On the Possibility of the Prophet's Inauspicious Expression to Safiyya with re-spect to the ‘Aqrā-Ḥalqā Phrase

Yıl 2020, , 321 - 344, 15.06.2020

Şule Yüksel Uysal

https://doi.org/10.18505/cuid.692917

Öz

Understanding the hadiths requires not only knowing the language well but also knowing the intention of the narrator, the environment and context in which the word is uttered. Furthermore, within a language, the presence of the words which have entirely disconnected from their real meaning due to the metaphoric and idiomatic use of them developed in time requires making more efforts to understand them. In this respect, the expression ‘Aqrā-Ḥalqā’ used by Prophet Muhammad (PBUH) for Ṣafiyya in the Farewell Sermon when he was leaving Mecca, is mostly attributed to inauspiciousness and thus, requires special investigation. Determination of the correct meaning and use of the expression will prevent any misunderstanding. However, only the literal equivalences of the expression have been used in its annotations and translations until now. By including the annotations and translations of the expression in dictionaries and Ġarību'l- Ḥadīth books, which were written with a more specific purpose, this study aims to find the most suitable meaning by considering all these data and the data which compatible with the sunnah.

Summary: Before the leaving of Prophet Muhammad after the Farewell Sermon, he learned that one of his wife Ṣafiyya is in her period (ḥayḍ). After hearing this, he used the expression ‘Aqrā-Ḥalqā’. These statements are not frequently used in the Arabic language. The expressions, which we encounter in some ancient Arab poems, were mentioned several times in some hadiths while narrating the stories of the past societies (ummah), and as far as we can see they were used only for Ṣafiyya by the Prophet. The reason for Prophet's expression was because after he was informed that Ṣafiyya was in period, he thought that she did not make the obligatory circumambulation. Depending on this, the Prophet thought that they could not returning to Medina immediately; thus, he said this word with the confusion and anxiety caused by the difficulty of staying in Mecca for a while with a crowded pilgrim group. With regard to the meaning of these words, both the diversity in the translations and some negative comments and inferences in the annotations, this study was written.

There is a sufficient amount of information about the meanings of this expression in classical dictionaries and works such as Ġarību'l- Ḥadīth. These works state that they have meanings such as death, injury, infertility, illness, bad luck and mourning at the root of the words. Although the fundamental roots of the words have these meanings, the expressions have undergone a change and transformation. As with some other examples in the Arabic language, these words have lost their relevance for their meaning root gradually and have been used more often for astonishment. This information is included in both classical sources and contemporary studies on the subject.

Despite the fact that the expression has become independent from their root meaning and has an astonishing sense used in case of confusion, negative emphasis comes to the fore both in Turkish translations and in some commentaries. In Turkish translations, the usages which are related directly to the word itself and emphasizing its meaning for bad luck are dominant, but sometimes translations that give the meaning of astonishment, sometimes translations that are not related to the word have been made, and sometimes they have been contented with latinizing the word instead of translation. Additionally, the malediction used in searching the correct meaning to the word leads to an emphasize toward negativity.

While most of the annotations do not give much information about the expressions, it is seen that some authors give a negative meaning to the words and accordingly, they make a comparison between Ṣafiyya and ‘Ā’isha. Because of the special situation of ‘Ā’isha, she was upset that she could not make umrah and she conveyed this situation to our Prophet. Hence the Prophet produced a solution for her to complete her umrah. In the one hand, producing a solution to ‘Ā’isha by the Prophet and comforting her, on the other hand, his expression ‘Aqrā-Ḥalqā’ for Ṣafiyya in a similar situation led some scholars to conclude that Ṣafiyya was not as valuable as ‘Ā’isha in the eyes of the Prophet. However, this result is not acceptable. Although there is no evidence for this, in another annotation, it is conveyed that the Prophet had said these words to her by its meaning for “her tongue is long” because Ṣafiyya spoke to the Prophet with disrespect. Another commentary based on this promise makes the provision that a man can talk heavily to his wife when she delays something.

