The Ban on Asking the Prophet Muḥammad: Its historical Reality, Nature and Significance

Yıl 2020, , 565 - 586, 15.06.2020

Şuayip Seven

https://doi.org/10.18505/cuid.704049

Cited By: 1

Öz

In the ḥadīth sources it is being conveyed that the companions (ṣaḥāba) refrained from asking questions to the Prophet. This situation is generally associated with the verse of sūrat al-Māʾida 5:101. An-Navvās b. Samʿān (d. 50/670), Abū Umāma al-Bāhilī (d. 86/705) and Anas b. Mālik (d. 93/711-12) are among the companions who consider this situation as the ban on the asking questions. The concern that asking questions may cause additional obligations that were not presumed to be obligatory also attracts attention in these records. Keeping all numerous questions addressed to the Prophet in mind we may ask if there is a Prophetic prohibition on asking questions. We will seek an answer to this question, which constitutes the main axis of this article, especially in the framework of the narrations mentioned among the reasons of the al-Māʾida 101. We will evaluate the information concerned in their historical context and internal coherence inductively. Our investigation differs in this respect from the investigations, which dealt with the disapproval of excessive and unnecessary questions. As a result of our research, we think that it is possible to talk about a ban on asking questions about religious issues in the last three years of the Medina period. We will first discuss the dating and nature of this ban, from which only Bedouin and visitors who come to Madina were excluded. Then, we especially will evaluate the theological consequences of answer of the Prophet, which mentioned in the same context, of whether the pilgrimage is religious duty for every year. In the last part of the article, the prohibition of asking questions will be discussed in the light of Hans-Georg Gadamer’s principle “Der hermeneutische Vorrang der Frage”, which deals with the effect of the questions on the direction and nature of the answer.

Summary: It is reported in Qurʾān and Ḥadīth that the Prophet Muḥammad (PBUH) was asked a lot of questions and he responded based on the revealed knowledge or his own. He did not like the questions which remain outside of the daily religious life like the questions whether he is able to know the end of the world or to show miracle. There are some reports which covey that the Prophet frowned upon some questions because they could cause new assignments or lead to complicate the existing ones. The Companions like an-Nawwās b- Samʿān (d. 50/670), Abū Umāma al-Bāhilī (d. 86/705) and Anas b. Mālik (d. 93/711-12) have been describing this situation as the ban of asking of religious implications.

This issue which companions formulated exactly as the ban of the asking questions was regarded in research until now just as the depreciation of the Prophet upon the unnecessary questions. In this interpretation the idea played a role that the ban of the asking may not conform to the religious pedagogic of the Prophet and the real existence of a lot of asked questions contradict that. Therefore the imperative “do not ask” in al-Māʾida 5:101 (O believers, do not ask about things which, if made known to you, may vex you) were interpreted not as the prohibition of the asking questions in real sense, but as just the depreciation of the unnecessary questions.

We argue that it is possible to talk about a prohibition of the asking questions in real sense. We are of the view that the asking to religious matters was prohibited in the last years of the Medina period. In a time of Madina period when the fundamental principles of Islam emerged the questions of companions let the Prophet think that they may lead to additional religious obligations. Therefore the Prophet warned his companions in these words: “Do not ask me about the details of the things which I do not mention to you” and “Allāh Taʿālā has remained silent about some things, out of compassion for you, not forgetfulness so do not seek after them.”

The imperative “do not ask” in al-Māʾida 5:101 has to been understood in the light of the Prophet’s advice as quoted above. According to the expressions of the companions reported in hadith collections, it is obvious that the imperative “do not ask” signifies not only “do not ask unnecessary questions”, but “do not ask questions related to theology matters in general”.

Anas b. Mālik served the Prophet nine or ten years and was not criticised by the Prophet anytime. A companion like Anas cannot have refrained from the asking questions because they may be unnecessary. Anas interpreted “ do not ask” in al-Māʾida 5:101 in words: “We were forbidden in the Qurʾān that we ask the Prophet anything". Anas’s observation reveals that the companions considered the “do not ask” in al-Māʾida 5:101 as a general prohibition for the questions to religious issue.

