Erken Dönem Tefsirlerinde Otantiklik Problemi ve Müellif-Eser İlişkisi

Yıl 2020, , 497 - 518, 15.06.2020

Süleyman Kaya

https://doi.org/10.18505/cuid.688217

Cited By: 1

Öz

Erken dönem (h. I-III) eserleri, tefsir çalışmalarında en temel veri kaynaklarıdır. Ancak ilgili eserler dönemin şartları içerisinde şekillenmiştir. Bu süreçte okuma-yazma ve okullaşma oranı düşüktür. Yeterli oranda yazı malzemesi temini kolay değildir. Bu sebeple bilgi başlangıçta genellikle şifahî olarak aktarılmış, yazıya geçirilen bir kısım orijinal malzeme ise günümüze ulaşmamıştır. Genellikle rivayetle bazen de yazıyla aktarılan bilgi, sonraki tarihlere ait yazma nüshalar üzerinden öğrenilebilmektedir. Ancak müellif ile elde edilebilen yazma nüshalar arasında ciddi zaman aralığı vardır. Aradaki bu zaman dilimi birtakım sorunların oluşmasına yol açmıştır. Öyle eserler vardır ki müellifi tartışmalıdır. Öyle bilgiler vardır ki sonradan eklendiği apaçıktır. Döneme ait bazı eserler sonraki asırlara ait kaynaklardan derlendiği halde müellif nüsha izlenimi verircesine erken dönemde yaşayan bir kısım şahısların ismiyle basılmıştır. Bahse konu meselelerden her biri referans olarak kullanılacak bilginin ve onun üzerinden oluşturulacak algının mahiyetini etkileyecek niteliktedir. Konunun Kur’ân yorumuyla ilişkisi ve bağlayıcılık niteliğinin olması ayrı bir önem arz etmekte, bu sebeple de özellikle tefsir ilminde referans kaynağın oluşum aşamalarını bilmeyi gerektirmektedir. Makalede erken dönem tefsir eserlerinde müellif-eser ilişkisi ilgili boyutlarıyla yeterli sayıda örnek üzerinden işlenmeye çalışılmıştır.

Özet: Tefsir çalışmalarında erken dönem eserleri, en temel veri kaynaklarıdır. Ancak ilgili eserler dönemin şartları içerisinde şekillenmiştir. Veriler başlangıçta genellikle şifahî olarak aktarılmış, yazıya geçirilen bir kısım orijinal malzeme ise günümüze ulaşmamıştır. Dolayısıyla tefsire dair bilgiler büyük oranda Buhârî (ö. 256/870), Müslim (ö. 261/875), Tirmîzî (ö. 279/892), Nesâî (ö. 303/915) gibi tefsir babları olan eserler başta olmak üzere Taberî (ö. 310/923) ve İbn Ebî Hâtim (ö. 327/938) gibi rivayet içerikli ansiklopedik kaynaklardan elde edilmektedir.

Erken dönemde yaşamış bazı şahısların sonraki tarihlere ait nüsha veya nüshaları da bu birikime katkı sağlamaktadır. Ancak ilmî çalışmalarda günümüze ulaşan yazma nüshalar ile müellif nüsha arasındaki uyuma veya farklılığa dikkat etmek gerekmektedir. Çünkü dönemin sınırlı imkanları, müellif ile yazma nüsha arasındaki zaman aralığı, zaman içerisinde metinlerde meydana gelen aşınma, müstensihin kapasitesi veya taraftarı olduğu düşünce, metnin orijinal nüshasına ilave ve eksiltmeler yapmaya sebep olmuştur. Nadir de olsa eserde yer alan görüşlerin itibar kazanması için eserin dönemin tanınmış bir kişisine isnat edilme durumu da söz konusudur.

Bu itibarla makalede önce müellifle günümüze ulaşan nüshalar arasındaki zaman farkına dikkat çekilmiştir. Buna bağlı olarak müellife aidiyeti tartışmalı olan eserlerin olabileceğine vurgu yapılmıştır. Eseri ilavelerle genişleten, açıklayan veya kısaltan kimselerin isimleri müellif ismi olarak verildiği olabilmektedir.