The implications that depend on the assumption these words have negative meanings and produce results related to this assumption are incompatible with other data of circumcision. It could not be possible that the Prophet, who defended Ṣafiyya against the criticism against Ṣafiyya and who even guided him to defend himself, had a bad word for his wife. If the meaning of bad luck is given, then the Prophet will be the first person who disregards his own word “there is no bad luck”. Besides, the Prophet's good communication with the women in all areas of his life makes it impossible for him to say "damn" to one of his wives. It seems it is not logical for the Prophet to say this word to his wife, who is waiting in sorrow in front of his tent even after special worship Hajj.

The translations, which are opposed to both the basic principles of religion and the guide life of Prophet, bring many problems. This translations, on the one hand, are drawing a portrait of a prophet who is intolerant to women and their specific situations, degrading women, and able to say rude and bad words whenever he wishes, on the other hand, are reflecting an image for the Prophet who does not comply with his own warnings. However, based on the information provided by the classical dictionaries, translations such as "Alas!" to indicate the magnitude and gravity of the situation that the word is currently facing, or "Wow!" to express the astonishment, will prevent all these negative consequences.

As in many other fields, the translation of religious texts, especially hadiths, appears as an area that needs to be carefully considered in this regard. Thus, the expression ‘Aqrā-Ḥalqā’ was chosen as the main theme of this study. The translation of hadiths has an essential function and the only way for those who do not speak Arabic is to learn about the life of the Prophet. For this reason, one of the main results of the study is that only knowledge on grammar is not sufficient for the translation of the hadiths. On the contrary, the persons who will translate hadiths must have many competencies in the field such as the reasons for hadiths, their relationship with other hadiths, and understanding the hadith in line with the basic principles. Beyond this knowledge, it should be expected to master areas that require particular studies such as strange words in the language, meaningful constrictions, enlargements and shifts over time, proverbs and idiomatic expressions. Otherwise, it will be impossible to prevent a biased and wrong prophet representation.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ṣafiyya, ‘Aqrā-Ḥalqā, Inauspiciousness, Translation, Commentar

‘Akrâ-Halkâ Deyişi Özelinde Hz. Peygamberin Safiyye’ye Uğursuzluk Nisbetinin İmkanı Üzerine

Öz

Hadislerin doğru anlaşılması, dili iyi bilmenin yanı sıra sözün söylendiği ortam ve bağlam ile sözü söyleyenin kastını da bilebilmeyi gerektirir. Dilin içinde zamanla anlamı değişip gelişen sözcüklerin varlığının yanı sıra deyimsel kullanışları sebebiyle gerçek anlamıyla ilgisi tama-men kopmuş sözcüklerin bulunması ise anlama için daha fazla çaba göstermeyi zorunlu kıl-maktadır. Nitekim Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Veda Haccı’nda Mekke’den ayrılacağı zaman Hz. Safiyye için söylemiş olduğu ‘akrâ-halkâ sözü de genelde uğursuzluk anlamıyla bağdaştırılan ve özel olarak incelemeyi gerektiren ifade biçimlerinden biridir. İfadenin doğru anlam ve kulla-nımının tespiti önemli bir yanlış anlaşılmanın önüne geçecektir. Nitekim ifadenin şerhlerde ve bazı çevirilerinde yalnızca lafzî karşılıklarıyla yetinildiği görülmektedir. İfadenin gerek sözlük-ler gerekse daha özel bir amaçla kaleme alınmış Ġarîbu’l-Hadîs türü eserlerdeki açıklamaları ile şerhler ve çevirilere yansımasının ele alındığı çalışma tüm bu verilerden yola çıkarak sünnetin diğer verileri ile uyum arz eden en doğru karşılığı bulmayı amaçlamaktadır.