According to our research it seems this ban was promulgated in last three years of Medina Period, and Bedouin and visitors were excluded. Al-Nawwās b. Samʿān noticed that the ban of the asking questions was only for the residents in Medina: “I was in Medina one year. The reason why I did not stay in Medina was my wish to ask the Prophet a religious issue. So, whoever stayed in Medina was not permitted to ask the Prophet questions.” 

Abū Umāma al-Bāhilī interpreted the ban of the asking in al-Māʾida 5:101 as a general ban. He reported that the companions give a garment (burda) as gift to a Bedouin in order to let him ask the Prophet questions. The ban on asking questions in Medina was not related to unnecessary questions. It was indeed related to the questions that might have caused addition to already well-defined obligatory rulings in Islam. 

Accordingly, the questions became unnecessary because they were asked in the time of revelation. With the ban of the asking the Prophet questions accentuated that God and his Messenger are aware what necessary and what was not. It means that God can intervene if it is necessary. For that they do not need ask the Prophet. Aṭ-Ṭabarī, al-Qurṭubī, en-Nawawī, Ibn RaJab el-Ḥanbalī and Ibn Ḥajar al-ʿAsqalānī are the scholars who interpreted the ban of asking in this general sense.

We especially will evaluate the theological consequences of the Prophet’s response, as reported in the sources: “ If I said yes, the pilgrimage will be a religious duty for every year.” Here one may not misconstrue that the Prophet could determine the religious obligations arbitrarily. He meant that the believers have to practice only that which were revealed to them. The Prophet wanted to teach his followers the principle that became essential rule of Islamic jurisprudence: “What is not forbidden is permitted”.

The Prophet did not perform tarāwīḥ-prayer in congregation in the month of fasting due to the apprehension that it might become obligatory for the believers and they would not be able to follow it. In this human reaction of the Prophet we see that the Prophet did not consider himself as the founder of the Islamic norms. In this context the following questions are important: Does God consider the human questions when making something obligatory? Is God influenceable in terms of His orders? Ibn Ḥajar observes: The scholars of Ahl al-Sunnah accept the causality in terms of the Islamic norms. Accordingly something can become a religious norm because the humans asked about that. But God’s decision does not depend on the humans. God can consider human questions, if He so wills.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, The Questions of the Ṣaḥāba, The Ban on Asking the Prophet Muḥammad, Ijtihād of the Prophet, Ḥadīth-Hermeneutics

Hz. Peygamber’e Soru Sorma Yasağı - Tarihi Gerçekliği, Mahiyeti ve Hikmeti

Öz

Hadis kaynaklarımızda sahabenin bir dönem Hz. Peygamber’e (s.a.v) soru sormaktan geri durdukları rivayet edilmekte ve bu durum genellikle el-Mâʾide 5/101 âyet-i kerîmesi ile ilişkilendirilmektedir. en-Nevvâs b. Semʿân (öl. 50/670), Ebû Umâme el-Bâhilî (öl. 86/705) ve Enes b. Mâlik (öl. 93/711-12) soru sormanın kendilerine yasaklandığını söyleyen sahâbiler arasında yer alır. Soru sormanın önceden farz olmayan bazı uygulamaların farz olmasına sebep olabileceği endişesi yine bu rivayetlerde dikkat çekmektedir. Hadis kaynaklarında Hz. Peygamber’e yöneltilmiş onca soruların varlığına rağmen, Hz. Peygamber’in uyguladığı bir tür soru sorma yasağından bahsetmek mümkün müdür? Makalenin temel eksenini oluşturan bu soruya, özellikle el-Mâʾide 101’in nüzûl sebepleri arasında zikredilen rivayetleri tarihsel bağlam ve iç tutarlılık (internal coherence) ilkelerince tümevarımsal şekilde değerlendirerek cevap arayacağız. Araştırmamız bu yönüyle çok ve gereksiz soru sormanın kerih görülmesi şeklindeki yaklaşımlardan farklılık arz etmekte ve ayrılmaktadır. Medine’ye dışarıdan gelen bedevi ve ziyaretçi grupların istisna edildiği bu yasağın önce tarihlendirilmesi ve mahiyetini ele alacağız. Daha sonra bu bağlamda rivayet edilen Hz. Peygamber’in hac ibadetinin her yıl mı olduğuna dair soruya verdiği cevabının teolojik uzantıları üzerinde duracağız. Bu çerçevede Hz. Peygamber’in dini hükümlerin belirlenmesindeki konumuna dair rivayetler değerlendirilecek, soru sorma yasağı ile Hz. Peygamber’in dini hükümleri teblîg ve tebyîn görevleri arasındaki ilişki tartışılacaktır. Makalenin son kısmında soru sorma yasağı, sorunun cevabın yönü ve mahiyeti üzerindeki etkisini konu alan Hans-Georg Gadamer’in “sorunun hermenötik üstünlüğü (Der hermeneutische Vorrang der Frage)” prensibi çerçevesinde değerlendirilecektir.

