From Manuscripts to Codicology: An Introduction to Critical Edition

Yıl 2019, , 855 - 889, 15.12.2019

Harun Bekiroğlu

https://doi.org/10.18505/cuid.604789

Cited By: 5

Öz

Muslims are fundamentally interested in the practice of writing
especially for scribing the copies of the Qur’ān. Later, the practice of
scribing ḥadīths texts and writing
diplomatic correspondence increased the demand for developing this practice. It
is because the writing is based on a religious reference in Islamic societies;
over time, the interest in writing and writing materials has also turned into an
art form. Thus, writing and writing materials have been named with the selected
words from the Qur’ān. Pencil, book, pages (ṣuḥuf),
line, stone tablet (alwāḥ) are some
of the examples of those words. The writing constituted a series of
professions. Calligraphers and warrāqs
(book dealers/booksellers) are some examples in Islamic societies. Until the
printing press became widespread, the books were written and reproduced by hand
which is called istinsākh. Nowadays,
these manuscripts are protected in libraries and digital archives. Codicology
examines the external elements of these manuscripts such as ink, binding and
paper. In addition, the critical edition method was used to bring out
manuscripts to the surface. Critical edition of manuscripts is not only
transferring the text to the computer. The critical edition is to compare
manuscripts of work to reach the original text of the author. While doing this,
the evaluation of the text has been held to reveal the historical value of it.
In this article, the place of manuscripts in Islamic culture has been discussed
and the basic principles of the critical edition, how to create the editing (dirāsa) and text (naṣṣ) sections of the critical edition are explained with examples.
The examples were selected from the previous critical editions conducted by the
author. This study aims to give an introduction to a very wide field of
codicology and critical edition. This article is intended to provide basic
information for researchers interested in codicology and critical edition.

Summary: Classical Islamic writing
culture has its method. For centuries, Muslims have written manuscripts
according to this method. This method has been applied from writing the
knowledge on paper to collecting and binding the fascicles.

The adventure of creating a manuscript is a long process. A lot of people
come around to contribute this process initiating from the writing of the first
sentence. Producer of the knowledge: scientists, paper-producer: werrâq, the
calligrapher: khaṭṭāṭ, bookseller,
bookbinder, expert in the ink, naqqāsh
who marbles the papers, sponsors of the project, collection and the librarian
are some of the contributors. Today, this adventure continues with the
participation of enthusiasts which are: the author who re-writes the manuscript
to revive it, the restorer who repairs the damage of the manuscript, the expert
who creates the digital copy and institutions which publishes the facsimile.

Nowadays manuscripts are accepted as important scientific data and are
examined in many ways other than their contents thus new specialities have been occurred. At universities, the institutes
which examine manuscripts have been established and academic journals have been
published. Moreover, the critical edition of manuscripts is the main subject of
some of the M.A. and Ph.D. theses.

The studies on critical edition, which initiated earlier in some of the
western countries, have made a rapid development and created its method. In
Turkey, there are many critical editions of works which are based on various
manuscripts from Theology to Literature fields. However, there is no
significant mutual method among the studies yet. Also, their understanding of
critical edition differentiates. In those studies, it has to be examined that
basic parameters such as the selection of convenient copy, access to all copies
of manuscript or priority of copies are applied to critical edition process.
Most of the time it is observed that the advisor’s way of the critical edition
has shadows on studies. However, fundamentally critical edition process needs
expert contribution itself. Difference between studies is related to the fact
that the critical edition is relatively a new field of study in Turkey.
Therefore, specific studies in the field of critical edition and codicology are
still needed to be developed. On the other hand, there are various publications
to establish an objective methodology of the critical edition. Significant
studies are being held by the Center for Islamic Studies (ISAM) to establish a
mutual language and method for critical edition studies. The factor that led to
the emergence of this article is the effort to contribute to the realization of
this method. The article discusses the principles to be followed during a
critical edition process. Moreover, topics are explained practically with
examples selected from manuscripts. Those examples have been chosen from the
author’s previous critical edition works. The article would be considered as an
“Introduction to Critical Edition” for the researchers who are new at this
field. In this respect, the article aims to make a methodological contribution
to the critical edition studies.

There are many parts of a manuscript –something more than the written
text on the page– which makes it a whole. These parts can be divided into
internal and external elements of the manuscript. All of these are parts have
different levels of contribution to the examination of the critical edition of
the work and the interpretation of the texts.

Some external elements of manuscript are: ink production and color,
inkwell, production of paper, foliation, rule-borders, and frames, ruling board
(misṭara), sewing of quires, gilt and gilding, bookbinding, stamping and
tooling, frontispiece, cases and pouches, storage boxes and cabinets, flap,
tabula ansata, the history of manuscript.