Özet: Hz. Peygamber Veda Haccı sonrasında Mekke’den ayrılacağında eşlerinden Hz. Safiy-ye’nin adet olduğu bilgisi kendisine ulaşmıştır. Bunu duyunca Safiyye’nin farz olan tavafı ya-pamadığını zanneden Hz. Muhammed, eşine yönelik olarak ‘akrâ halkâ ifadelerini kullanmıştır. Bu ifadeler dilde sık kullanılan bir ifade değildir. Bazı eski Arap şiirlerinde karşımıza çıkan bu ifadeler geçmiş ümmetlerin kıssaları anlatılırken bazı hadislerde birkaç defa zikredilmiş, Pey-gamberimiz tarafından da görebildiğimiz kadarıyla yalnızca Safiyye’ye yönelik olarak kulla-nılmıştır. 

Peygamberimizin bu sözü söylemesinin sebebi Safiyye’nin adet olduğunu bildirmesinin ardın-dan onun farz olan tavafı yapmadığını zannetmesidir. Bu zannına bağlı olarak Hz. Peygamber Mekke’de bir süre daha kalmaları gerekeceğini düşünmüş, aslında yola çıkmaları gerekirken kalabalık bir hacı grubu ile birlikte Mekke’de bir süre daha kalmanın zorluğunun yarattığı şaşkınlık ve endişe ile bu sözü söylemiştir. Ancak bu sözlerin anlamı ile ilgili olarak gerek ter-cümelerde görülen çeşitlilik gerekse şerhlerde görülen olumsuz içerikli bazı yorum ve çıka-rımlar bu çalışmanın ortaya çıkmasına sebep olmuştur. 

Kelimelerin anlamları ile ilgili klasik sözlüklerde ve Ġaribu’l-Hadîs türü eserlerde yeterli mik-tarda bilgi bulunmaktadır. Bu eserler, kelimelerin kökünde ölüm, yaralama, kısırlık, hastalık, uğursuzluk, yas tutma gibi anlamların bulunduğunu ortak olarak ifade etmektedir. Kelimelerin türediği temel kökler bu anlamlara sahip olmakla beraber ifadeler aslında bir değişim ve dönü-şüm geçirmiştir. Arap dilinde var olan başka bazı örneklerde olduğu gibi bu kelimeler aradan geçen uzun zaman sonucunda asıl kök anlamları ile ilgisini yitirmiş ve ondan bağımsız olarak daha çok şaşırma durumunu bildirmek üzere kullanılır olmuşlardır. Hem klasik kaynaklar, hem de konuyla ilgili yapılan çağdaş çalışmalarda bu bilgiye yer verilmektedir. 

İfadelerin kök anlamlarından bağımsız hale geldiği ve şaşkınlık durumunda kullanılan hayret bildiren bir anlama sahip olduğu bildirilmesine rağmen gerek Türkçe çevirilerinde gerekse bazı şerhlerde olumsuz vurgular ön plana çıkmaktadır. Türkçe çeviriler içerisinde lafza bağlı ve daha çok uğursuzluk anlamının vurgulandığı çeviriler hakim olmakla birlikte bazen şaşkınlık anlamını veren çeviriler, bazen hiçbir biçimde kelime ile ilgisi olmayan çeviriler yapılmış bazen de çeviri yerine kelimeyi latinize etmekle yetinilmiştir. Ayrıca kelimeye anlam verilir-ken kullanılan beddua üslubu olumsuzluk anlamını daha fazla ön plana çıkarmaktadır. 

Şerhlerin geneli ifadeler ile ilgili çok fazla bilgi vermezken bazı müelliflerin kelimelere olum-suz anlam verdikleri, buna bağlı olarak Hz. Safiye ile Hz. Âişe arasında bir kıyaslamaya gittikleri görülmektedir. Çünkü Hz. Âişe’nin özel durumu sebebiyle umre yapamayışı kendisini üzmüş o da bu durumu Peygamberimize iletmişti. Peygamberimiz de onun bir şekilde umre yapabil-mesi için ona çözüm üretmişti. Bu olayda Hz. Peygamber Âişe’ye çözüm üretip onu teselli ederken benzer bir olayda Safiyye için ‘akrâ halkâ demesi bazı şârihleri Safiyye’nin peygambe-rimizin gözünde Âişe kadar değerli olmadığı sonucuna götürmüştür. Oysa ki ulaşılan sonuç isabetli değildir. Bir başka şerhte hiçbir delil olmadığı halde Safiyye’nin peygamberimizle ko-nuşurken haddini aştığı buna bağlı olarak “dili uzun” anlamına gelecek şekilde Peygamberimi-zin ona bu sözleri söylemiş olma ihtimali nakledilmektedir. Bir başka şerh ise bu sözden yola çıkarak bir erkeğin kendisini geciktirdiği zaman hanımına ağır söz söyleyebileceği hükmünü çıkarmıştır. 

