A Qirāʾāt Education School, Led by Osman Nuri Taşkent: Dār al-Ḥuffāẓ of Adapa-zarı

Yıl 2020, , 367 - 389, 15.06.2020

Nurullah Aydeniz

https://doi.org/10.18505/cuid.682895

Öz

Dār al-Qurʾāns, which were among the madrasas in the Ottoman period and where qirāʾāt was taught, turned into the Qur'āns schools after the law on unity of education, enacted on March 3, 1924. That was the end of the institutional entity of qirāʾāt education in Turkey. Afterwards, a number of qirāʾāt teachers kept performing this education by their individual efforts. Among these teachers, Osman Nuri Taşkent who was the former head-imam of Nuruosmaniye Mosque in Istanbul was assigned as a Qurʾān teacher in Adapazarı in 1936. This research aiming to address Taskent’s service as a public servant, his educational activities, and his role in the re-institutionalization of the qirāʾāt education is planned as a qualitative case study and carried out by document analysis and interview techniques. In conclusion, this study has demonstrated that (a) this school which aimed to be offered in Adapazarı was planned as qirāʾāt education school, (b) Taşkent was the responsible official teacher (c) 14 students graduated under his mentorship in Adapazarı, and (d) this institution was named as Dār al-Ḥuffāz of Adapazarı in his period. Moreover, it shows that after the leaving of Taşkent, this school maintained the education under the responsibility of Himmet Babalıoğlu who is one of the former students; however, the type of education changed and turned into a general Qur'āns chool.

Summary: With the law of unified education which is a turning point in the history of Turkish education, all educational institutions were gathered under responsibility of the Ministry of Education. However, madrasas were closed approximately two months later, even though it was not included in the law. Along with the madrasas, Dār al-Qurrā that are the institutions performing education on the recitation, memorizing, and the principles ofreading the Qurʾān were also attempted to be closed with the similar understanding. However, the President of the Religious Affairs in this period opposed this attempt and these institutions turned into Qurʾān schools due to the insistences of the president that these institutions should maintain their education under the responsibility of the presidency of religious affairs. After this change, qirāʾāt education lost its institutional entity.

Whether Dār al-Qurrās have been able to continue education since 1925 as Qurʾān schools is controversial. According to some researchers, the Qurʾān schools after this change were not closed as opposed to other religious institutions, imam hatip schools and Darülfünun Faculty of Theology, and continued their education. Another view is that these courses were officially opened for the first time in 1925, closed since 1929 with the alphabet revolution in 1928, but they restarted education in 1930 with the permission for limited locations in Anatolia and for some teachers in Istanbul. Another view is that the courses planned to be opened in ten places could not be activated due to some obstacles in 1925, but they could be opened after the closing of imam hatip schools after 1930.

In some studies, it is stated that the qirāʾāt education, which lost its institutional existence with the conversion of Dār al-Qurrās to the Qurʾān schools, providing general Qurʾān education has been continued with individual efforts of some qirāʾāt teachers such as Serezli Ahmed Şükrü (d. 1932), Hamdi Efendi (d. 1939), Akrepoğlu Osman Nûrî Taşkent (d. 1942), Ömer Aköz (d. 1952), (Ayağıkesik) İsmail Hakkı Bayrı (d. 1972), Hasan Akkus (d. 1972) and Üsküdarlı Ali Efendi (d. 1976). In the same studies, it is also underlined that the science of qirāʾāt regained an institutional entity only after the attempts of Tayyar Altıkulaç in 1968, with the sending of the Diyanet to Aşıkkutlu, honorarily occupied with the science of qirāʾāt in Uğurlu town of Of. However, the fact that Osman Nuri Taşkent was appointed in 1936 as Qurʾān teacher in Adapazarı while he had been the chief-imam of the Istanbul Nuruosmaniye Mosque reveals that the efforts for the institutionalisation of the qirāʾāt education began much earlier.

This research aiming to address Taskent’s service as a public servant, his educational activities, and his role in the re-institutionalization of the qirāʾāt education is planned as a qualitative case study. The main problem in the study is whether the appointment of Osman Nuri Taşkent, the chief-imam of the Istanbul Nuruosmaniye Mosque in 1936, as a Qurʾān teacher in Adapazarı is an attempt to establish an institution of qirāʾāt education in the early period of the republic, or not, and the some results are as follows:

In the diploma that he awarded Himmet Babalıoğlu who one of his students in Adapazarı, Taşkent presented himself as assigned the teacher and tutor by Turkish Republic for those who want to memorize and learn the Qurʾān as well as to learn qirāʾāt according to books of Shātibiyya and Durra in Adapazarı. This statement shows that his main reason for the leaving Istanbul was qirāʾāt education. 

