi kitaptan düşürülmüştür”
şeklinde ifadeler kullanmaktadır. Bazen de kelimenin yapısında “أُمَّةٍ” “ümmet” lafzını “أئمَّةٍ” “imâmlar” gibi değişiklik
yapmaktadır. Şîa ideolojisinin etkisi altında kalarak Kur’ân metnine ilave
ettiği bu ifadelerle ve âyetin yapısında yaptığı değişiklikler ile Kummî, Şîa
mezhebinin nübüvvet, imâmet vb. teorilerinin sadece Kur’ân’î yorum olarak değil
Kur’ân’î lafız olarak da zikretmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Tefsir, Şîa, Kummî, Tahrif, Kıraat Farklılıkları

Examination of the Claims of Distortion on the Our’ān which is in al-Qummī Commentary

Öz

Abstract: In this study, the
distortion of claims on the text of the Qur’ān in Tafsīr al-Qummī which is one
of the main sources of Shī‘a has been investigated. al-Qummī, the first scholar
of the Shi’ite scholars, claims that in the account of the commentary are
distorted in the text of the Qur’ān with various subtitles, such as the verses
that are in the land of Allah's descendants and distorted verses. While
interpreting the verses, he discloses this claim in detail and sometimes gives
the correct shapes of the revelations as the difference of interpretation,
sometimes based on the narrations, and sometimes in the way of reading the
verse. In this study, the verses alleged to be literally distorted in his
commentary have been determined and this claim has been compared with other
commentaries. The purpose of the article in this context is; in the case of
al-Qummī exegesis, it is the examination of the verses allegedly distorted in
the Qur’ān and the determination of the Shī‘ī commentators based on the
doctrine of sects by changing the text of the Qur’ān.

Summary: The Glorious Qur’ān, by
almight Allah, it is a divine book that has been revealed to Muhammad (pbuh)
through Gabriel. It has been preserved from all kinds of changing,
transmutation and distortion, since the day the Qur’ān was revealed. “إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ” “We have,
without doubt, sent down the message; and we will assuredly guard it (from
corruption)”. This verse is the greatest proof that the Holy Qur’ān is under
protection, and it has not been distorted or will not.

Distortion (falsification) is the
change of the sacred texts by adding or subtracting the original text,
arbitrarily changing the meaning, or misinterpreting the actual text. This term
is often used to describe Jews’ and Christians’ deliberately changing or
misinterpreting their own sacred texts. However, this term is also used by the
a few scholars of the Shī‘as Imamiyya sect for the Qur’ān. There are two
schools who claims the distortion of the Qur’ān within the Imamiyya Shī‘ah. The
first is the Akhbāris who claim that the Qur’ān has been distorted; and the
second is the Usūlites who oppose this claim. Those who have Akhbārī thoughts
do not only interpret the verses according to their sectarian teachings but go
further and claim that these teachings are included in the text of the Qur’ān.
As a matter of fact, one of those who have this idea is al-Qummī. The full name
of al-Qummī, the first scholar of the Shi’ite scholars, is Abu’l-Hasan ‘Alī b.
İbrāhīm b. Hāshim. It is mentioned that al-Qummī, who had no information about
the date of his birth in the sources, died in 329 Hijri. He has written books
in almost all of science such as Tafsīr, Hadith, Fiqh and History. Among the
the books of al-Qummi, only the book he wrote in the field of commentary has
reached the present day. Shī‘a accepts this commentary as the main source. This
work, which is classified under the category of tafsīr bil riwayah (narration
commentary), is regarded as tafsīr bil dirayah (acumen commentator) because he
gives weight to his own opinions. 

al-Qummī, by trying to make the
Qur’ān as book thats only support ʿAlī and his descendants, reflecting a
complete ideology in the form of representation of political tafsīr in Shī‘a.
It is seen in the issues mentioned in the preface of his tafsīr that he used
the method that supports this ideology. As a matter of fact that al-Qummī in
the preface attempt to explain the doctrines of the sect such as the imāmate,
prophecy and the seized of Ahl al-bayt rigt of caliphate in the context of the
verses that are different from that which Allah has revealed, distorted verses
and taqdim and ta’khir verses in the Qur’ān text. Briefly, al-Qummī in the
preface to of his tafsīr gives examples of some verses that are literally
distorted, and explains these distortations in detail when interpreting the
verses in question.