Daha çok kelimelerin olumsuz anlamlara sahip olduğu zannı üzerinden yürüyen ve buna bağlı sonuçlar üreten çıkarımlar sünnetin diğer verileriyle bağdaşmamaktadır. Hayatı boyunca diğer eşlerinin Yahudi kızı olmasından dolayı Safiyye’ye yönelik eleştirilerine karşı Safiyye’yi savu-nan, hatta ona akıl verip kendisini savunması için yol gösteren Peygamberimizin aynı eşi için uğursuzluk içeriği olan bir sözü söylemesi kanaatimizce pek çok açıdan imkansızdır. Uğursuz-luk anlamı verildiği takdirde Peygamber öncelikle “Uğursuzluk yoktur” anlamındaki sözüne kendisi muhalefet etmiş olacaktır. Ayrıca Peygamberin hayatının her alanında hanımlarla iletişiminde görülen letafet bir eşine uğursuz demesini imkansız kılmaktadır. Yalnızca kendi örnekliği ile değil hanımlara kibar davranmaları konusunda mümin erkeklere yönelttiği ısrarlı uyarıları ile de bilinen Hz. Peygamberin Hac gibi özel bir ibadet sonrasında çadırının önünde üzgün bekleyen eşine bu sözü söylemesi imkansız görünmektedir. 

Gerek dinin temel ilkeleri gerekse üsve-i hasene olarak gönderilen Hz. Peygamberin yaşantısı ile taban tabana zıt olan bu tür çeviriler beraberinde pek çok sorunu getirmektedir. Bir yandan kadınlara ve onların kendilerine özgü hallerine karşı müsamahasız, kadınları aşağılayan, istedi-ği zaman kaba ve çirkin sözler söyleyebilen bir peygamber portresi çizilirken diğer yandan ümmetine yönelttiği uyarılara kendisi uymayan bir peygamber görüntüsü ortaya çıkmaktadır. 

Oysa klasik sözlüklerin verdiği bilgilerden yola çıkarak kelimelerin o anda karşılaşılan duru-mun büyüklüğü ve vahametine işaret edecek ve şaşkınlığı da bildirecek şekilde “Şimdi yandık!” veya “Vay başımıza gelene!” çevirisi tüm bu olumsuz sonuçları engelleyecektir. 

Makalenin ana konusunu oluşturan ‘akrâ halkâ deyişlerinden de yola çıkarak diğer pek çok alanda olduğu gibi dini metinlerin, özellikle de hadislerin tercümesi bu konuda dikkatle üzerin-de durulması gereken bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Çünkü hadislerin tercümesi, Arapça bilmeyenlerin Peygamber yaşantısını öğrenmelerinin tek yolu olarak gayet önemli bir işleve sahiptir. Bu sebeple çalışmanın ulaştığı temel sonuçlardan biri de hadislerin tercümeleri için yalnızca bir miktar dilbilgisinin yeterli olmadığı yönündedir. Aksine hadisleri tercüme edecek kimselerin hadislerin söylenme sebepleri, diğer hadislerle ilişkisi, hadisin temel ilkeler doğrultusunda anlaşılması gibi alana ait pek çok yeterliliğinin bulunması zorunludur. Bu alan bilgisinin ötesinde dildeki garip kelimeler, zamanla ortaya çıkan anlam daralmaları, genişleme-leri ve kaymaları, atasözleri, deyimsel ifadeler gibi özel çalışma gerektiren alanlara da hakim olması beklenmelidir. Aksi takdirde gerçekle bağdaşmayan yanlı ve yanlış bir peygamber tasavvurunun önüne geçmek imkansız hale gelecektir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Safiyye, ‘Akrâ-Halkâ, Uğursuzluk, Tercüme, Şerh