Müellif ile günümüze ulaşan yazma eser arasındaki zaman aralığında esere ilavelerin yapılabildiği örneklerle gösterilmiştir. Ancak bazen nüshalar arasındaki farklılık müstensihin bilgisizliğinden tutun da unutkanlığına ve hatta bilerek değiştirmeye kadar birçok sebebe dayanabilmektedir.

Nakline özel bir önem atfedilen hadis rivayetlerinde dahi yazılı döneme geçtikten sonra bile bilerek veya bilmeyerek ilavelerin yapılmış olması dönem itibarıyla gayet mümkündür.

Ancak bu çalışma sadece tefsir eserleri üzerinden yapılmıştır. Çünkü sınırlı sayıdaki tefsir eserleri üzerinden yapılan örnekleme dahi makale sınırlarını zorlamaktadır.

Çalışmada örnek olarak İbn Abbâs, Ferrâ, Ebû Ubeyde vb. seçilen eserlerin asıl metinleri gözden geçirilmiş, muhakkik değerlendirmeleri başta olmak üzere ilgili eserleri ve dönemi konu edinen yüksek lisans ve doktora çalışmaları mümkün olduğunca incelenmeye çalışılmıştır. Değerlendirmelerde tefsir eserlerinin konu edinildiği İbnu’n-Nedîm, Saʻlebî ve İbn Hallikân gibi klasik dönem kaynakları yanında Edirnevî gibi Osmanlı dönemi; Brockelman ve Sezgin gibi modern dönem eserlerinden faydalanılmıştır. Yazma eserler konusunda değerlendirmelerde bulunan kitap, makale ve ansiklopedi maddelerinden de istifade edilmiştir.

Yapılan çalışma, erken dönem tefsirleri referans verilirken müellif-nüsha ilişkisinin mutlaka göz önünde bulundurulması gerektiğini ortaya koymuştur. Zira kaynaklarda müfessir olarak bir kısım isimlerin adı geçse de bunlardan bazılarının ilgili bilgiyi yazılı hale dönüştürüp dönüştürmediği tartışmalıdır. Zira tedvin dönemi en erken şekliyle tâbiîn döneminde başlatılmaktadır. Yazı kısmî olarak devreye sokulsa bile verilen örneklerden bilgiyi rivayetle aktarma eğiliminin devam ettiği anlaşılmaktadır.

Döneme ait orijinal herhangi bir eserin günümüze ulaşmaması, ilgili bilgileri günümüze taşıyan en eski yazma eserler ile müellifleri arasında ciddi zaman aralığının olması bilginin güvenirliliği konusunu gündeme getirmektedir. Bu durum araştırmalarda ve bilginin güncellenmesinde dikkate alınması gereken bir husustur. Zira bazı bilgilerin müellifinin belirlenmesinde zorlanıldığı görülmüştür. Ayrıca nakil sırasında çeşitli etkenlerle bilginin eksik veya yanlış nakledilmiş olma ihtimali yanında sonradan eklemelerin de olabileceği anlaşılmıştır. Tefsir ilmi bağlamında rivayet analizinin gerektiği şekilde yapılmamış olması, bazı eserlerde sonradan ekleme yapılan bilginin azımsanmayacak ölçülere ulaşma ihtimali dikkat edilmediğinde yanlış sonuçlara götürebilecektir.

Ayrıca yazma eserlerden müellif nüshası oluşturma kendi içerisinde bazı zorlukları barındıran zorlu bir süreçtir. Ne denli titizlik gösterilirse gösterilsin eserin yazma nüshalardan derlendiği unutulmamalı, azami hassasiyete rağmen hataların olabileceği bilinmelidir.

Bazı bilgilerin sonraki dönem kaynaklarında yer alan rivayetlerden hareketle müellifle ilişkilendirilip kitap haline getirilmesi dikkate alınması gereken diğer bir husustur. Çalışmalarda bazı eserlerin sonraki döneme ait rivayetlerin toplanmasıyla oluşturulduğu unutulmamalıdır. Oluşumundaki süreç dikkate alınmadığında ilgili malumatın erken döneme ait yanlış algı oluşturmasının yanında kutsalla bağlantısı sebebiyle her yönüyle doğru ve kesin bilgi ifade ettiği zannına yol açma ihtimali de vardır. Müellifin kaleminden çıkan orijinal bilgi ile sonraki dönem eserlerden müellife aidiyeti iddia edilerek toplanan bilginin niteliği ve bilgi değeri arasında fark olduğu aşikardır. Bilgi transferinde bu farka dikkat etmek gerekmektedir.