al-Qummī gives in the “distorted
verses” section that there are deficiencies in some of the verses and claims
that the verse is revealed in this way by adding words that are not actually
found in the verse. According to al-Qummī, one of the words extracted from the
text of the Qur’ān is “‘Alī” that version of this words in Arabic is “علي”. These
words are usually in the verses as “فى علي”  means that “about ‘Alī”, “فى ولاية علي” “guardian
of ‘Alī”, “فى حق علي” “about
‘Alī’s right”. According to al-Qummī, another expression derived from the
Qur’ānic text is “آل محمد” means
that “family of Muhammad”. He sometimes bases his claim on the narrations that
the verses revealed in that way and sometimes verse recitated in that way among
different recitations. al-Qummī says that some of the verses have been revealed
as such by by adding various phrases to verses besides “فى علي”  means that “about ‘Alī” and “آل محمد” “family
of Muhammad”. Some of these words that added to verses are mentioned as the
different style of recitation in other sources. In the other words this
differentiate is related with how you are recitating. al-Qummī, another
classification which he refers to regarding the allegation of distorting, is
that some verses are different from those revealed. He gives examples of this
issue in various forms. He sometimes claims that when someone reads a verse he
interrupt the recitation by saying that “the verse has been revealed in this
way” base on the narrations; sometimes saying that the verse is revealed
differently by indicating the verse is not appropriate in terms of meaning and
sometimes without making any axplenation claims that how the verse revealed.
al-Qummī’s another distortion claim is that taqdim and ta’khir among the words
constitute the verse. al-Qummī says that the verse is different from the one
that was actually revealed, after he stated that it was taqdim and ta’khir
among the words mentioned in the verses.

al-Qummī proves the allegations of
distortion on the text of the Qur’ān in various ways. One of the ways he
follows in this context is that giving the expressions like “هكذا نزلت”/ “the
verse was revealed in this way”, and “نزل جبرائيل بهذه الآية هكذا” “Gabriel
sent down the verse in this way” by changing the the different kind of
revealing of those verses. The second way al-Qummī follows is that mentioning
the verse different from the fact that it is by changing the its originality.
The third way he follows is that mentioning added words as the different kind
of the recitation. However, al-Qummī did not use this method that much. Indeed,
while Shī‘ī tafsīrs mention this kind of 
expressions as a different kind of recitation, al-Qummī  mentions them as a different kind of
revealing in his claim.

Most of the verses alleged to have
been distorted in the al-Qummī’s tafsīr are relate to the teachings of the
Shī‘a sect. In this context, al-Qummī uses various expressions while explaining
his claim that some verses in the Qur’ān has been distorted. By adding ‘Alī
phrase, claims that “فمحى اسمه من هذا الموضع”/ “His name has deleted from this place”, and by adding “آل محمد”/
“Muhammad’s family”, claims that “فأسقطوا آل محمد من الكتاب”/ “Muhammad’s family has been reduced from the book”.
Sometimes, making some changes on words such as changing the structure of the
term “أمة”/ “ummah”
as “أئمة”
/“Imāmiyya”. Under the influence of the ideology of Shī‘a, al-Qummī assertes
that Shī‘ah teachings such as prophethood, and Imāmiyya are not just Qur’ānic
interpretations but rather are Qur’ānic teachings by adding words to the text
of the Qur’ān and making some changes in the construction of the Qur’ān.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Shī‘a, al-Qummī, Distortion, Qur’ān, Distortion, Variant Readings