The internal elements of the manuscript are: text of the manuscript,
script, subject, authenticity, historical value and importance, proprietor,
literary features, number of copies and textual variants, scribes and copyists,
whether it has been falsified or not, sources used or referenced by the author,
abbreviations, records of marginalia, colophon, glosses and scholia, ownership
statements, seals and seal impressions, word transposition or transposition of
words/letters, waqf-statements,
correction signs and corrections, countermarks.

While the internal elements of manuscript are the work of critical
edition, the external elements of the text fall within the field of codicology.
Although critical edition and codicology are considered as separate sciences,
there are points where they can contribute to each other. For instance, the ink
tone or binding style of a manuscript may help to determine the writing date
range of it. The references used by the manuscript can give us an idea about
the name or the subject of another manuscript. The literary characteristics of
the manuscript may reflect the author's success in language and literature
fields. Thus, we are able to inform that the critical edition process of a
manuscript requires the evaluation of substantial information at the same time
which is no different from an archaeologist carefully examining an arrowhead.
Therefore, whatever is the relation between History and Archeology has; Islamic
sciences have the same relationship with critical edition. They are both
individual sciences with methods of their own and two inseparable common
sciences. Thus, without the contribution of codicology or other sciences,
rewriting a manuscript on a computer does not mean making a critical edition of
it. According to this information, we can define the critical edition as
follows, “Critical Edition is the process of reviving of any manuscript -which
belongs to Islamic civilization- with comparison of all available copies to
create a single text which is closest to the text of the author and to
determine the sources which this main text is based, citations such as verses,
hadiths and poetry.”

For studies on critical edition, the priority should be given to the
texts which will contribute to this science. Before initiating critical
edition, the authenticity of the author of the manuscript should be determined
precisely. Of course, having a person's name on the page is not enough for
determination. All copies of the manuscript must be identified. From those
copies, critical edition should be based on the text that the author has
personally written or prepared as a draft and other copies should be compared
with this. In the absence of the author’s authentic copy, new criteria will
apply. For instance, the copy written by the closest student of the author or
the copy with the closest writing date takes precedence over the copies with no
date. After comparison of all copies, the differences are shown in the
citation.

Critical Edition consists of two sections entitled as Edition (Editing/Dirāsa) and Text (Naṣṣ):

The Edition section includes: the author’s name, lineage, place and date
of birth, scientific life of the author and his/her prominent students, works,
the authentication document which is proven that the text is belong to the
author, the place of the work in the history of science, studies about the
work, bibliography, literary characteristic, terms in the text, the amount and
characteristics of the copies, the characteristic of the main copy which is
determined as the fundamental text for the research, the rules and principles
applied during the critical edition, the digital images of the first and last
pages of the copies used.

The Edition section is the part that demonstrates the reliability of the
study. All external elements of writing are being introduced here. The
importance of the text is confirmed by this edition process. Thus, the final
shape of the edition section must be shaped by reading and understanding the
text.

In the text section, the main aim is to reach the very first text which
has been written originally by the author. In this section, principles of
morality and objectivity are followed. The text is preserved; additions or
subtractions are not made. Cited sources at the manuscript are being found.
Verses and ḥadīths are written with
their sources. Poems are found in Dīwāns.
Text is made legible with punctuation and pilcrow. Proper names, dates of death
are written together. Page numbers in the manuscript are shown in square
brackets. Some simple grammatical errors are corrected without interfering with
the main text. Mostly the reason for this is the letters used for men or women.
At the end of the study, a bibliography with all the resources used during the
critical edition process is added.

The Islamic codicology and manuscripts appear to receiving interest
especially in academic studies. Considering that many manuscripts from the
Ottoman Era are still waiting to be revived thus, we may come across profound
critical edition works in the near future. Therefore, it is understood that
individual studies related to the manuscript itself and the method of the
critical edition will guide the researchers.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Manuscripts, Codicology, Critical Edition/Text Criticism, Bookbinding (Taṣfīr and Taj-līd)