Özet: Kurʾân-ı Kerim’de ve hadis-i şeriflerde, Hz. Peygamber’e bir çok soru sorulduğu ve Hz. Peygamber’in bunları bazen vahiy bilgisi bazen de kendi içtihadı ile cevaplandırdığı bildirilmektedir. Günlük dini hayatın ihtiyaçları dışında kalan kıyametin saatine dair soruları ve mucize taleplerini ise Hz. Peygamber hoş karşılamamıştır. Bir kısım rivayetler Hz. Peygamber’in yeni dini hükümlere yol açacak ya da mevcut dini hükmü daha da zorlaştıracak türden soruları kerih gördüğünden bahseder. Bu durumu en-Nevvâs b. Semʿân (öl. 50/670), Ebû Umâme el-Bâhilî (öl. 86/705) ve Enes b. Mâlik (öl. 93/711-12) gibi sahâbiler dini konularda soru sormanın kendilerine yasaklandığı şeklinde ifade etmişlerdir. Bu zamana kadar yapılan araştırmalarda bu sahabilerin bahsetmiş oldukları soru sorma yasağı sadece gereksiz ve çok soru sormanın kerih görülmesi şeklinde değerlendirilmiştir. Bunda muhtemelen hem Hz. Peygamber’e sorulmuş onca soruların varlığı hem de soru yasağının pedagojik anlamda Hz. Peygamber’in irşad metoduyla uyuşmayacağı görüşü etkili olmuştur. Bundan dolayı el-Maʾide 5/101 ayetindeki “Ey iman edenler! Size açıklandığı takdirde, sizi üzecek olan şeylere dair soru sormayın. Eğer Kur’an indirilirken bunlara dair soru sorarsanız size açıklanır” ifadeleri gereksiz soru sormanın kerih görüldüğü şeklinde yorumlanmıştır. Biz bu çalışmada Medine döneminin son yıllarında dini konulara dair gerçek anlamda bir soru sorma yasağından bahsetmenin mümkün olduğu tezini savunuyoruz.

