Hadis Biliminin Endonezya’ya Girişi ve Gelişmesine Mahfûz et-Termesî ve Hâşim Eş’arî’nin Katkısı

Yıl 2020, , 1333 - 1354, 15.12.2020

Muh Amiruddin

https://doi.org/10.18505/cuid.767488

Öz

Endonezya, İslâm’ın ortaya çıktığı yerden uzak olmasına rağmen, dünyadaki en büyük müslüman nüfusa sahip ülkedir. Buna rağmen, İslâm’ın Endonezya’ya girişi hakkındaki bilgiler hâlâ belirsizdir; çünkü bu konudaki mevcut tarihî veriler hâlâ oldukça sınırlıdır. Bu durum, İslâm’ın Endonezya’ya ilk geldiğinde hadis bilimi olmak üzere İslâm bilimlerinin gelişiminin tarihsel olarak yeniden inşası için zorluklar çıkarmaktadır. Hadis bilimi, tefsîr, fıkıh, tasavvuf ve kelâm gibi İslâm bilimleri kadar popüler değildir. Ayrıca, Endonezya’daki hadis biliminin gelişme ve yayılış serüveni diğer İslâm bilimleri kadar açık değildi. Bu sorundan, Endonezyalı tarihçiler İslâm bilimlerinin ortaya çıktıklarını ve Endonezya’ya yayılmaya başladıklarını izlediler. Bunlar, Endonezya’daki hadis biliminin ortaya çıkışı ve gelişmesi hakkında ipuçları sağlamıştır. Endonezya’da hadis bilimi üzerine yapılan erken izleme çalışmalarına dayanarak, Mahfûz et-Termesî (ö. 1338/1920) ve Hâşim Eş’arî (ö. 1366/1947), yaygın olarak adı geçen ve Endonezya’da hadis bilim tarihinden ayrılamayan iki önemli âlimin isimleridir. Bu iki âlim, İslâm bilimlerinin çeşitli alanlarını kapsayan İslâmî bilgi konusundaki ustalıklarından dolayı Endonezya’daki İslâmî öğretiyi renklendirdi. İkisinin de sömürgecilik döneminde yaşayan Endonezya toplumunda önemli bir rolü vardı. Bu, hadis bilimini Endonezya müslüman halkına geniş ölçüde yaymalarını kolaylaştırdı. Bu araştırma makalesinde betimsel analiz yöntemi ve tarihî yaklaşım ile hem Endonezya’da hadis biliminin ortaya çıkış tarihi, hem de Mahfûz et-Termesî ve Hâşim Eş’arî’nin biyografileri, çalışmaları ve katkıları ile ilgili veriler, bilgiler ve enformasyonları derlenmiştir. Bunun için bu araştırma makalesinde veri toplama ve değerlendirme yöntemi kullanılmıştır. Bu araştırma ise Endonezyaca, Türkçe, Arapça ve diğer yabancı dillerde yazılan kaynaklardan referans olarak yararlandı. İstifade ettiğimiz dergi makaleleri ve bilimsel kitaplar ise burada kaynaklarımızdandır. Endonezya’nın erken dönemdeki âlimleri genelde sadece İslâm’ın bir bilim dalında değil, fakat diğer dallarında da uzmanlardır. Bununla beraber onların sevdikleri, derinleştirdikleri ve odaklandıkları İslâm bilim dalları birbirleriyle karışmıştır. Endonezyalı ilk alimlerin değişik İslâm bilim dallarını kaleme almalarının yanında Endonezya’daki erken İslâmî ilim çalışmaları da birbirleriyle irtibatlıdır. Bu yüzden, hadis ilmini diğer ilimlerden ayırmak zor bir iş sayılabilmektedir. Burada incelediğimiz konu bahisleri Endonezya’da başka bilim dallarıyla karışan hadis bilim tarihi çerçevesindedir. Bu araştırma makalesi ise Endonezya’da sadece hadis biliminin giriş tarihi, Mahfûz et-Termesî, Hâşim Eş’arî ve ikisinin Endonezya’daki hadis gelişme roluna odaklıdır. Bununla birlikte, Bu makalede cevap verdiğimiz soruları hadis biliminin ne zaman ortaya çıkmaya başladığı ve erken ortaya çıkmasına ve yayılmasına en büyük katkı sağlayan ve Endonezyalı müslüman toplum nazarında yüksek otoriteye sahip Mahfûz et-Termesî ve Hâşim Eş’arî’nin Endonezya’da bu konuda ne tür ve nasıl bir rol oynadıklarıdır. Bu araştırmayla amaçlarımız Endonezya’daki erken hadis bilim tarihini incelemek, anlamak ve anlatmaktır. Bunun yanında Endonezya halkına hadis anlayışını öğreten, hadis ilmine derinden önem veren, büyük katkı sağlayan ve en çok etkileyen Endonezyalı hadis âlimlerinden Mahfûz et-Termesî ve Hâşim Eş’arî’den bahsedilmiştir. Endonezya’da hadis çalışmalarını anlamak ve izah etmek, bu iki âlimi tanıma vasıtasıyla