Dolayısıyla asıl görevi Allah’ın muradını tespit etme olan müfessirin araştırmaları sırasında erken döneme ait eserlerin söz konusu özelliklerini dikkate alma mecburiyeti vardır. Güvenilir bilgi transferi ve sağlıklı din algısı ancak bu dikkatle elde edilebilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Erken Dönem, Müellif, Yazma Eser, Kur’ân

Teşekkür

Makaleye göstereceğiniz emek ve gayrete şimdiden teşekkür ederim.

Authenticity Problem in Early Interpretations and Author-Work Relationship

Öz

Early period (h. I-III) works are the most basic data sources in tafsīr studies. However, the related works were shaped within the conditions of the period. In this process, the literacy and schooling rate is low. It is not easy to obtain sufficient writing materials. For this reason, the information was initially transferred as a verbal, some of the original material that has been written has not survived. The information, which is usually narrated and sometimes written, can be learned through the written copies of the next dates. However, there are serious time intervals between the author and the manuscript copies. This time period has led to some problems. There are such works that the author is controversial. There is such information that it is obvious that it was added later. Although some works belonging to the period were compiled from the sources of the following centuries, they were printed under the name of some people who lived in the early period, as if they gave the impression of author copy. Each of these matters has the quality to affect the nature of the information to be used as reference and the perception to be created on it. The relation of the subject with the interpretation of the Qur'ān and the fact that it is binding has a special importance, therefore, it requires knowing the formation stages of the reference source, especially in the commentary of tafsīr. In the article, the author-work relation in early tafsīr works has been tried to be processed on a sufficient number of examples with their respective dimensions.

Summary: Early works in tafsīr studies are the most basic data sources. However, the related works were shaped within the conditions of the period. The data at the beginning were verbally transmitted, but some original material that has been written has not survived until nowadays. Therefore, the information about tafsīr are derived from the mainly Buhkārī (d. 256/870), Muslim (d. 261/875), Tirmidhī (d. 279/892), Nasā’ī (d. 303/915) which have tafsīr contents, and encyclopedic sources which have been contended narrations suhc as Țabarī (d. 310/923) and Ibn Abī Ḥātim (d. 327/938).

Some later dated work/s belonged to people who lived in the early period alo contribute to this accumulation. However, in scientific studies it is necessary to pay attention to the harmony or difference between the author manuscripts and copies which have been survived. Because the limited possibilities of the period, the time interval between the author and the writing copy, the corrosion that occurred in the texts over time, the capacity or thought the scribe has caused the addition and reduction of the original copy of the text. Although it is rare, it is also possible to attribute the work to a well-known person of the period in order to gain the reputation of the views in the work.

In this regard, the article first draws attention to the time difference between the author and the copies that have survived to the present day. Accordingly, it was emphasized that there may be works with controversial belonging to the author. Because, it may be that the names of those who expand, explain or shorten the work with additions are given as the author's name.

It is shown with examples that additions to the work could be made in the time interval between the author and the manuscript that has survived to the present day. However, sometimes the difference between copies can be based on many reasons, from the ignorance of the obscene to its forgetfulness and even deliberate replacement. 

Even in the hadith narrations that attribute special importance to its narration, it is quite possible that the additions were made intentionally or unknowingly, even after the transition to the written period.

However, this study was carried out only on tafsīr works. Because even the sampling on a limited number of tafsīr works pushes the limits of the article.

In the study, the original texts of the selected works as samples such as Ibn ʿAbbās, al-Farrāʾ, Abū ʿUbayda, etc. were reviewed, and the master's and doctorate studies on the relevant works and the period, especially their editorial evaluations, were tried to be examined as much as possible. In the evaluations, the classical period sources such as Ibnu-Nadīm, Thaʻlabī and Ibn Khallikān, where tafsīr works were subject, as well as the Ottoman period like Edirnevī; Modern era works such as Brockelman and Sezgin were used. Books, articles and encyclopedia articles evaluating the manuscripts were also used.