Before his appointment to Adapazarı in 1936, Taşkent was giving qirāʾāt education at the Nuruosmaniye Mosque. Accordingly, in his interview with Diyanet Magazine in 1989, Hızal who is one of previous students stated that he had received qirāʾāt education from Taşkent in Nuruosmaniye since the early 1930s. Moreover, in his ratification letter, he stated that Hızal got ratification for Taṣḥīḥ al-Ḥurūf on July 13th, 1933 and qirāʾāt on May 10th, 1935. These statements show that he was occupying with qirāʾāt education in Istanbul. In this case, it is not reasonable to assume that he was appointed in Adapazarı for general Qurʾān teaching.

Some documents also clearly reveal that Taşkent went to Adapazarı for qirāʾāt education, and the education he provided there is about qirāʾāt. Six years after Taşkent left Adapazarı, the informative letter which the Adapazarı muftī of the period wrote to the Presidency of Religious Affairs is perhaps the most important document. According to this document, 14 students studied Taṣḥīḥ al-Ḥurūf in Adapazarı graduated under his mentorship. However, it should be immediately stated that “Taṣḥīḥ al-Ḥurūf” in this letter means qirāʾāt education in consideration of that Babalıoğlu and Hızal were among the 14 students. Because Babalıoğlu learned qirāʾāt all of them from Taşkent as in his diploma and Hızal received diploma of Taqrīb. Furthermore, Himmet Babalıoğlu and İsmail Uziş who were the students in Adapazarı submitted their petitions to ask the left position by Taşkent. These petitions are ones of the important documents proving that the process started with Taşkent in Adapazarı was qirāʾāt education. Accordingly, they both addressed their candidacy for Adapazarı Qurʾān teaching by emphasizing their qirāʾāt education and competence in this field.

A clear answer may not be given to the question of "Is the appointment of Taşkent as a Qurʾān teacher in Adapazarı individually given to him or is an institution established there?" in the context of his departure. However, some correspondences show that this education was an institutional activity for his period. Then, when it is aimed to identify qirāʾāt education as an institution for its period, the title of “Dār al-Huffāz of Adapazarı” is used and Taşkent is described as “Adapazarı Qurʾān Teacher”. Additionally, as Adapazarı Qurʾān teaching had an institutional quality, one of his students, Himmet Babalıoğlu, was appointed to the relevant position after him.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Qirāʾāt, Dār al-Ḥuffāẓ of Adapazarı, Adapazarı, Adapazarı, Osman Nuri Taşkent, Osman Nuri Taşkent

Osman Nuri Taşkent Öncülüğünde Bir Kıraat Eğitimi Kursu: Adapazarı Dârül-huffâzı

Öz

Osmanlı döneminde medreseler arasında yer alan ve kıraat eğitimi veren dârülkur’ânlar 3 Mart 1924’te çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu sonrasında Kur’ân kursuna dönüştü. Bu durum Türkiye’de kıraat eğitiminin kurumsal varlığının sonu oldu. Sonraki süreçte bazı hocalar bireysel gayretleriyle kıraat eğitimini sürdürdü. Bu hocalardan İstanbul Nuruosmaniye Camii eski başimamı Osman Nuri Taşkent, 1936’da Adapazarı’nda Kur’ân öğretmeni olarak görevlendirildi. Taşkent’in Adapazarı’nda Kur’ân öğretmeni olarak görevlendirilmesini, oradaki eğitim faaliyetlerini ve üstlendiği rolün kıraat eğitiminin yeniden kurumsal bir hüviyete kavuşması açısından önemini ortaya koymayı amaçlayan bu araştırma, nitel bir durum çalışması olarak planlanmış, doküman analizi ve görüşme teknikleri kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Çalışmayla Adapazarı’nda açılmak istenen kursun kıraat eğitim kursu olarak planlandığı, öğretici olarak Taşkent’in görevlendirildiği, Taşkent’in Adapazarı’nda 14 öğrenci mezun ettiği ve ilgili kurumun onun döneminde Adapazarı Darü’lhuffâzı olarak isimlendirildiği sonucuna ulaşılmıştır. Bununla birlikte Taşkent’in ayrılmasından sonra öğrencilerinden Himmet Babalıoğlu’nun atanmasıyla ilgili kursun sürekliliğinin sağlandığı ancak eğitimin türünün değişerek genel bir Kur’ân kursuna dönüştüğü saptanmıştır. 