Kaynakça

• Abd b. Humeyd. el-Müntehab min Müsnedi Abd b. Humeyd. thk. Seyyid Subhi el-Bedrî es-Sâmerrâî - Mahmûd Muhammed Halil es-Saîdî. Beyrût: Âlemu’l-Kütüb, 1408/1988.
• el-Adevî, Safâ Davvî Ahmed. İhdâu’d-dibâce bi şerhi Sünen-i İbn Mâce. Bahreyn: Dâru’l-Yakîn, 2001.
• Ağırman, Cemal. “Tecrîd-i Sarîh’in İlk Üç Cildi Bağlamında Ahmed Naîm’in Çeviri Metodu, Şerhçiliği, Kaynak Kullanımı ve Bazı Görüşleri”. Marife 5/2 (Güz 2005), 125-151.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1995-2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. Çev. Hüseyin Yıldız vd. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2014.
• Ali el-Kârî. Mirkâtu’l-Mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1422/2001.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdullah. Cemheratu’l-emsâl. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim - Abdülmecîd Katamış. Beyrût: Dâru’l-Cîl - Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1408/1988.
• Aynî, Bedruddîn Ebû Muhammed. Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. thk. Ebu’l-Münzir Hâlid b. İbrahim el-Masrî. Riyad: Mektebetü Rüşd, 1420/1999.
• Aynî, Bedruddîn Ebû Muhammed. Umdetü’l-Kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. nşr. İdâratu’t-Tıbâati’l-Münîriyye. Beyrût: Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Azîmâbâdî, Ebu’t-Tayyib Muhammed Şemsu’l-Hakk. Avnu’l-Ma’bûd Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Abdurrahman Muhammed Osmân. 14 Cilt. Medine-i Münevvere: Mektebetü’s-Selefiyye, 2. Basım, 1388/1968.
• Batalyevsî, Abdullah b. Muhammed, b. Sîd. Müşkilâtu Muvatta-i Mâlik b. Enes. thk. Taha b. Ali Bûserîh et-Tûnusî. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1420/1999.
• Beğavî Hüseyin b. Mes‘ûd. Şerhu’s-Sünne. thk. Şuayb el-Arnaût. 15 Cilt. Beyrût: el-Mektebu’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1983.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. 11 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 3. Basım, 1423/2002.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin, el-Câmi‘ li-Şuabi’l-Îmân. thk. Abdulali Abdulhamid Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. Şuabu’l-Îmân. çev. Hüseyin Yıldız vd. 10 Cilt. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2015.
• Bozkurt, Nebi. “Hadislerin Tercüme ve Yorumlarında Uyulması Gereken Kurallar”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (1993-1994): 211-281.
• Buhârî, Ebû Abillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhibbuddîn el-Hatîb - Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1400.
• Buhârî, Ebû Abillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî bi hâşiyeti’s-Sindî. Mısır: Mültekâ Ehli’l-Eser, 1888.
• Buhârî, Ebû Abillah Muhammed b. İsmail. Zübdetü’l-Buhârî. çev. Ömer Ziyaeddin Dağıstânî. sad. A. Fikri Yavuz. Thk. Osman Zeki Soyyiğit. İstanbul: Hisar Yayınları, ts.
• Buhârî, Ebû Abillah Muhammed b. İsmail. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi. çev. Mehmed Sofuoğlu. 16 Cilt. İstanbul: Ötüken, 1987.
• Buhârî, Ebû Abillah Muhammed b. İsmail. Sahih-i Buhârî Tercüme ve Şerhi. çev. Harun Yıldırım. 11 Cilt. İstanbul: Sağlam Yayınevi, 2010.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhâh Tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-arabiyye. thk. İmîl Bedî’ Yakûb - Muhammed Nebîl Tarîfî. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Çalgan, Mehmet Ali. “Hadislerin Tercüme ve Yorumunda Dikkat Edilmesi Gereken Esaslar ve Sık Rastlanan Hatalar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/40 (2019): 517-551. https://doi.org/10.17335/sakaifd.574261