daha kolay olacaktır. Bizim incelemeyi tercih ettiğimiz bu iki âlimin dışında Endonezya’nın erken döneminde hadis âliminin bulunmadığı zannedilmemelidir. Burada bizce hadis alanındaki en çok etkili alimleri ele alarak hizmeti ve katkısının anlaşılmasını amaçlıyoruz. Endonezyalı hadis âlimlerini, eserlerini ve katkılarını Türkiye’deki akademisyenlere ve ilim dünyasına tanıtmak ve böylece iki ülke arasında mevcut akademik ve bilimsel ilişkilere katkıda bulunmak güzel olur. Bu araştırma makalesi, Endonezya’da hadis gelişimi ve gelişmesine dair ilk Türkçe kaynaklardan biri olarak Türkiye’deki hadis akademisyenlerine faydalı olur. Endonezya’da hadis biliminin ortaya çıkış tarihi ve Mahfûz et-Termesî ve Hâşim Eş’arî’nin gelişmesine katkıları hakkında bir araştırma başlığının bildiğimiz kadar daha önce hiç yapılmadığından dolayı bu araştırma makalenin, Endonezya ve Türk halklarının, akademik çevrelerin ve akademisyenlerinin birbirlerini daha yakından tanımalarını ummaktayız. Ayrıca, iki tarafın akademik çevrelerinin birbirlerinden bilimsel istifadelerinin artırılmasına da katkı sağlayabilecektir. Endonezya’da çağdaş hadis çalışması ise, bu araştırmanın vasıtasıyla ortaya çıktığı andan itibaren kökenlerine ve ilk gelişim sürecine kadar izlenebilir. Bununla birlikte, dünyanın en büyük müslüman ülkesi olarak bilinen Endonezya’nın, hadis ilminin erken tarihini belirtmeye büyük bir katkısı olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Endonezya, Mahfûz et-Termesî, Hâşim Eş’arî, İslâm

The Ḥadīth Science Entry to Indonesia and the Contribution of Mahfudz Tremas and Hasyim Asy’ari to Its Development

Öz

Although Indonesia is far from where Islam emerged, it is a country with the world’s largest Muslim population. The historical data on Islam’s entry into Indonesia is still very limited, therefore it is not easy to find clear information about it. This met with the historical reconstruction difficulty to the Islamic sciences’ development, especially ḥadīth, when Islam first came to Indonesia. Ḥadīth is not as popular as other sciences such as tafsīr, fiqh, taṣawwuf, and kalām. The ḥadīth’s arrival and the history of prevelance in Indonesia were not as clear as the others sciences. To solve this problem, the Indonesian historians traced the dates when Islamic sciences began to emerge and spread in Indonesia. These also provided clues about ḥadīth science’s emergence and development in Indonesia. Based on tracing early ḥadīth studies in Indonesia, we can speak about two important figures’ names who are widely mentioned and cannot be separated from ḥadīth science history in Indonesia; Mahfudz Tremas (d. 1338/1920) and Hasyim Asy’ari (d. 1366/1947). These two figures colored Islamic teaching in Indonesia because of their mastery Islamic knowledge covering various Islamic sciences. Both of them also had an important role in Indonesian society in the colonialism era. This made it easier for them to spread ḥadīth widely among Indonesian Muslim people. In this research article, data, reports, and information of ḥadīth science emergence in Indonesia, Mahfudz Tremas and Hasyim Asy’ari’s biographies, studies, and contributions were compiled with descriptive analysis method and historical approach. Furthermore, data collection and evaluation methods were used in this research article. This research cites references written in Indonesian, Turkish, Arabic, and other foreign languages. The journal articles and scientific books we used are among the sources used in this study. The early Indonesian scholars are generally experts not only in one of the Islamic sciences but also in others. Moreover, Islamic sciences that they desired, deepened in, and focused on