Hz. Peygamber günlük dini hayatta baş gösteren soru ve sorunlara her zaman ilgi göstermiş ve çözümler getirmiştir. Sahabenin soruları dini hükümlerin genel hatları ile belirlendiği Medine döneminin son yıllarında Hz. Peygamber’de yeni soruların yeni hükümlere yol açabileceği endişesine yol açmıştır. Hz. Peygamber bundan dolayı sahabeye “Ben size bir şey söylemedikçe, beni bırakın (bana sorular sormayın)” ve “Allah Teâlâ bazı konularda unuttuğundan dolayı değil, size karşı rahmetinden dolayı, susmuştur onları araştırıp soruşturmayın!” uyarılarında bulunmuştur. Kanaatimizce Hz. Peygamber’in bu uyarıları ile el-Mâʾide 5/101’de bahsedilen “soru sormayın” ifadesini aynı bağlamda değerlendirmek gerekmektedir. Bu durumu gereksiz soru sormanın kerih görülmesinden ziyade dini konulara ilişkin genel bir soru sorma yasağıyla açıklamak bu yönde sahabilerden nakledilen şahsi tecrübelerin sıyak ve sıbakına daha uygun olduğu görünmektedir. Enes b. Mâlik gibi küçüklüğünden beri Hz. Peygamber’in hizmetinde bulunmuş bir sahabinin “soru sormak bize yasaklanmıştı, akıllı bir bedevinin gelip soru sorması ve Hz. Peygamber’in ona vereceği cevapları dinlememiz bizi memnun ederdi” ifadesini gereksiz soru sormanın kerih görülmesi ile açıklamak yetersiz kalmaktadır. Hz. Peygamber’e dokuz on yıl hizmet etmiş ve O’nun hiçbir zaman eleştirisine maruz kalmamış Enes, sorularının gereksiz olacağı için değil, onun ifadesi ile “soru sormanın yasaklanmasından” dolayı Hz. Peygamber’e soru sormaktan geri durmuştur. Enes’in bu tutumu, el-Maʾide 5/101’deki “soru sormayın” emrinin sahabe tarafından dini hükümlere dair genel bir soru sorma yasağı olarak algılandığını ve uyguladığını göstermektedir. Araştırmalarımız bu yasağın Medine döneminin yaklaşık son üç yılında uygulandığı ve bundan bedevi ve ziyaretçi grupların muâf tutulduğuna işaret etmektedir. Bunu en-Nevʿâs b. Semʿân şöyle ifade etmeştir: “Medine’de Hz. Peygamber ile bir sene kaldım. Medine’de muhacir sıfatı ile sürekli kalmamı engelleyen tek sebep, Hz. Peygamber’e soru sorabilme arzumdu. Çünkü bir kişi Medine’ye muhacir olarak yerleşirse artık Hz. Peygamber’e soru sormazdı”. Ebû Umâme el-Bâhilî ise el-Mâʾide 101’deki ayeti kerimenin kendilerine Hz. Peygamber’e soru sormayı yasakladığını ve bundan dolayı vedâ haccı esnasında Hz. Peygamber’e kendileri adına soru sorması için bir bedeviye bir bürde verdiklerini ifade eder. 

Hz. Peygamber döneminde uygulanan soru sorma yasağı özü itibari ile soruların aşırı ya da gereksiz olmaları ile alakalı değildir. Yeni hükümlere yol açabileceği sebebi ile Hz. Peygamber’in o güne kadar teblîğ ve tebyîn etmediği dini konulara dair soruların genelini kapsamaktadır. Bu anlamda dini hükümlere dair soru sormanın gereksiz oluşu, soruların mahiyetinden daha ziyade, bunların Kur’an’ın indiği döneme denk gelmesi ile alakalıdır. Bununla Kur’an’ın gerekli görüp temas etmediği her sorunun bizâtihi gereksiz olduğu vurgulanmıştır. Diğer bir ifade ile gerekli olan konuların insanların sorularından bağımsız olarak zaten Kur’an tarafından açıklanacağı ve Kur’an’ın değinmediği konuların ise gereksiz olduğu belirtilmektedir. eṭ-Ṭaberî başta olmak üzere el-Ḳurṭubî, en-Nevevî, İbn Recep el-Ḥanbelî ve İbn Ḥacer el-Asḳalânî gibi alimler Hz. Peygamber döneminde soru sorma yasağının varlığından sarih bir şekilde bahsetmişler ve bunu yeni dini hükümlerin inmesine yol açabileceği endişesi ile açıklamışlardır. 

Hz. Peygamber’in bu bağlamda bir bedevinin “hac her yıl mı farz” sorusuna karşı, “evet deseydim, her yıl farz olacaktı” şeklinde uyarısı dini hükümlerin belirlenmesinde Hz. Peygamber’in rolu açısından önemlidir. Rivayetlerin genelinden Hz. Peygamber’in bununla dini hükümlerin mahiyetini ve kapsamını dilediği gibi tayin edebileceğini kasdetmediği, sadece muhtemel bir varsayımda doğabilecek zorluğa dikkat çektiği anlaşılmaktadır.