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. Müsnedü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selim Esat ed-Dârânî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 1421/2000.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. Kitâbu’l-Müsnedi’l-Câmi‘. thk. Ebû Asım Nebîl b. Hâşîm el- Ġamrî. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1434/2013.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. Sünen-i Dârimî. thk. çev. ve şerh Abdullah Aydınlı. 6 Cilt. İstanbul: Madve, 1996.
• Ebû Avâne, Ya‘kûb b. İshâk el-İsferâinî. el-Müsnedü’l-Muhrec alâ kitâbi Müslim b. Haccâc. thk. Eymen b. Arif ed-Dımeşkî. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1998.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Riyad: Beytü’l-Efkâr ed-Düveliyye, ts.
• Ebû Muâz, Târık b. Ivadullah. el-Mu‘cemu’l-müfesser li kelimâti ehâdisi kütübi’s-sitte. Kuveyt: Dâru’l-hayr, 2009.
• Ebû Ubeyd el-Bekrî, Abdullah b. Abdülaziz. Faslü’l-makâl fî şerhi Kitâbi’l-Emsâl. thk. İhsan Abbâs - Abdülmecid Âbidîn. Beyrût: Dâru’l-Emâne - Müessesetü’r-Risâle, 1391/1971.
• Ebû Ya‘lâ, el-Mevsılî. Müsnedü Ebî Ya‘lâ el-Mevsılî. thk. Hüseyin Selim Esed. 14 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-turâs, 1406/1986.
• Erul, Bünyamin. “Temel Hadis Kaynaklarının Çevirileri Üzerine Bir Kritik” Sünnetin Bireysel ve Toplumsal Değişimdeki Rolü. Konya: Konya İlahiyat Derneği Yayınları, 2008, 212- 237.
• Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed el-Herevî. Tehzîbu’l-luğa. thk. Ahmed Abdurrahman Muhaymer. 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• Ferâhidî, Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed. Kitabu’l-ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim el-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrût: Müessesetü’l-A’lemî li’l-matbûât, 1988.
• Fîruzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-Muhît. thk. Mektebu Tahkîki’t-Turâs. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1407/1987.
• el-Ġamrî, Ebû Asım Nebîl b. Hâşîm. Fethu’l-mennân şerhu ve tahkîku kitâbi’d-Dârimî Ebî Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1419/1999.
• Harbî, Ebû İshak İbrahim b. İshak. Ġarîbu’l-hadîs. thk. Süleyman b. İbrahim b. Muhammed el-Âyid. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1985.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. Islâhu ġalati’l-muhaddisîn. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrût: Müessetü’r-Risâle, 2. Basım, 1985.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. A‘lâmu’l-hadîs fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed b. Saîd b. Abdurrahman Âli Suûd. Mekke-i Mükerreme: Câmiatu Ümmü’l- Kurâ, 1409/1988.
• Herevî, Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm. Ġarîbu’l-hadis. 2 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2010.
• el-Isfahânî, Râğıb. Mu‘cemu Müfredâti Elfâzi’l-Kur’an. thk. İbrahim Şemsuddin. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• İbn Abdilberr, Ebû Amr Yusuf b. Abdullah en-Nemerî. Temhîd limâ fi’l-Muvatta’i mine’l-meânî ve’l-esânîd. thk. Muhammed Fellâh. Mağrib: Matbaatu Fadâle, 2. Basım, 1402/1982.
• İbn Battâl, Ebu’l-Hasen Ali b. Halef el-Kurtubî. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. haz. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. Riyad: Mektebetü Rüşd, 2000.
• İbn Ebî Âsım. el-Âhâd ve’l-Mesânî. thk. Bâsim Faysal Ahmed el-Cevâbire. 6 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye, 1411/1991.