Yazma Eserlerden Kodikoloji’ye: Tahkike Giriş

Öz

Müslümanların yazıya olan ilgisi, Kur’an
nüshalarının yazımına dayanır. Daha sonra hadislerin yazılması ve diplomatik
yazışmalar, yazıya olan rağbeti arttırmıştır. Zamanla yazı ve yazı
malzemelerine olan ilgi, bir sanat şekline de dönüşmüştür. Bunun nedeni,
yazının İslam toplumlarında dini bir referansa dayalı olmasıdır. Bundan dolayı
yazı ve yazı malzemeleri adlandırılırken, Kur’an’daki kelimeler kullanılmıştır.
Kalem, kitap, sayfalar/suhuf, satır, elvâh/taş tablet
bu kelimelerden bazılarıdır. Yazı, beraberinde bir dizi meslek erbabı da
oluşturmuştur. İslam toplumlarında yazı ile ilgilenen hattatlar ve kitap alım satımıyla uğraşan verrâklar bunlardan bazılarıdır. Matbaanın yaygınlaşmasına kadar
kitaplar, elle yazılarak çoğaltılmıştır/istinsâh. Günümüzde bu yazmalar, kütüphanelerde
ve dijital arşivlerde korunmaktadır. Yazmaların mürekkep, cilt ve kâğıt gibi
dış unsurlarını Kodikoloji incelemektedir. Ayrıca yazmalar tahkik edilerek gün
yüzüne çıkarılmaya çalışılmaktadır. Yazmaların tahkiki, sadece yazmadaki metni,
bilgisayara aktarmak değildir. Tahkik, bir eserin yazma nüshalarını
karşılaştırarak, yazarın kaleme aldığı metnin ilk şekline ulaşmaya çalışmaktır.
Bu yapılırken metnin kritiği de yapılarak eserin tarihi değeri ortaya
çıkarılır. Bu makalede İslam kültüründe yazmaların yeri ele alınmış, tahkikin
temel esasları, tahkiki oluşturan dirâse
ve nas bölümlerinin nasıl
oluşturulacağı örneklerle izah edilmiştir. Bu misaller, makale yazarının daha
önce gerçekleştirdiği tahkik çalışmalarından seçilmiştir. Bu çalışmayla,
oldukça geniş bir alan olan kodikolojiye ve tahkike giriş amaçlanmıştır. Bu
metin, kodikoloji ve tahkik alanlarına yönelmek isteyen araştırmacılara dönük
başlangıç/temel bilgileri arz etmeyi hedeflemektedir.

Özet: Klasik İslam yazı kültürünün kendine has bir usulü bulunmaktadır.
Asırlarca Müslümanlar, bu usule göre yazma eserleri kaleme almışlardır. Bu
usulün, bilginin kâğıda yazılmasından fasiküllerin birleştirilmesine ve
ciltlenmesine kadar uygulandığını söyleyebiliriz.

Bir yazma eserin ortaya çıkma serüveni, uzun bir
süreçtir. Çok sayıda insan, cümlenin kâğıda yazılmasından itibaren başlayan bu
sürece katkı sağlar. Bilgiyi üreten bilim adamı, kâğıdı üreten verrâk, yazıyı
kaleme alan hattât, sahaf, mücellid, mürekkebi hazırlayan usta, sayfayı ebrulayan
nakkâş, vakfeden zengin, koleksiyoncu, kütüphaneci bunlardan bir kısmıdır.
Günümüzde bu serüven, bazı insanların katılmasıyla devam etmektedir: Yazma
eseri tahkik ederek günümüze kazandıran muhakkik, eserin hasarlarını tamir
eden/termîm restoratör, dijital kopyasını çıkaran uzman, tıpkıbasımını
gerçekleştiren kurumlar.

Günümüzde yazmalar, önemli bir bilimsel veri kabul
edilmektedir ve içeriklerinin dışında pek çok bakımdan incelenmektedir. Buna
bağlı olarak yeni uzmanlık alanları oluşmaktadır. Üniversitelerde yazmaları
inceleyen enstitüler kurulmakta ve akademik dergiler çıkarılmaktadır. Tahkik,
yüksek lisans ve doktora tezlerinin ana konusunu oluşturmaktadır.