Soru sormanın yeni dini hükümlere yol açabileceği endişesi, Hz. Peygamber’in beşerî yönüne işaret etmesi bakımından önemlidir. Teravih namazının müminlerin üzerine farz olabileceği sebebi ile cemaatle kılmaktan geri durmasında ve hac ibadetinin her yıl mı olduğu sorusuna tepki göstermesinde Hz. Peygamber’in insanların soru ve talepleri ile dini hükümlerin alanının genişleyebileceği ve müʾminlerin bunları uygulamada güçlük çekebileceği kaygısını taşıdığını görüyoruz. Bundan dolayı Hz. Peygamber etrafındaki insanlara kendilerine tebliğ edilen emirlere tabi olmalarının yeterli olacağını söylemiş, kendisinin değinmediği konularda ise soru sormamalarını talep etmiştir. Hz. Peygamber’in bu uyarısı alimlerimiz tarafından “eşyada asl olan ibaha’dır” prensibi çerçevesinde tartışılmıştır. 

Soru sorma yasağının teolojik uzantıları bağlamında şu sorular önem arz etmektedir: Allah Teâlâ, dinin kurallarını belirlemede mutlak yetki ve etki sahibi olduğu halde, neden insanların sorularında aşırı gitmesi sebebiyle bir şey helal iken haram ya da mübah iken farz kılınsın? Allah Teâlâ emir ve nehiylerini belirlemede insanların sorularını dikkate alır mı? İbn Ḥacer bu soruya ilişkin olarak Ehl-i Sünnet ulemasının Allah Teâlâ’nın emir ve yasaklarında taʿlil’in mümkün olduğunu yani Allah Teâlâ’nın emir ve nehiylerinde dünyalık bir sebebin olabileceğini, ancak bu sebebin emir ya da nehyin belirlenmesinde mutlak belirleyici olmadığı cevabını verdiklerini belirtir. Başka bir ifade ile İbn Ḥacer’e göre Allâh’ın ezelden takdir ettiği haram hükmünün sonradan bir insanın soracağı soru ile alakalı olması kabul edilebilir bir durumdur.

Hz. Peygamber’in yeni soruların yeni hükümlere yol açabileceği kaygısı, sorunun cevap üzerindeki etkisi açısından önemlidir. Soru ile cevap arasındaki anlam etkileşimi felsefede tartışılmış ve soruların cevabın mahiyeti ve yönü üzerinde etkisi müsellem kabul edilmiştir. Makalede Hz. Peygamber’in getirdiği soru sorma yasağının böylesi felsefi bir zeminde de tartışılabilceğine işaret edilmiş ve bunun için Hans-Georg Gadamer’in “sorunun hermenötik üstünlüğü (Der hermeneutische Vorrang der Frage)” prensibine kısaca değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sahabenin Soruları, Hz. Peygamber’e Soru Sorma Yasağı, Hz. Peygamber’in İçtihadı, Hadis-Hermenötiği