• İbn Ebî Şeybe, el-Absî el-Kûfî. Musannef. thk. Muhammed Avvâme. Beyrût: Dâru Kurtuba, 2006.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed b. Ali. Fethu’l-Bâri bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdulaziz b. Abdullah b. Bâz vd. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed b. Ali. Hedyu’s-Sârî. thk. Abdulkâdir Şeybe el-Hamed. Riyad, 1421/2001.
• İbn Hacer el-Askânî, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed b. Ali. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd – Ali Muhammed Muavvıd. 8 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l- İlmiyye, 1415/1995.
• İbn Hıbbân. Sahihu İbn Hıbbân bi tertibi İbn Balabân. thk. Şuayb Arnaût. 18 Cilt. Beyrût: Müessesetü Risâle, 2. Basım, 1414/1993.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Ġarîbu’l-hadîs. thk. Abdullah el-Cebbûrî. Bağdat: İhyâu’t-Turâsi’l-İslâmî, 1977.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Matbaatu Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye. ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünenu İbn Mâce bi şerhi’l-İmâm Hüseyn el-Hanefî Maruf es-Sindî. thk. Şeyh Halil Me’mûn eş-Şîha. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1416/1996.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünen-i İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi. çev. ve şerh Haydar Hatiboğlu. 10 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1983.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Ebu’l-Fadl. Lisânu’l-Arab. thk. Âmir Ahmed Haydar. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbn Sîde, Ebu’l-Huseyn Ali b. İsmail. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a‘zam. thk. Abdulhamid Hindâvî. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferac Abdurrahman. Keşfu’l-müşkil min hadîsi Sahîhayn. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferac Abdurrahman. Ġarîbu’l-hadîs. thk. Abdulmu‘tî Emin Kal‘acî. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
• İbnü’l-Esîr, Mecduddîn Mübârek b. Muhammed. en-Nihâye fi ġarîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tahir Ahmed ez-Zâvî – Mahmud Muhammed et-Tanâhî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, 1963.
• İbnül Kayserânî, Muhammed b. Tahir el-Makdisî, Zehîratu’l-huffâz. thk. Abdurrahman Feryevâî. 5 Cilt. Riyad: Dâru’s-Selef, 1416/1996.
• İshâk b. Râhûye, Ebû Ya‘kûb el-Mervezî. el-Müsned. thk. Merkezu’l-buhûs ve takniyetu’l-ma‘lûmât. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 2016.
• Kâdî İyâd, Ebu’l-Fadl el-Yahsûbî. Meşâriku’l-Envâr alâ sıhâhi’l-âsâr fî şerhi ġarîbi’l-hadîs. tkd. İbrahim Şemsüddîn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2. Basım, 1413/2012.
• Kâdî Iyâd, Ebu'l-Fadl el-Yahsûbî. eş-Şifâ bi ta‘rîfi hukûkı’l-Mustafâ. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Kallek, Cengiz. “Dâvûdî, Ahmed b. Nasr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/50-51. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kastallânî, ebu’l-Abbâs Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed. İrşâdu’s-sârî li şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Bulak: Matbaatu’l-Kübrâ el-Emîriyye, 6. Basım, 1305.
• Kirmânî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Yusuf. Kevâkibu’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1401/1981.
• Kufeyrî, Şemsüddîn. et-Telvîh ilâ ma‘rifeti’l-Câmiʿi’s-Sahîh. Erişim 13 Ocak 2020.
• bukhari-pedia.net//book/tlwih_kfiri/2146
• Kurtubî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ömer. el-Müfhim limâ üşkile min telhîsi kitâbi Müslim. thk. Muhyiddîn Dîb Müstû vd. Beyrût: Dâru İbn Kesîr - Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1996/1417.