Batı ülkelerinde daha erken dönemlerde başlayan
tahkik çalışmalarının, kendi usulünü oluşturma konusunda hızlı yol aldığını
söyleyebiliriz. Ülkemizde her hangi bir yazma eserin tahkik edildiği,
İlahiyat’tan Edebiyat’a kadar pek çok akademik çalışma bulunmaktadır. Ancak
bunlar arasında usul birlikteliğinin tam olarak sağlandığı söylenemez. Ayrıca
tahkike yükledikleri anlam da farklılık göstermektedir. Bu çalışmalarda, doğru
nüshanın seçimi, yazmanın tüm nüshalarına ulaşma veya nüshaların öncelik sırası
gibi temel parametrelerin ne kadar uygulandığı sorgulanabilir. Çoğu zaman
danışmanın tahkik anlayışının çalışma üzerinde etkili olduğu gözlemlenir. Oysa
tahkik, başlı başına bir uzman desteği gerektirmektedir. Çalışmalardaki
farklılığın nedeni, tahkikin ülkemizde yeni zemin bulan bir alan olmasıyla da
bağlantılıdır. Bundan dolayı tahkik yöntemi ve kodikoloji alanında spesifik
çalışmalar, gelişim aşamasındadır. Öte yandan tahkikin herkesçe benimsenen
objektif bir usulünün oluşması için çeşitli yayınlar yapılmaktadır. İsam
tarafından tahkik araştırmalarının ortak bir dil ve usul çerçevesinde
yapılabilmesi için önemli çalışmalar yürütülmektedir. Bu makalenin ortaya
çıkmasına yol açan faktör, bu usulün gerçekleşmesine katkı sağlamaya çabasıdır.
Makalede, bir tahkik sırasında uyulması gereken esaslar ele alınmıştır. Ayrıca
konular, yazmalardan seçilen örneklerle uygulamalı olarak anlatılmıştır. Bu
örnekler, yazarın daha önce yapmış olduğu ve yayınladığı tahkiklerden
seçilmiştir. Makale, tahkike başlayacak araştırmacılar için “Tahkik’e Giriş”
olarak da değerlendirilebilir. Bu yönüyle tahkik çalışmalarına metodolojik bir
katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

Yazma eseri, bütün haline getiren birçok parça
bulunur. Sayfadaki yazılı metinden daha fazlasını kastediyoruz. Bunlar,
yazmanın iç unsurları ve dış unsurları olarak ayrılabilir. Bunların tamamı,
eserin tahkik edilerek gün yüzüne çıkarılmasında ve metnin yorumlanmasında
farklı düzeyde katkıları olan parçalardır:

Yazmanın bazı dış unsurları şunlardır: Mürekkebin
üretimi ve rengi, hokka, kâğıdın üretimi, sayfaların rakamlanması, sayfanın
çerçevelenmesi, sayfa yazı şablonu/mistara, fasiküllerin
birleştirilmesi, sayfanın tezhibi, ciltleme, süsleme, yazmanın serlevhası,
mahfaza ve cirâb, mushaf kutusu, kitabı koruyan lisan, taş ya da tahta levha,
yazmanın tarihi.

Yazmanın iç unsurları şunlardır: Yazmanın metni/nas,
yazmanın hattı, konusu, orjinalliği, tarihi değeri ve önemi, müellife aidiyeti,
edebi özellikleri, nüshalarının sayısı ve nüshalarının farklılıkları,
müstensihi, tahrife uğrayıp uğramadığı, yazarın yararlandığı ya da atıfta
bulunduğu kaynaklar, kısaltmalar, minhuvât kayıtları, hardü’l-metin, üzerine
yazılan şerh ve haşiyeler, temlik kayıtları, mühürler, kelimelerin ya da
harflerin yer değiştirmesi, vakıf kayıtları, tashihler ve düzeltmeler, mukabele
kayıtları.

Yazmanın iç unsurları, tahkikin işiyken, metnin dış
unsurları kodikolojinin alanına girmektedir. Tahkik ve kodikoloji, günümüzde
ayrı bilimler olarak değerlendirilse de bir birlerinden yararlanabilecekleri
noktalar bulunmaktadır. Mesela bir yazma eserin mürekkep tonu ya da ciltlenme
şekli, o eserin yazıldığı tarih aralığının belirlenmesine yardımcı olabilir.
Yazmanın yararlandığı kaynak eserler, kaybolmuş başka bir yazma eserin adı ya
da konusu hakkında bize fikir verebilir. Yazmanın edebi özellikleri, yazarının
dil ve edebiyattaki başarısını yansıtabilir. Öyleyse şunu söyleyebiliriz: Yazma
üzerine çalışmak, pek çok bilgiyi aynı anda değerlendirmeyi gerektirir. Bu
durum bir arkeoloğun bir ok başını özenle incelemesinden farksızdır.
Dolayısıyla Tarih’in Arkeoloji ile ilişkisi neyse İslam ilimlerinin de tahkik
ile ilişkisi aynıdır. Hem başlı başına yöntemleri olan ayrı iki bilimdirler hem
de bir birinden ayrılamaz müşterek iki ilimdirler. Dolayısıyla kodikolojiyi ya
da diğer bilimleri yok sayarak yazma bir eseri bilgisayarda yeniden yazmak, onu
tahkik etmek demek değildir. Buna göre tahkiki şöyle tanımlayabiliriz: “Tahkîk,
İslam medeniyetine ait her hangi bir yazma eseri, ulaşılabilen tüm nüshalarını
karşılaştırarak/muḳābele müellifin
kaleminden çıkan metne en yakın bir şekilde tek bir metin ortaya koyma ve bu
ana metnin dayandığı kaynakları, ayet, hadis ve şiir gibi alıntılarını/iktibas
tespit ederek günümüze kazandırma eylemidir.”