were mixed. The early Indonesian scholars not only wrote several on Islamic science fields, but they also interconnected the early Islamic sciences’ works in Indonesia. Therefore, it can be considered a difficult task to distinguish ḥadīth from others. The subject, we examine here is within the ḥadīth science’s historical framework mixed with other Islamic sciences in Indonesia. This research article focused only on ḥadīth entry history in Indonesia, Mahfudz Tremas, Hasyim Asy’ari, and their role in ḥadīth development. The questions we answered in this article are when ḥadīth science began to emerge, what was and how the role of Mahfudz Tremas and Hasyim Asy’ari were in Indonesia at this subject as the greatest contributors to its early emergence and dissemination, and high authority scholars among Indonesian Muslim society. Our aim in this research is to study, understand, and explain the early ḥadīth science’s history in Indonesia. Mahfudz Tremas and Hasyim Asy’ari, who are Indonesian ḥadīth scholars teaching ḥadīth for Indonesian people, attaching great importance to ḥadīth, making a great contribution, and having the most influence, are discussed. Understanding and explaining ḥadīth studies in Indonesia would be easier by getting to know these two scholars. Apart from these two scholars, it should not be assumed that there was no ḥadīth scholar in Indonesia in the early period. Here, we aim to understand the most influential scholars’ service and contribution in the ḥadīth field. It is important to introduce Indonesian hadith scholars, their works, and contributions to scholars and scientists in Turkey and the world, and then to contribute to the academic and scientific relations among the countries. This research article, as one of the first Turkish sources on ḥadīth’s growth and development in Indonesia, would be useful for ḥadīth academicians in Turkey. Since the research title on the ḥadīth science emergence history in Indonesia, and Mahfudz Tremas and Hasyim Asy’ari’s contribution to its development, as we know, has never been done before. This research article will help to built a network between the Indonesian and Turkish peoples, scholars, and academicians. It also contributes to increasing the scientific benefits of the two sides of academic circles. Through this research, contemporary ḥadīth studies in Indonesia can be traced from the time it emerged and the early development process. Moreover, It is a great contribution to specify the early ḥadīth science history in Indonesia, as the world’s largest Muslim country.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Indonesia, Mahfudz Tremas, Hasyim Asy’ari, Islam

Kaynakça

• Abbas, Sirajuddin. Keagungan Mazhab Syafii. Jakarta: Pustaka Tarbiyyah, 1968.
• Abdullah, Abdul Rahman Haji. Pemikiran Umat Islam di Nusantara. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1990.
• Abdullah, Taufik. Sejarah Ummat Islam Indonesia. Jakarta: Majelis Ulama Indonesia, 1991.
• Affandi, Bisri. Syaikh Ahmad Surkati (1874-1943): Pembaharu dan Pemurni Islam di Indone-sia. Jakarta: Pustaka al-Kausar, 1999.
• Akkoyunlu, İsmail. “İbn Teymiyye’de Selef ve Selefiyye Kavramları”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/1 (2019): 545- 562.
• Amin, Faizal – Ananda, Rifki Abror. “Kedatangan dan Penyebaran Islam di Asia Tenggara: Te-la’ah Teoritik Tentang Proses Islamisasi Nusantara”. Analisis: Jurnal Studi Keislaman 18/2 (2018): 67-100.
• Amiruddin, Muh. “Literasi Hadis dalam Khazanah Kitab Kuning Pesantren”. Riwayah : Jurnal Studi Hadis 6/1 (2020): 55-70.
• Amrullah, Abdul Malik Karim. Dari Perbendaharaan Lama: Menyingkap Sejarah Islam di Indo-nesia. Jakarta: Gema Insani Press, 2017.