Özet: Eğitim öğretim tarihimizde bir dönüm noktası olan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile tüm eğitim-öğretim kurumları Maarif Vekâleti’ne bağlanarak tek çatı altında toplandı. Fakat sadece Maarif Vekâletine bağlanacağı belirtilen medreseler, kanunda yer almadığı halde yaklaşık iki ay sonra kapatıldı. Medreselerle birlikte Kur'ân-ı Kerim'in öğretildiği, bir bölümünün veya tamamının ezberletildiği ve kıraat vecihlerinin talim ettirildiği kurumlar olan dârülkurrâlar da benzer anlayışla kapatılmak istendi. Ancak dönemin Diyanet İşleri Başkanı araya girerek bu kurumların bir ihtisas okulu olduğu için başkanlığa bağlı olarak öğretime devam etmesi gerektiği yönündeki ısrarları sonucu ilgili kurumlar Kur'ân kurslarına dönüştü. Bu dönüşüm sonrası kıraat eğitimi kurumsal varlığını kaybetti.

Dârülkurrâların Kur’ân kursu olarak 1925 yılından itibaren eğitim-öğretime devam edip edemedikleri tartışmalıdır. Bazı araştırmacılara göre bu dönüşüm sonrası Kur’ân kursları, din eğitimi veren diğer kurumlar olan imam hatipler ve Dârülfünûn İlahiyat Fakültesinin aksine kapatılmamış, eğitim öğretime devam etmişlerdir. Bir başka görüş ise Kur’ân kurslarının resmî olarak ilk defa 1925 yılında açıldığını, 1928 yılındaki harf devrimi ile 1929’dan itibaren kapatıldığını ancak çok geçmeden 1930’da Anadolu’nun birkaç yeri ile İstanbul’da bazı hocalara kurs açma izni verilmesiyle yeniden eğitim-öğretime başladıkları yönündedir. Diğer bir görüş ise on yerde açılması planlanan kursların 1925’te bir takım engellemelerden dolayı faaliyete geçemediğini, ancak 1930 sonrasında imam hatip okullarının kapatılması ile açılmalarının mümkün olduğunu dile getirmektedir.

Bazı çalışmalarda, Dârülkurrâların genel Kur’ân eğitimi veren Kur’ân kurslarına dönüşmesiyle kurumsal varlığını kaybeden kıraat ilmin eğitiminin sonraki süreçte Serezli Ahmed Şükrü (öl. 1932), Hamdi Efendi (öl. 1939), Akrepoğlu Osman Nûrî Taşkent (öl. 1942), Ömer Aköz (öl. 1952), (Ayağıkesik) İsmail Hakkı Bayrı (öl. 1972), Hasan Akkuş (öl. 1972) ve Üsküdarlı Ali Efendi (öl. 1976) gibi bireysel çabalarıyla varlığını sürdürdüğü ifade edilmektedir. Aynı çalışmalarda, kıraat ilminin ancak 1968 yılında Tayyar Altıkulaç’ın girişimleriyle Of’un Uğurlu beldesinde fahri olarak kıraat ilmiyle meşgul olan Aşıkkutlu’ya Diyanetin öğrenci göndermesi ile yeniden kurumsal bir hüviyet kazandığı belirtilmektedir. Ancak kıraat eğitimine bireysel olarak katkı sağladığı iddia edilen yukarıdaki isimlerden Osman Nuri Taşkent’in İstanbul Nuruosmaniye Camii başimamı iken 1936’da Adapazarı’nda Kur’ân öğretmeni olarak görevlendirilmesi kıraat eğitiminin yeniden kurumsallaşmasına yönelik çabaların çok daha erken dönemde başladığını ortaya koymaktadır. 