Tahkik çalışması için seçilecek metinlerden, bilime
katkı sağlayacak olanlara öncelik verilmesi gerekir. Tahkike başlamadan önce
yazma eserin hangi müellife ait olduğu kesin bir şekilde belirlenmelidir.
Elbette sayfanın üzerinde bir kişinin isminin bulunmuş olması, bunun için
yeterli değildir. Bir yazmanın tüm nüshaları tespit edilmelidir. Bunlar
arasında yazarın bizzat kaleminden çıkan ya da müsvedde olarak hazırladığı
metin esas alınmalıdır. Diğer nüshalar ise bununla karşılaştırılmalıdır.
Müellif nüshası bulunmadığı durumlarda yeni kriterler aranır. Mesela yazarın en
yakın öğrencisinin kaleme aldığı ya da kaleme alınış tarihi en yakın olan nüsha,
tarihsiz nüshalardan önceliklidir. Tüm nüshalar karşılaştırıldıktan sonra
farklılıklar dipnotta gösterilir.

Tahkik, Dirâse ve Nas başlıklı iki bölümden oluşur:

Dirase bölümünde şunlar yer alır: Müellifin ismi,
soyu, doğum yeri ve tarihi, ilmi hayatı ve öğrencileri, eserleri, eserin
müellife ait olduğunun belgelenmesi, eserin bilim tarihindeki yeri, hakkında
yapılan çalışmalar, kaynakları, edebi özellikleri, metinde yer alan terimler,
nüshaların sayısı ve özellikleri, araştırmada ana metin olarak belirlenen nüshanın
özelliği, tahkik boyunca uyulan kurallar ve esaslar, kullanılan nüshaların ilk
ve son sayfasının dijital görüntüleri.

Dirâse bölümü, çalışmanın güvenilirliğini ortaya
koyan kısımdır. Yazmanın tüm dış unsurları burada tanıtılır. Nassın önemi,
dirâse kısmı ile teyit edilir. Bundan dolayı dirâsenin son şekli, nassın tam
olarak okunup anlaşılmasıyla şekillendirilmelidir.

Nas bölümünde, yazarın kaleminden çıkan ilk metne
ulaşılmaya çalışılır/stemmatik. Bu kısımda ahlak ve objektiflik
prensiplerine uyulur. Metin korunur; ekleme ya da çıkarmalar yapılmaz. Yazmada
atıf yapılmış kaynaklar bulunur. Ayetler ve hadisler, kaynaklarıyla yazılır.
Şiirler, divanlardan bulunur. Noktalama işaretleri ve paragraf sistemiyle metin
okunaklı hale getirilir. Özel isimler, ölüm tarihleri birlikte yazılır.
Yazmadaki sayfa numaraları, köşeli parantez içerisinde gösterilir. Ana metne
müdahale edilmeden, bazı basit gramer hataları düzeltilir. Çoğu zaman bunun
nedeni, erkek ya da bayanlar için kullanılan harflerdir. Çalışmanın sonuna,
tahkik boyunca yararlanılan tüm kaynakların yer aldığı bibliyografya eklenir.

Bilimsel çalışmalarda Müslümanlara ait yazmaların ve
kodikolojinin ilgi uyandırmaya devam edeceğini söyleyebiliriz. Osmanlı dönemine
ait pek çok yazmanın halen çalışılmayı beklediğini göz önüne aldığımızda
önümüzdeki dönemlerde tahkik çalışmalarıyla yoğun bir şekilde karşılaşabiliriz.
Bundan dolayı yazmaların kendisiyle ve tahkikin metoduyla ilgili sipesifik
çalışmaların araştırmacılara yol göstereceği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Yazmalar, Kodikoloji, Tahkik/Metin Tenkidi, Kitap Üretimi, Ciltleme