• Anam, Chairul. Pertumbuhan dan Perkembangan Nahdlatul Ulama. Solo: Penerbit Jatayu, 1985.
• Arifin, Imron. Kepemimpinan Kyai: Kasus Pondok Pesantren Tebuireng. Malang: Kalimasahada Press, 1993.
• Asy’ari, Hasyim. Risâletü ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa fî ḥadîs̱i’l-mevtâ ve eşrâṭu’s-sâʿa ve beyâni mefhûmi’s-sünne ve’l-bidʿa. Jombang: Mektebetü’t-Turâsi’l-İslâmi, ts.
• Attas, Syed Muhammad Naquib. “Endonezya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11: 194. Ankara: TDV Yayınları.
• Aydar, Hidayet. “Endonezya’da Tefsir Hareketi ve Endonezya Dilinde Yazılmış Tefsirler”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 6 (2015): 17-19.
• Aydrus, Muhammad Hasan. Penyebaran Islam di Asia Tenggara: Asyraf Hadzramaut dan Pera-nannya. 2. Basım. Jakarta: Lentera Basritama, 1997.
• Azra, Azyumardi. Renaisans Islam Asia Tenggara: Sejarah Wacana dan Kekuasaan. Jakarta: Remaja Rosdakarya, 1999.
• Azra, Azyumardi. Jaringan Ulama Timur Tengah dan Kepulauan Nusantara Abad XVII dan XVIII. 4. Basım. Bandung: Mizan, 1998.
• Bruinessen, Martin van. Kitab Kuning, Pesantren dan Tarekat. Çev. Farid Vajidi. Bandung: Mi-zan, 1999.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl Ebû Abdillah el-Buhârî el-Cu’fî. Ṣaḥîḥ-i Buḫârî. Thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en- Nâsır. Beyrut: Dâr Tavki’n-Necât, 1422 H. 9 cilt.
• Danarto, Agung. “Perkembangan Pemikiran Hadis di Indonesia: Sebuah Upaya Pemetaan”. Jurnal Tarjih dan Pengembangan Pemikiran Islam 17/1 (2004): 73-82.
• Danarto, Agung. Kajian Hadis di Indonesia Tahun 1900-1945 (Telaah terhadap Pemikiran Be-berapa Ulama tentang Hadith). Yogyakarta: Proyek Perguruan Tinggi Agama Institut Agama Islam Negeri Sunan Kalijaga, 2000.
• Dhofier, Zamakhsyari. Tradisi Pesantren: Studi tentang Pandangan Hidup Kyai. Jakarta: Lem-baga Penelitian, Pendidikan, dan Penerangan Ekonomi dan Sosial (LP3ES), 1990.
• Dimyathi, Muhammad Habib. Mengenal Pondok Tremas dan Perkembangannya. Pacitan: Pondok Tremas, 2001.
• El-Saha, M. Ishom. Mujib, A. Mastuki, Mastuki. Intelektualisme Pesantren Potret Tokoh dan Cakrawala Pemikiran di Era Keemasan Pesantren. Jakarta: Diva Pustaka, 2006.
• Farida, Umma – Kasdi, Abdurrohman. “The Network of Hadith Studies in Indonesia in the 17th – 19th Century”. Advances in Social Science, Education and Humanities Research (AS-SEHR) 137 (2018): 294-298.
• Farida, Umma. “Kontribusi Nur Ad-Din Ar-Raniri dan Abd Ar-Rauf As-Sinkili dalam Pengem-bangan Kajian Hadis di Indonesia”. Riwayah : Jurnal Studi Hadis 3/1 (2017): 1-10.
• Farida, Umma. “Perkembangan Hadis di Indonesia pada Abad ke-19 M: Telaah Terhadap Pemi-kiran Mahfuzh at-Tirmasi dalam Kitabnya Manhaj Dzawin-Nazhar”. Riwayah : Jurnal Studi Hadis 6/1 (2020): 141-158.
• Fathurahman, Oman. “The Roots of the Writing Tradition of Hadith Works in Nusantara: Hida-yat al-Habib by Nur al-Din al-Raniri”. Studia Islamika 16/1 (2012): 47-76.