Kaynakça

• ʿAcemî, Aḥmed b. Burhâne’d-Dîn Sabṭ b. el-ʿAcemî’. Tenbîhu’l-muʿlim bi mubhemâti Ṣaḥîḥ Muslim. thk. Ebû ʿUbeyde Meşhûr b. Ḥasan ʾÂli Süleymân. Riyad: Dâru‘ṣ-Ṣameyʿî, 1415/1994.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. Musned. Nşr. Şuʿayb el-Arnavûṭ. 38 Cilt. B.y.: Muessesetu’r-Risâle, 1421/2011.
• Bezzâr, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAmr b. Abdulḫâliḳ. Müsnedu’l-Bezzâr. thk. Maḥfûẓ Raḥmân Zeynullâh. 18 Cilt. Medine: Mektebetu’l-ʿUlûm ve’l-Ḥikem, 1988/2009.
• Bozkurt, Nebi. “Nüfus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Nisan 20. https://islamansiklopedisi.org.tr/nufus#1
• Buḫârî, Ebû AbdillâhMuhammed b. İsmail el-Buhârî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. B.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Dârimî, Ebû Muḥammed Abdullâh b. Abdurraḥmân ed-Dârimî. Sunenu’d-Dârimî. thk. Ḥuseyn Selîm Esed Ed-Dârâni. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muġnî, 1412/2000.
• Ḍâraḳuṭnî, Ebû’l-Ḥasen ʿAli b. ʿUmer b. Aḥmed ed-Dâraḳuṭnî. Sunen. thk. Şuayb el-Arnavûṭ. 5 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1424/2004.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿa³ es-Sicistânî. Sunen. thk. Şuayb el-Arnavûṭ. 7 Cilt. B. y. : Dâruʾr-Risâle ʿAlemiyye, 1430/2009.
• Ebû İsḥâk İbrâhîm b. Mûsâ eş-Şâṭibî. el-Muvâfaḳât fî ʾuṣûli’ş-şerîʿa. thk. Muḥammed el-İskendârî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyye, 1429/2008.
• Ebû Nuʿaym, Aḥmed b. Abdullâh b. Aḥmed b. İsḥâk el-İsfehânî. Ḥilyetu’l-evliyâ ve ṭabaḳâtu’l-eṣfiyâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-İlmiyye, 1409/1989.
• Ḥâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh el-Ḥakim Muḥammed b. Abdillâh. el-Mustedrak. thk. Muṣtafâ Abdulḳâdir ʿAṭa. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kurubi’l-ʿilmiyye 1411/1990.
• Ḫallâf, Abdulvehhâb. ʿİlmu uṣûli’l-fıḳh. İstanbul: Eda Neşriyat, 1388/1968.
• Gadamer, Hans-Georg. Wahrheit und Methode. Tübingen: J. C. B. Mohr Paul Siebeck, 1960.
• İbn Ebî Şeybe, Abdullâh b. Muḥammed b. İbrâhim Ebû Bekr b. Ebî Şeybe. Muṣannef. thk. Ḳemâl Yûsûf el-Ḥût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1409/1989.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlî b. Hacer el-ʿAsḳalânî. Fetḥu’l-bârî şerḥu ṣaḥîḥi’l-buḫârî. thk. Muḥibu’d-Dîn el-Ḫaṭîb. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1379.
• İbnu’l-ʿArabî, Ebû Bekr Muḥammed b. Abdillâh. Aḥkâmu’l-Ḳurʾân. thk. Muḥammed Abdulḳâdir ʿAṭâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• İbn Receb el-Ḥanbelî, Zeynuddîn Ebû’l-Ferec Abdurraḥmân b. Şihâb. Câmiʿu’l-ʿUlûm ve’l-ḥikem. thk. Mâhir Yâsîn el-Faḥl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbni’l Ke³îr 1429/2008.
• İbn Hişâm, Abdulmelik b Hişâm. es-Sîratu’n-nebeviyye. thk. Ṭâhâ Abdurraʾûf Saʿd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1411.
• İbn Ke³îr, Ebû’l-Fidâ İsmâʿîl b. Ke³îr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrî. 14 Cilt. B. y. : Dâr İḥyâ Turâ³i’l-Arabî, 1408/1988.
• İbn Saʿd, Muḥammed b. İbn Saʿd. Kitâbu’ṭ-ṭabaḳâtı’l-kebîr. thk. Ali Muḥmmed ʿUmer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫancî, 1421/2001.
• Ḳâdı ʿİyâḍ, İyâḍ b. Mûsâ b. ʿİyâḍ Ebû’l-Faḍl. İkmâlu’l-muʿlim bi fevâʾidi Muslim. thk. Yaḥyâ İsmâʿîl. 8 Cilt. el-Mansura: Dâru’l-Vefâ, 1419/1998.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş -Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Ḳurṭubî, Ebû’l-ʿAbbâs Aḥmed b. ʿUmer b. İbrâhîm el-Ḳurṭubî. el-Mufhim limâ ʾeşkele min telḫîṣi kitâbı Muslim. thk. Ahmed Muḥammed es-Seyyid. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Ke³îr, 1417/1996.