Kaynakça

• Ateş, Süleyman. “İmâmiyye Şiasının Tefsir Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (1975): 147-172.
• Arûsî Huveyzî, Şeyh Abd Alî b. Cum‘a. Tefsîru nûri’s-sekâleyn. 5 cilt. Kum: İntişirâtü İsmâiliyyân, ts.
• Ayyâşî, Ebu’n-Nadr Muhammed b. Mes’ûd. Tefsîru’l-Ayyâşî. 2 cilt. Beyrût: Müessesetü’l-âlemî, 1411/1991.
• Ayâzî, Seyyid Muhammed Alî. el-Müfessirûn hayatuhum ve menhecuhum. Tahran: Vizaretü’s-sekafeti ve’l-irşâdi’l-İslâmî, 1373.
• Bahrânî, Seyyid Haşim. el-Burhân fî tefsîri’l-Kur’ân. 8 cilt. Beyrût: Müessesetü’l-âlemi, 1427/2006.
• Bar-asher, Meir M. “İmamiyye Şiasının Kıraat Farklılıkları ve Kur’ân’a İlaveleri”. trc. Ömer Kara ve Mehmet Dağ. Ekev Dergisi 1, sy. 3 (Kasım 1998): 207-235.
• Buhl, Frants. “Tahrif”. İslam Ansiklopedisi. c. 11: 667. İstanbul: Meb Yay., 1979.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi I. 2 cilt. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2003.
• Dâvûdî, Şemseddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403/1983.
• Feyz-i Kâşânî, Molla Muhsin. Tefsîrü’s-sâfî. 5 cilt. Tahran: Mektebetü’s-sadr, 1379.
• Habibov, Aslan. “İlk dönem Şiî Tefsir Anlayışı”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2007.
• İbn Hacer, Ahmed b. Alî b. el-Askalânî. Lisânu’l-mîzân. Beyrût: Dârü’l-beşâiri’l-islamiyye, 1423/2002.
• İbn Manzûr, Cemâlu’d-Dîn b. Muhammed, Lisânü’l-arâb, 6 cilt. Kahire: Darü’l-Meârif, 1119.
• Karataş, Şaban. Şia’da ve Sünni Kaynaklarda Kur’ân Tarihi. İstanbul: Ekin Yayınları, 1996.
• Kummî, Ebu’l-Hasan Alî b. İbrahim. Tefsîru’l-Kummî. 3 cilt. Kum: Müessesetü’l-imâmi’l-Mehdî, 1435.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mübeyîn limâ tedammenehû mine’s-sünneti ve âyi’l-furkân. thk. Abdullâh b. Abdü’l-Muhsin et-Türkî. 24 cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Ma‘rife, Muhammed Hâdi. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî sevbihi’l-kaşib. 2 cilt. Meşhed: el-Câmiatü’r-ridâviyye li’l-ulûmi’l-islamiyye, 1425.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. 10 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2005.
• Necaşî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Alî b. Ahmed. Kitâbü’l-muşezzir. Beyrût: y.y., 1431/2010.
• Necaşî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Alî b. Ahmed. Ricâlu’n-Necaşî. Beyrût: y.y., ts.
• Nuveyhid, Adil. Mu’cemü’l-müfessirîn min sadri’l-İslâm hatta el-asri’l-hadîr. thk. Hasan Halîd. 2 cilt. Müessesetü nüveyhidu’s-sekâfiyye, 1403/1983.
• Öz, Mustafa. ” Usûliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c. 42: 214-215. İstanbul: TDV Yay., 2012.
• Öztürk, Mustafa. “Şiî-İmâmî Tefsir Kültürünün Genel Karakteristikleri”. Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi Yayınları, 2010.
• Râgıb el-Isfehânî, Ebü’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Râzî, Ebû Abdullâh Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb=et-Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî. 32 cilt. Lübnan: Dârü’l-fikr, 1981.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân = Tefsiru’t-Taberî, thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 cilt. Kahire: Dârü’l-Hicr, 2001.
• Tabersî, Ebû Alî Fazıl b. Hasan. Tefsîru cevâmiu’l-câmî. 3 cilt. Kum: Müessesetü’n-neşri’l-islâmî, 1423.
• Tabersî, Ebû Alî Fazıl b. Hasan. Mucmeu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 cilt. Beyrût: Dârü’l-murtezâ, 1427/2006.
• Tarakcı, Muhammet. “Tahrif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 39: 422. İstanbul: TDV Yay., 2010.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasan. el-Fihrist. Necef: el-Mektebetü'l-Murtazâviyye, ts.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasan. et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. 10 cilt. Beyrût: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Uyar, Mazlum. “İmâmiyye Şîası’nda Ahbârîlik”. Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 1996.
• Yurdagür, Metin. “Ahbâriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c. 1: 490-491. İstanbul: TDV Yay., 1988.
• Zahîr, İhsan İlâhî. Şia’nın Kur’an, İmâmet ve Takiyye Anlayışı. trc. Sabri Hizmetli v.dğr. Ankara: Afşaroğ-lu Matbaası, 1984.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânu’l-i’tidâl fî, nakdi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdü’l-Mevcûd v.dğr., 8 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1416/1995.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 2 cilt. Kahire: Mektebet-ü Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil. 2 cilt. Beyrût: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf ‘an hâkâiki gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Alî Muhammed Muavviz. 6 cilt. Riyâd: Mektebetü’l-ubeykân, 1998.