Taşkent’in Adapazarı’na gidişini, oradaki eğitim faaliyetlerini ve üstlendiği rolün kıraat eğitiminin kurumsallaşması açısından önemini ortaya koymayı amaçlayan bu araştırma nitel bir durum çalışması olarak planlanmış ve yürütülmüştür. Çalışmada temel problem olarak belirlenen “1936 yılında İstanbul Nuruosmaniye Camii başimamı Osman Nuri Taşkent’in Adapazarı’nda Kur’ân öğretmeni olarak görevlendirilmesi, cumhuriyetin erken döneminde kıraat eğitimi veren bir kurum ihdas etme girişimi midir? sorusuna cevap aranmış ve aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır: 

Adapazarı’ndaki öğrencilerinden Himmet Babalıoğlu’na verdiği icâzetnâmede Taşkent, kendisini “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti’nin görevlendirmesiyle Adapazarı’nda Kur’ân’ı ezberlemek, öğrenmek ve kıraatleri şâtıbiyye ve dürre tarikiyle almak isteyenlere Muallim ve Okutucu” şeklinde takdim etmiştir. Bu açıklama, onun İstanbul’dan ayrılış nedeninin kıraat eğitimi olduğunu ortaya koymaktadır.

Taşkent, 1936’da Adapazarı’nda görevlendirilmeden önce de Nuruosmaniye Camiinde kıraat eğitimi veriyordu. Zira öğrencilerinden Hızal, 1989’da Diyanet Dergisi’ne verdiği röportajda 1930’ların başından itibaren Nuruosmaniye’de Taşkent’ten kıraat eğitimi aldığını ifade etmiştir. Öte yandan Taşkent de Hızal’a icâzet verdiğini beyan eden yazısında onun tashîh-i hurûftan icâzet tarihini 13.05.1933 ve aşereden 10.05.1935 olarak belirtmiştir ki bunlar onun İstanbul’da kıraat eğitimiyle meşgul olduğunu göstermektedir. Bu durumda onun genel bir Kur’an öğretimi için Adapazarı’nda görevlendirildiğini varsaymak makul değildir. 

Ulaşılan bazı belgeler de Taşkent’in Adapazarı’na kıraat eğitimi için gittiğini ve orada verdiği eğitimin kıraat eğitimi olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Bunlar arasında yer alan ve Taşkent’in Adapazarı’ndan ayrılmasından altı yıl sonra, 1945 yılında, dönemin Adapazarı Müftüsünün Diyanet İşleri Başkanlığına yazdığı bilgilendirme yazısı belki de en önemli belgedir. Söz konusu belgeye göre Taşkent, Adapazarı’nda tashîh-i hurûftan 14 öğrenci mezun etmiştir. Ancak hemen ifade edilmelidir ki dönemin Adapazarı müftüsünün ilgili yazıdaki “tashîh-i hurûftan” kastı kıraat eğitimidir. Zira bu 14 öğrenci arasında olduklarını varsaydığımız Babalıoğlu’nun icâzetnâmesinde kıraatlerin bütününü okuduğunun belirtilmesi ve Hızal’ın da Adapazarı’nda Takrib’den icazet alması dönemin müftüsünün mezun öğrenciler için kullandığı “tashîh-i hurûf mezunu” ifadesini kıraat eğitiminin bütününü kapsayacak şekilde kullandığını göstermektedir. Fakat mevcut veriler çerçevesinde mezun olan diğer 12 öğrencinin de tashîh-i hurûftan ayrı olarak aşere ve takrib okuduğuna dair net bir şey söylemek mümkün değildir.

Adapazarı’ndaki öğrencilerinden Himmet Babalıoğlu ve İsmail Uziş’in Taşkent’in bıraktığı göreve talip olduklarını beyan eden dilekçeleri de Adapazarı’nda Taşkent ile başlayan sürecin kıraat eğitimi olduğunu delillendiren önemli yazılardandır. Zira ilgili dilekçelerde her ikisi de Adapazarı Kur’ân öğretmenliğine aday olduklarını aldıkları kıraat eğitimi ve o alandaki yetkinliklerine vurgu yaparak ifade etmeye çalışmışlardır.

“Taşkent’in Kur’ân öğretmeni olarak Adapazarı’nda görevlendirilmesi bireysel olarak ona verilen izin midir yoksa orada bir kurum ihdas edilerek mi görevlendirilmiştir?” sorusuna onun gidişi bağlamında belki net bir cevap verilemeyebilir. Ancak bazı yazışmalar onun dönemi için söz konusu eğitimin kurumsal bir faaliyet olduğunu göstermektedir. Bu nedenle onun dönemi için kıraat eğitimi kurum olarak dile getirilmek istendiğinde “Adapazarı Dârülhuffâzı” ismine yer verilirken Taşkent söz konusu olduğunda “Adapazarı Kur’ân Öğretmeni” nitelemesinde bulunulmuştur. Bununla birlikte Adapazarı Kur’ân öğretmenliği kurumsal bir nitelik taşıdığı için Taşkent’in ardından öğrencilerinden Himmet Babalıoğlu ilgili göreve atanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Kıraat, Adapazarı Dârülhuffâzı, Adapazarı, Osman Nuri Taşkent