Kaynakça

• Ahfeş el-Evsat, Ebü’l-Hasan Saîd b Mes’ade el-Mücaşii. Meâni’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1990.
• Ahterî, Mustafa b. Şemseddin el-Karahisarî. “Kürrâse”. Ahteri-i kebir. İstanbul: Dârü’t-tıbâati’s-sultaniyye, 1256.
• Akgündüz, Ahmet. “Ebüssuud Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 365-371. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Aktan, Ali. “Osmanlı Vesikalarında Kullanılan Kağıt, Kalem, Mürekkep ve Nâmelerin Teçhizi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi - Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi. 8 (1988): 227-237.
• Amin Safaripour. “Persian traditional crafts: Traditional Bookbinding”. Erişim: 06 Ekim 2019, https://www.youtube.com/watch?v=XgQ-x-1hRQ4. t.y.
• Ayverdi, İlhan. “İhkak”. Asırlar boyu tarihi seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük = Kubbealtı lugatı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2005.
• Ayverdi, İlhan. “Tahkik”. Asırlar boyu tarihi seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük = Kubbealtı lugatı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2005.
• Bekiroğlu, Harun. “Ma‘âkıdü’t-tirâf fi evveli sureti’l-Feth mine’l-Keşşâf”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 42 (2019): 107-148.
• Bekiroğlu, Harun. “Muhammed Hâdimî’nin Enfâl Suresinin 23. Âyetini Tefsiri Hakkında Risalenin Tahkikli Neşri”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 4 (2016): 97-116.
• Bekiroğlu, Harun. “Tefsirde Ta’lik Geleneği Üzerine Bir İnceleme: Yusuf Efendizâde’nin Beyzâvî’nin Taha Suresi’nin İlk Âyetlerine Yaptığı Yorum Üzerine Ta’liki”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyu-mu I (2017): 195-206.
• Bergstrasser, Gotthelf. Usulu nakdi’n-nusus ve neşri’l-kütüb. Trc. Muhammed Mehdi Bekri. Kahire: Darü’l-Kütüb ve’l-Vesaiki’l-Kavmiyye, 1969.
• Bilgin, Orhan. “Yazma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 369-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Bilmen, Ömer Nasuhî. Tabaḳātü’l-Müfessirîn. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1974.
• Binbin, Ahmed Şevki - Tûbî, Mustafa. “Bedel”. Mustalahâtü’l-kitabi’l-Arabiyyi’l-mahtût (mu’cem ko-dikoloji). Rabat: el-Hizanetü’l-Haseniyye, 2005.
• Binbin, Ahmed Şevki - Tûbî, Mustafa. “Mahtût”. Mustalahâtü’l-kitabi’l-Arabiyyi’l-mahtût (mu’cem ko-dikoloji). Rabat: el-Hizanetü’l-Haseniyye, 2005.
• Binbin, Ahmed Şevki - Tûbî, Mustafa. “Muhakkık”. Mustalahâtü’l-kitabi’l-Arabiyyi’l-mahtût (mu’cem ko-dikoloji). Rabat: el-Hizanetü’l-Haseniyye, 2005.
• Buhârî. Câmiü's-sahîh. Bulak: el-Matbaatü'l-Kübra'l-Emiriyye, 1895.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b Bahr b Mahbub el-Kinani el-Leysi. Resâilü’l-Câhiz. Thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1964.
• Câsim, Leys Suûd. “İbn Abdülber en-Nemerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 269-272. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Ebu’s-Suûd ve Tefsiri”. Diyanet İlmi Dergi 13/4 (1974): 195-203.
• Cum’a, İbrâhim. Kıssatü’l-kitâbeti’l-Arabiyye. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1947.
• Curcânî, Seyyid Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetu Lubnân, 1985.
• Dâğıstânî, Seyyid Bessâm. “el-Muâlecetü’l-kîmyâiyye lievrâki’l-mahtûtât”. Sınâatü’l-mahtûti’l-Arabiyyi’l-İslami mine’t-termîm ile’t-teclîd. 455-462. Dübey: Merkezu Cum’a el-Mâcid li’s-Sekâfe ve’t-Türâs, 2001.
• Derman, M. Uğur. “Hat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 427-437. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Derman, M. Uğur. “Hattat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 493-499. İstanbul: TDV Yayın-ları, 1997.
• Derman, M. Uğur. “Kalem”. İslâm Düşüncesi I/3 (1967): 161-176.
• Derman, M. Uğur. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33: 1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Diyab, Abdülmecid. Tahkikü’t-türasi’l-Arabi: menhecüh ve tatavvurüh. Kahire: Darü’l-Mearif, 1983.
• Donuk, Suat. “Fazla Sayıda Yazma Nüshası Bulunan Hacimli Bir Eserin Nüsha Ailesinin ve Tenkitli Met-ninin Kurulması Hakkında Değerlendirmeler: Künhü’l-Ahbâr Örneği”. Divan Edebiyatı Araştırma-ları Dergisi 10/21 (2018): 115-146.