• Maʿmer b. Râşid, Maʿmer b. Ebî ʿAmr Râşid el-Ezdî. el-Câmiʿ. thk. Ḥabîbu’r-Raḥmân el-Aʿẓamî. Pakistan: el-Meclisu’l-İlmî, 1403/1983.
• Muslim, Ebû'l-Ḥasen Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. el-Musnedu'ṣ-ṣaḥîḥu'l-muḥtaṣar bi naḳli'l-ʿadl ʿani'l-ʿadl ilâ Rasûlillâh. Beyrut: Dâru'l-Ceyl, 1334.
• Nöldeke, Theodor. Geschichte des Qorāns. nşr. Friedrich Schwally. Leibzig: Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, 2/1909.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muḥyiddîn en-Nevevî. el-Minhâc şerḥu ṣaḥîḥ Muslim el-Ḥaccâc. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâʾi Turâ³i’l-Arabî, 1392/1973.
• Reşid Rıza, Muhammed Reşid Rıza. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-Ḥakîm (Tefsîru’l-Menâr). 12 Cilt. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mısrıyyetu’l-Âmmetu li’l-Kitâb, 1990.
• Rûyânî, Ebû Bekr Muḥammed b. Hârûn er-Rûyânî. Musned. thk. Eymen Ali Ebû Yemânî. 2 Cilt. Kahire, Muessesetu Ḳurṭuba, 1416/1995.
• Suyûṭî, Ebû Faḍl Celâleddîn Abdurrâḥmân b. Ebî Bekr es-Suyûṭî. el-İtḳân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Merkezi’-Dirâsâti’l-Ḳurʾâniyye. Suudi Arabisten: Vizâratu’ş-Şuʾûni’l-İslâmiyye ve’l- Evḳâf ve’d-Deʿve ve’l-İrşâd, ts.
• Schaeffer, Nora Cate ve Presser, Stanley. The Science of Asking Questions. Annual Review of Sociology. 29 (2003), 65-88.
• Tuncel, Muhammed Baki. Gereksiz Soru Sormayı Yasaklayan Rivayetlerin Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüsek Lisans Tezi, 2010.
• Ṭaberânî, Süleyman b. Aḥmed b. Eyyûb Ebû’l-Ḳâsim eṭ-Ṭaberânî. el-Muʿcemu’l-Kebîr. thk. Ḥamdî b. Abdulmecîd. 25 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymimme, 1994.
• Ṭaberânî, Ebû’l-Ḳâsım Süleymân b. Aḥmed b. Eyyûp Ḳâsim eṭ-Ṭaberânî. el-Muʿcem el-ʾevsaṭ. thk. Ṭârıḳ b. ʿIvâḍillâh b. Muḥammed. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-ḥarameyn, ts. .
• Ṭaberî, Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd b. Ke³îr eṭ-Ṭaberî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîl ʾâyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullâh b. Abdulmuḥsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hicr, 1422/2001.
• Tatlı, Bekir. Hadis Tekniği Açısından Cibril Hadisi ve İslam Düşüncesine Yansımaları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Üniversitesi, Doktora Tezi, 2005.
• Ṭayâlisî, Süleymân b. Dâvûṭ eṭ-Ṭayâlîsî. Musned Abî Dâvûd eṭ-Ṭayâlîsî. thk. Muḥammed b. Abdulmuḥsin et-Türkî. 4 Cilt. El-Gize: Dâr Hicr, 1420/1999.
• Ṭaḥâvî, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed b. Selâme b. Abdullmelik eṭ-Ṭaḥâvî. Şerḥu muşki’li-lʾâ³âr. thk. Şuayb el-Arnavûṭ. 16 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 1415/1994.
• Uraler, Aynur Uraler. Hz. Peygamber'e Yahudi ve Hristiyanların Yönelttikleri Sorular. İstanbul: Marmara İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2016.
• Vâḥidî, Ebû’l-Ḥasan Alî b. Ḥasen el-Vâḥidî. Esbâbu nuzûli’l-Ḳurʾân. thk. Kemâl Mesyûnî Zeglûl. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ʿilmiyye, 1411/1991.
• Walbridge, John. The Islamic Art of Asking Questions: 'Ilm al-Ikhtilāf and the Institutionalization of Disagreement. Islamabad: Islamic Studies, (Spring 2002).