Kaynakça

• Akakuş, Recep. “Akkuş Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 275. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Akaslan, Yaşar. “Türkiye’de Kıraat İlmi Eğitim-Öğretimi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/2 (2018): 1081-1007.
• Akgün, Vahdettin. “Kur’ân Kursları ve Halkın Kur’ân Kurslarından Beklentileri”. Kur’ân Kurslarında Eğitim Öğretim ve Verimlilik (2000). Ed. İsmail Kurt- Seyid Ali Tüz, 187-201. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 2000.
• Alakuş, Fatih - Bahçekapılı, Mehmet. Din eğitimi açısından İngiltere ve Türkiye. İstanbul: Ark Yayınları, 2009.
• Albayrak, Sadık. Türkiye’de Din Kavgası. İstanbul: Sebil Matbaacılık, 1975.
• Alparslan, Ramazan. İstanbul Ehl-i Kur’ân ve Mevlithanları. İstanbul: Acar Basım, 2014.
• Altan, Bayram. “Seçkin Hafızlarımız (Ahmet Hızal)”, Diyanet Dergisi 363 (1989): 6-7.
• Ayhan, Halis. Türkiye’de Din Eğitim. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999.
• Bahçekapılı, Mehmet. Türkiye’de Din Eğitiminin Dönüşümü. İstanbul: İlke Yayınları, 2012.
• Baltacı, Cahit. “Türk Eğitim Sisteminde Kur’ân Kurslarının Yeri”. Kur’ân Kurslarında Eğitim Öğretim ve Verimlilik (2000). Ed. İsmail Kurt- Seyid Ali Tüz. 15-18. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 2000.
• Başkurt, İrfan. Din Eğitimi Açısından Kur’ân Öğretimi ve Yaz Kur’ân Kursları. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2007.
• Bozkurt, Nebi. ‘‘Dârulkurrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 543-545. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bulut, Mehmet. “Camiler ve Cami Hizmetlilerinin Evkaf Umum Müdürlüğünce İdaresi (1931-1950)”. Diyanet İlmî Dergi 55 (2019): 435-466.
• Ceylan, Hasan Hüseyin. Cumhuriyet Dönemi Din-Devlet İlişkileri. İstanbul: Risale Yayınları, 1990.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Sicil Arşivi (DİBSA). Ahmet Hızal [1966,0933].
• Diyanet İşleri Başkanlığı Sicil Arşivi (DİBSA). Himmet Babalıoğlu [1940.0215].
• Günaydın, Mehmet. “Reisu’l-Kurra Mehmet Rüştü Aşıkkutlu’nun Kur’ân Öğretimine Katkıları ve Dini Görüşleri”. Kahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2008): 121-154.
• İpek, Emre. “Türkiye’de Kırâat İlminin Gelişimi ve Tayyar Altıkulaç’ın Bu Alandaki Çalışmaları”, İlahiyat 2 (2019): 67-78.
• Sarı, Mehmet Ali. “İcâzet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 400-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2000).
• Öcal, Mustafa. Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Din Eğitimi ve Öğretimi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 7/7 (1998): 241-268.
• Öztürk, Hayrettin. Kur’ân-ı Kerim Kıraatinde Dâd Harfi ve Dudak Talimi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Öztürk, Şükrü. “Kur’ân Kurslarının Eğitim ve Kültür Hayatımıza Katkıları”. Kur’ân Kurslarında Eğitim Öğretim ve Verimlilik (2000). Ed. İsmail Kurt- Seyid Ali Tüz. 173-179. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 2000.
• Tok, İlhan. “Akreboğlu Hâfız Osman Nûri Taşkent’in Hayâtı, Görev ve Kur’ânî Hizmetleriyle Öğretim Metodolojisi”,Son Dönem Karadenizli Merhûm Kurrâlar Sempozyumu (2018). Ed. Hayrettin Öztürk. 156-165. Samsun: Erkam Yayınları, 2018.
• Yıldırım, Ali -Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Seçkin Yayıncılık (Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2013).
• Yorulmaz, Hüseyin. Hafız Hasan Hoca. Sakarya: Erenler Belediyesi Yayınları, 2013.
• Zengin, Zeki Salih. “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Kur’ân Kurslarının Kurulması ve Gelişimi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2011): 1-24.