• Ebü’l-Beḳā el-Kefevî, Eyyub b. Musa el-Hüseynî. el-Külliyyat: mu’cem fi’l-mustalahat ve’l-furuk el-lugaviyye. Thk. Adnan Derviş - ve Muhammed el-Mısri. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1419/1998.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhamed. Tabaḳātü’l-Müfessirîn. Thk. Süleyman b. Sâlih el-Hazzî. Medine: Mekte-betü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1997.
• el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türasi’l-Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût: ulumü’l-Kur’an: mahtutatü’t-tefsir ve ulumuhu. Amman: Mecmaü’l-Meleki li-Buhusi’l-Hadarati’l-İslâmiyye [Müessesetu Al- i’l-Beyt], 1989.
• Erünsal, İsmail E. Orta Çağ İslam dünyasında kitap ve kütüphane. Ed. Filiz Dığıroğlu - Zeynep Berktaş. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Erünsal, İsmail E. “Sahaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35: 504-510. İstanbul: TDV Yayın-ları, 2008.
• Flavio Marzo - Rolf Killius. “Making an Islamic Style End Band”. Erişim: 06 Ekim 2019, https://www.youtube.com/watch?v=lexTMmSXpZg. t.y.
• Flavio Marzo - Rolf Killius. “Sewing the Bookblock”. Erişim: 06 Ekim 2019, https://www.youtube.com/watch?v=2dAR1sANHmE. t.y.
• Gacek, Adam. el-Merci’ fî ilmil-mahtutati’l-Arabiyye. Kahire: Ma’hedü’l-Mahtutati’l-Arabiyye (Institute of Arabic Manuscripts), 2016.
• Gacek, Adam. Teḳālîdü’l-mahtûti’l-Arabi: mu’cemu mustalahat ve bibliyucrâfiyye: mu’cemü’l-mustalahât. Trc. Murad Tedgut. Kahire: Ma’hedü’l-Mahtutati’l-Arabiyye (Institute of Islamic Manuscripts), el-Munazzamatü’l-Arabiyye li’t-Terbiye ve’s-Sekâfe ve’l-Ulûm [ALECSO], 2010.
• Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘Ayn. Thk. ‘Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Halvecî, Abdüssettar. el-Mahtûtât ve’t-türâsü’l-Arabi. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, 2002.
• Halvecî, Abdüssettar. el-Mahtûtü’l-Arabi: el-kitabü’l-haiz ala Caizeti’l-Melik Faysal el-Alemiyye li’d-dirasati’l-İslamiyye am 1198 m. Cidde: Mektebetu Misbah, 1989.
• Harun, Abdüsselam Muhammed. Tahkikü’n-nusus ve neşruha. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1998.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurtubî. Câmiu beyâni’l-ilm ve fazlihi [ve ma yenbagi fî rivayetihi ve hamlihi]. Thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzi, 1994.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurtubi. el-İstiab fî ma’rifeti’l-ashab. Thk. Âdil Mürşid. Amman: Dârü’l-A’lâm, 2002.
• İbn ‘Âşûr, Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunis: ed-Dâru’’t-Tunisiyye, 1984.
• İbn Fâris, Ebû’l-Huseyn Ahmed. “Htt”. Mu‘cemu Meḳāyisi’l-Luga. Thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Dâru’l-Fikr, t.y.
• İbn Hibban, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbu’s-Sikât. Thk. Hâfız Azîz el-Kâdirî en-Nakşibendî. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1973.
• İbnü’l-İmad, Ebü’l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. Thk. Muhammed Arnavut. Beyrut: Dâru ibn Kesîr, 1993.
• İlhan, Avni. “el-İmâme ve’s-siyâse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22: 200-201. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• İnani, Reşid, ed. Dirasetü’l-mahtutati’l-İslâmiyye beyne’l-i’tibarati’l-madde ve’l-beşer. London: Müesse-setü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmî (al-Furqan Islamic Heritage Foundation), 1997.
• İsmail Paşa, Babanzade Bağdatlı. Hediyyetü’l-Arifîn esmai’l-müellifin ve asarü’l-musannafin. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, t.y.
• Katib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru’t-turâsi’l-arabî, 1971.
• Lemaire, Jacques. Medhal ila ilmi’l-mahtûtât = Introduction a la codicologie. Trc. Mustafa Tûbî. Merakeş: et-Tıbaatü’l-Varakati’l-Vataniyye, 2006.
• Maas, Paul - Bordalejo, Barbara - Witkam, Jan Just. Stemmatik: tenkitli metin neşrinde soy-ağacı yaklaşımı. Trc. Murteza Bedir. İstanbul: Küre Yayınları, 2011.
• Ma’ruf, Beşşar Avvad. Zabtü’n-nas ve’t-ta’lik aleyh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.
• Mirza Ali Ekber Han Dihhudâ. Lugâtname. Thk. Muhammed Muin - ve Seyyid Ca’fer-i Şehidi. Tahran: Danişgah-ı Tahran, 1337.