The study revealed that when the early tafsīr references were given, the author-copy relationship should be taken into consideration. Because, although some names are mentioned as mufassīr in the sources, it is controversial whether some of them convert the relevant information into written form. Because the period of the compilation is started in the period of tâbiûn in its earliest form. It is understood that even though the writing is partially activated, the tendency to convey information by narration continues from the examples given.

The fact that no original work of the period reaches the present day, there is a serious time gap between the oldest manuscripts carrying the relevant information to the present day and its authors raises the issue of the reliability of the information. This is an issue to be considered in research and updating of information. Because it was seen that some information was difficult to determine the author. In addition, it has been understood that there may be additions afterwards besides the possibility of missing or misreported information due to various factors during the transfer. The fact that narration analysis has not been done properly in the context of the tafsīr science can lead to wrong conclusions in some works, if the possibility of reaching the information added later has not been taken into consideration.

In addition, creating author copies from manuscripts is a challenging process with some difficulties in itself. No matter how fastidious it is shown, it should not be forgotten that the work is compiled from manuscripts, it should be known that errors may occur despite the maximum sensitivity.

It is another point to consider that some information should be associated with the author and turned into a book based on the narrations in the sources of the next period. It should not be forgotten that some works were created by collecting the narrations of the next period. When the process in its formation is not taken into account, there is a possibility that the relevant information creates an early perception of false perception, as well as the belief that it expresses correct and precise information in all aspects due to its connection with the sacred. It is obvious that there is a difference between the original information from the author's pen and the quality and knowledge value of the information collected by claiming belonging to the author from later works. It is necessary to pay attention to this difference in information transfer.

Therefore, during the investigation of the envoy, whose main task is to determine the will of Allah, he has to take into account the mentioned features of the early works. Reliable knowledge transfer and correct religion perception can only be achieved with this care.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Early Period, Author, Manuscript, Qur’ān