• Fathurrahman, Oman – Kholil, Munawar. Katalog Naskah Ali Hasjmy Aceh. Jakarta: Persatuan Pengguna Islam Malaysia (PPIM), Banda Açe’nin Ali Hasjmy müzesi ve eğitim müesse-sesi, Masyarakat Komunitas Nusantara (MANASSA), Centre for Documentation and Area-Transcultural Studies (C-DATS) ve Tokyo University of Foreign Studies (TUFS), 2007.
• Fathurrahman, Oman. Tanbih al-Masyi; Menyoal Wahdatul Wujud, Kasus Abdurrauf Sinkel pada Abad ke-17. Bandung: Mizan, ts.
• Fatimi, Syed Q. Islam Comes to Malaysia. Singapore: Malaysian Sociological Research Institute (MSRI), 1963.
• Federspiel, Howard M. The Usage of Traditions of the Prophet in Contemporary Indonesia, Monoghraph in Southeast Asian Studies. Arizona: Program for SAS Arizona State Uni-versity, 1993.
• Göksoy, İsmail Hakkı. “Endonezya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11: 197. Anka-ra: TDV Yayınları.
• Göksoy, İsmail Hakkı. “Mahfûz b. Abdullah et-Termesî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo-pedisi. 27: 335. Ankara: TDV Yayınları.
• Göksoy, İsmail Hakkı. Çağdaş İslam Ülkeleri Tarihi. 2. Basım. Isparta: Fakülte Kitabevi Yayınla-rı, 2003.
• Göksoy, İsmail Hakkı. İslam’ın Güneydoğu Asya’ya Girişi ve Yayılışı. İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
• Göksöy, İsmail Hakkı. “Pesantren”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34: 250-251. Ankara: TDV Yayınları.
• Gross, Max L. A Muslim Archipelago: Islam and Politics in Southeast Asia. Washington, D.C.: National Defense Intelligence College, 2016.
• Hanafi. Jaringan Ulama Banjar dalam Kajian Hadis; Kontribusi Mereka bagi Masyarakat Banjar. Ciputat: Cinta Buku Media, 2017.
• Hanani, Nurul. Ijtihad dan Taklid Perspektif K.H. Hasyim Asy’ari. 2. Basım. Kediri: STAIN Kediri Press, 2009.
• Hitti, Philip K. History of the Arabs, London: Macmillan, 1979.
• Huda, Syamsul. “Perkembangan Penulisan Kitab Hadis pada Pusat Kajian Islam di Nusantara pada Abad XVII”. Jurnal Penelitian UNIB 7/2 (2001): 110-116.
• Idri – Baru, Rohaizan. “The History and Prospect of Hadith Studies in Indonesia”. International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences 8/7 (2018): 1037–1049.
• Khuluq, Lathiful. Fajar Kebangunan Ulama: Biografi K.H. Hasyim Asy’ari. Yogyakarta: LKiS, 2000.
• Mas’ud, Abdurrahman. Dari Haramain ke Nusantara: Jejak İntelektual Arsitek Pesantren. Jakar-ta: Kencana, 2006.
• Mas’ud, Abdurrahman. Intelektual Pesantren: Perhelatan Agama dan Tradisi. Yogyakarta: LKiS, 2004.
• Misrawi, Zuhairi. Hadratussyaikh Hasyim Asy’ari, Moderasi, Keumatan, dan Kebangsaan. Jakar-ta: Kompas, 2010.
• Muhajirin. “Pemetaan Kitab Hadits di Pesantren Sumatera Selatan”. Riwayah : Jurnal Studi Hadis 4/1 (2018): 17- 34.
• Muhajirin. Kebangkitan Hadits di Nusantara. Yogyakarta: Idea Press, 2016.
• Muhammad, Herry. Tokoh-Tokoh Islam yang Berpengaruh Abad 20. Jakarta: Gema Insani, 2006.
• Muslim, Muslim b. el-Haccâc Ebû el-Hasan el-Küşeyrî en-Neysaburî. Ṣaḥîḥ Muslim. Thk. Mu-hammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâr İhyâ’ut-Turâsi’l-Arabî, ts., 5 cilt.
• Nasution, Harun. Pembaharuan dalam Islam; Sejarah Pemikiran dan Gerakan. Jakarta: Bulan Bintang, 2003.