• Mukātil b. Suleymân. Tefsîru Mukātil b. Suleymân. Thk. ‘Abdullâh Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Mu’essesetu’t-Târîhi’l-‘Arabî, 2002.
• Müneccid, Selâhaddin. Kavaidu tahkiki’l-mahtutat. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Cedid, 1987.
• National Conservation Service. “www.thebookhut.co.uk”. Erişim:06 Ekim 2019, https://www.thebookhut.co.uk/islamic-bindings-instructions/. t.y.
• Nedim, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. London: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmî (al-Furqan Islamic Heritage Foundation), 2009.
• Nüveyhid, Âdil. Mu’cemü’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslâm ve hatta’l-Asri’l-Hâdir. Beyrut: Müessesetü Nüveyhid, 1988.
• Okur, Kaşif Hamdi. Osmanlılarda fıkıh usulü çalışmaları: Hadimi örneği. İstanbul: Mizan Yayınevi, t.y.
• Okuyucu, Cihan. “‘Tenkitli Metin’ Çalışması ile İlgili Fikirlerim”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi (Sempozyum). 2009. 442-445.
• Özen, Şükrü. “‘Metin Tenkidi’ Üzerine Bazı Tespitler ve Öneriler”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi (Sempozyum). 2009. 446-470.
• Polat, Ziya. “Klasik İslam Tarihçilerinin Kalem Anlatısı”. Mukaddime: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/1 (2017): 99-115.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Rukancı, Fatih. “Kültürel Mirasın Gelecek Kuşaklara Aktarılması ve Tanıtımında Yazma Eser Kütüphan-eciliği”. Erdem: İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi. 74 (2018): 99-116.
• Sa’d, Fehmi - Meczub, Talal. Tahkiku’l-mahtutat beyne’n-nazariyye ve’t-tatbik. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1993.
• Saîd, Hayrullah. Mevsûatü’l-varrâka ve’l-varrâkîn fi’l-hadâreti’l-Arabiyyeti’l-İslamiyye. London: Müesse-setü’l-İntişari’l-Arabi (Arab Diffusion Company), 2011.
• Saifullah, M. - Adi, Ghali - David, Abdullah. “Radyokarbon (Carbon-14) Tarihleme Yöntemi ve Kur’ân Yazmaları”. Bilimname. Trc. Mehmet Dağ 5/13 (Şubat 2007): 175-192.
• Samerrai, Kasım es-. The critical editions of manuscripts: past, present and future. London: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmî (al-Furqan Islamic Heritage Foundation), 2013.
• Seyyid, Eymen Fuad. el-Kitâbü’l-Arabi’l-mahtût ve ilmi’l-mahtûtât. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, 1997.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtḳān fî ’ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2004.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Hem’ü’l-hevami fî şerhi Cem’i’l-cevami. Thk. Ah-med Şemsuddin. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Şeşen, Ramazan. “Tatavvur hurûdu’l-metn fi’l-mahtûtâti’l-İslâmiyye”. el-Va’yü’l-İslami: İlmü’-mahtutati’l-arabi: buhus ve dirasat. Trc. Taha Mustafa Emin. 79 (2014).
• Şimşek, Halil İbrahim. Osmanlı’da Müderris Bir Sufi Muhammed Hadimi: Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri. Hikmetevi Yayınları, 2016.
• Şimşek, Murat - Samar, Mahmut. “Elyazması Eserlere Dibâce ve Tahkikte Süreli Yayıncılık: Mecelletü Ma’hedi’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi I/2 (2018): 121-186.
• Tanahi, Mahmûd Muhammed. Medhal ilâ tarihi neşri’t-türâsi’l-Arabi maa muhadare ani’t-tashif ve’t-tahrif. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1984.
• Tirmizî. el-Câmiü'l-kebîr.
• Tûbî, Mustafa et-. Min ecli dirâse hafriyye li’l-mahtûti’l-arabiyye: Muhâvelât tatbîkıyye fî ’ilmi’l-mahtûtât. Kahire, t.y.
• Urve, Ahmed. Meâyîru hıfz ve termîmi’l-mahtûtâti’l-arabiyye. Master, Câmiatü Kusantîne 2 Abdulhamîd Mehrî, 2016.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM tahkikli neşir kılavuzu. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2018.
• Yusuf, Mustafa Mustafa es-Seyyid. Sıyanetü’l-mahtutat ilmen ve amelen. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 2002.
• Zemahşerî. “Krs”. Esâsu’l-Belâga. Thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd. 2: 129. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b Ömer b Muhammed. el-Keşşâf an hakaiki gavamizi’t-tenzil ve uyuni’l-ekavil fî vucühi’t-te’vîl. Thk. Adil Ahmed Abdülmevcud - Ali Muhammed Muavvaz - ve Fethi Abdurrahman Ahmed Hicazi. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1418/1998.