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuad. Muʻcemü ġarîbu’l-Kur’an müstahricen min sahîhi’l-Buhârî. Kahire: Dâru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1950.
• Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. Tefsîru Abdurrezzâk. thk. Muhmûd Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1999.
• Ahfeş el-Evsat, Ebü'l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mücâşiî el-Belhî. Meâni’l-Kur’an. thk, Hüdâ Mahmud Karaa. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1990.
• Âişe Abdurrahmân Binti Şâtı’. el-İʻcâzu’l-beyânî li’l-Kur’ân ve mesâilu Nâfi b. Ezrâk. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2004.
• Akgün, Hüseyin. “Sahâbe Tefsirinin Hz. Peygamber’e İsnâdı Meselesi”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8 (2017), 21-54.
• Akk, Halid Abdurrahmân. Usûlu’t-tefsîr ve kavâiduh. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1986.
• Alp, Musa. “Arap Dilinde Telif Edilmiş el-İfsâh Adlı Eserin Aidiyet Problemi, Kaynakları, İçeriği ve Değerlendirilmesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10/2 (2010), 87-110.
• Avcan, Velid Hüveymil. “Tefsîru hamsemie âye mine’l-Kur’ani’l-Kerîm fi’l-emr ve’n-nehy ve’l-halâl ve’l-harâm”. Dirâsâtu Ulûmi’ş-Şerîa ve’l-Kânûn. 35/2 (2008), 430-455.
• Bahcıvan, Seyit. “Yazma Eserlerin Tahkikinde Metodolojik Problemler”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 21/21 (2006), 61-90.
• Bilgin, Orhan. “Yazma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/369-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Bozkurt, Nebi, “Mektep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/5-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Brockelmann, Carl. Tarîhu’l-edebi’l-ʻarabî. çev. Abdülhalîm Neccâr. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1959.
• Cerrahoğlu, İsmail. Kur’an Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Mücâhid ve Ona İsnad Edilen Tefsir”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 23/1. (1978), 31-50.
• Cerrahoğlu, İsmail. Yahyâ b. Sellâm ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Ata b. Ebî Rabah ve İbn Abbas’dan Rivayet ettiği Ġarîbu’l-Kur’an’ı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 22/1 (1978), 17-104.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah İbn Abbas ve Tefsir İlmindeki Yeri”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi. 11/2 (1972), 74-83.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Ali İbn Talha’nın Tefsir Sahîfesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (1969), 55-82.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. 1988.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Ali b. Ebî Talha”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/386-387. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Çalışkan, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Bilay Yayınları, 2019.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsir Usulünün Oluşum Sürecinde İlk Yazılı Kaynaklar-İbn Vehb ve Muhâsibî’nin Eserleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Tahlil-” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 12/2 (2008), 55-74.
• Ebu’n-Nil, Muhammed Abdü’s-Selâm. Tefsîru’l-imami Mücahid b. Cebr. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-İslâmi’l-Hadîse. 1989.
• Ebyârî, İbrâhim. İʻrâbu’l-Kur’ân el-mensûb ilâ Zeccâc. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-İslâmî, 1982.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Müfessirîn. thk. Süleyman b. Salih el-Hizzî. Medine: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1997.
• Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Neccâr - Ahmed Yusuf Necati. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
• Goldziher, Ignaz. Mezâhibut-tefsîri’l-İslâmî. çev. Abdulhalim en-Neccâr. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1955.
• Gümbeyaz, Kadir. “Molla Fenariye Nispet Edilen Eserlerde Aidiyet Problemi ve Molla Fenâri Bibliyografyası” Molla Fenâri Sempozyumu. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi (2010), 467-524.
• Gümüş, Sadrettin. “Garîbu’l-Kur’an Tefsirinin Doğuşu”. Marmarü üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 5 (1993), 9-26.
• Hâleveyh, ibn. İʻrâbu’l-kıraati’s-seb’ ve ‘Ilelühâ, 1. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1992.
• Hârûn b. Mûsâ, el-Ezdî. Vücûh ve nezâir. thk. Hâtim Sâlih Dâmin. Bağdat: Vizâretü’s-Sekafet ve’l-İ’lâm, 1988.
• Hikmet Beşîr Yâsin. Tefsîru’l-Kur’ani’l-azîm müsneden an Rasûlillâhi ve’s-sahâbeti ve’t-tâbiîn sûratâ âli imrân ve’n-nisâ. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ. Doktora Tezi, 1405.