• Putra, Afriadi. “Pemikiran Hadis KH. M. Hasyim Asy’ari dan Kontribusinya Terhadap Kajian Hadis di Indonesia”. Wawasan: Jurnal Ilmiah Agama dan Sosial Budaya 1/1 (2016): 46-55.
• Rabbani, Mohammad Ali. “Mediasi India dalam Perpindahan dan Penyebaran Kultur dan Pera-daban Persia: Islamisasi di Asia Tenggara”. Media Syariah 15/1 (2013): 69-88.
• Rahman, Mohd. Muhiden Abd. Syeikh Nuruddin al-Raniri dan Sumbangannya kepada Pengajian al-Hadith: Kajian Terhadap Kitab al-Fawa`id al-Bahiyyah fi al-Ahadith al-Nabawiyyah. Perlis: Universiti Malaya, 2003.
• Ricklefs, Merle Calvin. A History of Modern Indonesia since c. 1300. 2. Basım. Stanford, CA: Palgrave; Stanford University Press, 1991.
• Riddell, Peter Gregory. ʻAbd al-Raʼūf al-Singkilī's Tarjumān al-Mustafīd : a Critical Study of His Treatment of Juzʼ 16. Canberra: The Australian National University, Faculty of Asian Studies, Doktora Tezi, 1984.
• Rifai, Muhamad. K.H. Hasyim Asy’ari Biografi Singkat 1871-1947. Yogyakarta: GARASI, 2009.
• Roziqin, Badiatul. 101 Jejak Tokoh Islam Indonesia. Yogyakarta: e-Nusantara, 2009.
• Şeheb, Muhammed Esed. el-ʿAllâme Hâşim Eşʿarî Vâḍi’ Lebineti İstiḳlâl İndûnisyâ. Beyrut: Dâru’s-Sâdık, 1971.
• Tarling, Nicholas. The Cambridge History of Southeast Asia: The Nineteenth and Twentieth Centuries. Cambrıdge: Cambridge University Press, 1993.
• Tasrif, Muh. “Rekontektualisasi al-Hadits di Indonesia, sebuah Metodologi Pemahaman”. Jurnal Penelitian Indonesia Istikro’ 3/1 (2004): 269-287.
• Tasrif, Muh. Kajian Hadis di Indonesia: Sejarah dan Pemikiran. Ponorogo: STAIN Ponorogo Press, 2007.
• Taylor, Jean Gelman. Indonesia: Peoples and Histories. New Haven ve London: Yale University Press, 2003.
• Termesî, Muhammed Mahfûz b. Abdillah b. Abdulmannân. el-Ḥilʿetü’l-Fikriyye bi-şerḥi’l-Minḥetü’l-ḫayriyye. Jakarta: Departemen Agama RI, 2008.
• Termesî, Muhammed Mahfûz b. Abdillah b. Abdulmannân. Kifâyetü’l-müstefîd limâ ʿalâ li’t-Termesî mine’l- esânîd. Beyrut: Dâr el-Başâ’ir el-İslâmiyye, 1978.
• Termesî, Muhammed Mahfûz b. Abdillah b. Abdulmannân. Menhecü ẕevi’n-naẓar bi-şerḥi Manẓûmeti ʿilmi’l-es̱er. Thk. Fatani Mashudi Bahri. Jakarta: Departemen Agama RI, 2008.
• Termesî, Muhammed Mahfûz b. Abdillah b. Abdulmannân. el-Minḥetü’l-ḫayriyye fî erbâ’în ḥadîs̱an min eḥâdîs̱i ḫayri’l-beriyye. Jakarta: Departemen Agama RI, 2008.
• Wahid, Ramli Abdul. “Ormas Islam di Indonesia: Telaah Eksistensi dan Kontribusi dalam Pen-gembangan Kajian Hadis”. Riwayah : Jurnal Studi Hadis 4/1 (2018): 1-16.
• Wahid, Ramli Abdul. Sejarah Pengkajian Hadis di Indonesia. Medan: IAIN Press, 2016.
• Yunus, Mahmud. Sejarah Pendidikan Islam di Indonesia. Jakarta: Mutiara Sumber Widya, 1995.