• Laşin, Musa Şahin. Fethu’l-mun‘ım şerhu Sahîhi Müslim. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1422/2002.
• Ma‘zerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali. el-Mu’lim bi fevâidi Müslim. thk. Muhammed Şâzelî Neyfer. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1992.
• Meydânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Muhammed en-Neysâbûrî. Mecma‘u’l-Emsâl. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd, 2 Cilt. b.y.: Matbaatu’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1374/1955.
• Mübârekfûrî, Muhammed b. Abdurrahman. Tuhfetu’l-Ahvezî bi şerhi Câmii’t-Tirmizî. thk. Abdulvehhâb Abdullatîf. 12 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, tMübârekfûrî, Safiyyurrahmân.
• Minnetü’l-mun‘ım fî şerhi Sahîhi Müslim. 4 Cilt. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1420/1999.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc. Sahih-i Müslim Tercüme ve Şerhi. çev. Ahmed Davudoğlu. 12 Cilt. İstanbul: Sönmez Neşriyat, ts.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-Kübrâ, thk. Hasan Abdülmün‘ım Şelebî. 12 Cilt. Beyrût: Müessetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-Kübrâ. çev. Zekeriya Yıldız. 12 Cilt. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2011.
• Nevevî, Ebû Zekeriya, Muhyiddîn b. Şeref. Tehzîbu’l-esmâ ve’l-luğât. Tlk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
• Nevevî, Ebû Zekeriya, Muhyiddin b. Şeref. Sahihi Müslim bi şerhi Nevevî. b.y.: el-Matbaatu’l-Mısriyye bi’l-Ezher, 1347/1929.
• Nevevî, Ebû Zekeriya, Muhyiddin b. Şeref. Müslim Şerhi el-Minhâc ve Sahih-i Müslim. çev. Beşir Eryarsoy. 12 Cilt. İstanbul: Karınca & Polen Yayınları 2013.
• Sâatî, Ahmed b. Abdurrahman b. Muhammed. el-Fethur-rabbânî mea şerhihi Bulûğu’l-emâni. Mısır: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım, ts.
• Sabuncu, Ömer. “Hz. Peygamberin Hanımı Hz. Safiyye’nin Hayatı ve Kişiliği”. İstem. 14/28 (2016): 307-330.
• Sâhib b. Abbâd, Ebu’l-Kâsım. el-Muhît fil-luğa. thk. Muhammed Osman. 3 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2010.
• Semîn el-Halebî, Ebu’l-Abbas Şehabeddîn Ahmed b. Yusuf. Umdetu’l-huffâz fî tefsîri eşrafi’l-elfâz. thk. Muhammed Bâsil Uyunu’s-Sûd. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü Hancî, 3. Basım, 1408/1988.
• Suyûtî, Celalüddin Abdurrahman b. Ebu Bekr. ed-Dîbâc alâ Sahîhi Müslim b. Haccâc. thk. Ebû İshâk el-Huveynî el-Eserî. 6 Cilt. Suudî Arabistan: Dâru İbn Affân, 1996.
• Şemlâvî, Hâtim Osman Yusuf. et-Teaccubu’s-semâ‘î fî mu‘cemi Lisâni’l-Arab dirâse nahviyye dilâliyye. Nablus: Câmiatu’n-Necâh el-Vataniyye, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-evsat, thk. Tarık b. Ivadullah – Abdulmuhsin b. İbrahim el-Huseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
• Tirmizî, Ebû ‘İsâ Muhammed b. ‘İsâ. el-Câmi‘u’s-Sahîh. thk. Ahmed Muhammed Şâkir, 5 Cilt. Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1398/1978.
• Tuğlu, Nuri. “Konyalı Mehmet Vehbi Efendi ve Sahîh-i Buhârî Tercümesi Üzerine Muhtasar Bir Değerlendirme”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8/2 (2017): 35-52.
• Uraler, Aynur. “Safiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/474-475. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Yılmaz, Hayati. Sakarya İlitam Hadis Metinleri 2 Ders Kitabı. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, 2013.
• Zebîdî, Ahmed b. Ahmed. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecridi Sarih Tercemesi. çev. ve Şerh Babanzâde Ahmed Naim - Kamil Miras. 8 cit. Ankara: DİB Yayınları, 4. Basım, 1976.