• Hind Şelebî. Tefsîru Yahya b. Sellâm et-teymî el-Basrî el-Kayravânî min sûreti’n-nahl ilâ sureti’s-saffât. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiye, 2004.
• Hind Şelebî. Yahyâ b. Sellâm’ın et-tesârîfi: Tefsîru’l-Kur’an mimmâ iştebehet esmâuhû ve tesarrafet meânîhi. Ürdün: Müessesetü’l-Beyti’l-Melikiyye li’l-Fikri’l-İslâmî, 2008.
• Horovitz, Josef. İslâmî Tarihciliğin Doğuşu. çev. Ramazan Altınay - Ramazan, Özmen. Ankara: Ankara Okulu, 2002.
• İbn Hallikân, Muhammed b. Ebî Bekr. Vefâyâtu'l-a'yân. thk. İhsan Abbas. 5. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• İbnu’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. Kitâbu’l- fihrist li’n-Nedîm. thk. Rıza Teceddüd. 1. Tahran: b.y. 1391.
• İslamoğlu, Bahauddin “el-Burhân’ın Aidiyet Problemi”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/2 (2013), 79-89.
• Karacabey, Salih. “Ziyâdetü’s-sika”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/486-487. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Karagöz, Mustafa. Dilbilimsel Tefsir. Ankara: Ankara Okulu, 2010.
• Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn ve îzâhu’l-meknûn, çev. Şerafettin Yaltkaya-Rifat Bilge. 1. İstanbul: MEB, 1971.
• Kayapınar, Durmuş Ali. “ez-Zeccâc’a Nisbet Edilen Meâni’l-Kur’an Kimindir ve Bu Kitabın Gerçek Adı Nedir?”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (1997), 81-108.
• Kehhale, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-müellefîn. 3. Beyrut: Müessetu’r-Risale, 1993.
• Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri. Ankara: Kitâbiyât, 2003.
• Landau, Jacop “Küttâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/3-4. İstanbul: TDV Yayınları 2003.
• Maʻmer b. Müsennâ, Ebî Ubeyde et-Teymî el-Basrî. Mecâzu’l-Kur’ân. thk. Fuat Sezgin. Kâhire: Mektebetü’l-Hancı, 1954.
• Mertoğlu, Muhammed Suat. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/290-294. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Mukātil b. Süleymân, b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 1. Beyrut: Müessesetu’t-Târîhi’l-Arabî, 2002.
• Musakhanov, Orkhan - Tosun, Necdet. “Tefsîru’l-Ceylânînin Abdülkadir Geylaniye Nisbeti Meselesi”. Tasavvuf ilmî ve Akademik Araştırma Dergisi. 33/1 (2014), 1-16.
• Öz, Mustafa. “Nâfiʻ b. Ezrâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/289-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özgel, İshak. “Erken Dönem İşârî Tefsiri Bağlamında Abdullah b. Mübârek’in Tefsiri Meselesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 18/1 (2007), 119-138.
• Pedersen, Johannes. İslam Dünyasında Kitabın Tarihi. çev. Mustafa Macit Karagözoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Racâl, Raşid Abdü’l-Mun’im, Tefsîru ibn Abbas müsemmâ sahîfetü Ali b. Ebî Talha. Beyrut: Müessesetü Kütübü’s-Sakâfiyye, 1991.
• Rukancı, Fatih vd. Yazma Eserlerin Bibliyografik Denetimi. Ankara: Hiperlink Yayınları, 2016.
• Rufeyde, İbrahim. en-Nahv ve kütübü’t-tefsîr. Libya: Dâru’l-Kütübi’l-Vataniyye, 1990.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Muhammed b. Âşûr. 1. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-Arabî. 1. Riyad: İdâretu’s-Sekâfe ve’n-Neşr bi’l-Câmia, 1411/1991.
• Sezgin, Fuat, Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. el-Itkân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Mustafa Reyb el-Buğâ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1996.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. el-Muzhir fî ulûmi’l-luğati ve envâihâ. thk. Ali Muhammed Becavî vd. 1. Beyrut: el- Mektebetü’l-Arabiyye, 1986.
• Şehhâte, Abdullah Mahmûd. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. Beyrut: Müessetu’t-Târîhu’l-Arabî, 2002.
• Tayyâr, Müsaid b. Süleyman b. Nâsır. et-Tefsîru’l-luğavî li’l-Kur’ani’l-Kerîm. Riyad: Dâru İbn Cevzî, 1422/2001.
• Tözluyurt, Mehmet. “Ravzâtu’l-cennât fî usûli’l-iʻtikâd Adlı Risalenin Aidiyeti ve İçeriği Konusunda Bir İnceleme”. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7/13 (2019), 171-189. ORCID ID 0000-0003-4422-9010.
• Yahyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ et-Teymî. et-Tesârîf: Tefsîru’l-Kur’an mimmâ iştebehet esmâuhû ve tesarrafet meânîhi. thk. Hind Şelebî. Ürdün: Müessesetü’l-Beyti’l-Melikiye li’l- Fikri’l-İslâmî, 2008.
• Yiğit, İsmail. Emeviler. İstanbul: İSAM, 2004.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Meâni’l-Kur’an ve iʻrâbuh. thk. Abdu’l-Celîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1976.
• Zeyd b. Alî Zeynilâbidîn b. el-Hüseyn b. Alî b. Ebî Tâlib el-Alevî el-Hâşimî el-Kureşî. Tefsîru ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Cevad el-Hüseynî el-Celâlî. Beyrut: Dâru’l-Vaʻyi’l- İslâmî, b.y.
• Zührî, Ebû Bekr Muhammed b. Müslim b. Ubeydillâh İbn Şihâb. el-Meġâzi’n-nebeviyye, thk. Süheyl Zekkâr. Şam: Dâru’l-Fikr, 1980.