Use of the Concept ‘Ribā Suspicion’ in Hanafī Fiqh Books

Yıl 2021, , 73 - 91, 15.06.2021

Huzeyfe Çeker

https://doi.org/10.18505/cuid.853809

Cited By: 2

Öz

Ribā/interest is one of the prominent regulations in Islam regarding commercial life. The commercial lives of Muslims and laws related to commerce were regulated in accordance with the prohibition of ribā, and by this a society that avoided ribā with sensitivity was created in practice. This sensitivity about ribā manifested in the principle that the suspicion of ribā is evaluated as ribā, and it is ruled as haram like riba. In fiqh sources, besides issues regarding ribā, issues involving suspicion of ribā were also mentioned, and some rulings were justified with the presence of suspicion of riba. However, the logic of using the concept of ribā suspicion in fiqh sources may vary from case to case: the reasoning behind the use of riba suspicion in one case may not fit into another case, and thus a completely different reasoning of ribā suspicion may appear in another case. To clarify the framework of the concept of ribā suspicion, it would be noteworthy to study these each of the uses in the classical fiqh sources. The purpose of this article is to examine the use of the concept of ribā suspicion based on the cases in the Ḥanafī sources. Methodologically, first, the cases in which the concept of ribā suspicion is used are determined. Secondly, the reasoning made for each example is examined by considering the contextual framework of the case. Lastly, these uses are classified and presented to the reader with examples. The principle of evaluating “the suspicion of ribā like ribā” in Islamic law is indeed related to the rule of considering “any suspicion as certainty when it comes to harams or in matters where precaution is substantial”. Since ribā is a haram that Muslims should meticulously avoid, and therefore requires caution, its suspicion is subject to the same rulings as ribā itself. In the Hanafi fiqh books, the concept of suspicion of ribā is mostly referred in the following cases:
- Not knowing whether there is equality between the subject matters in barter transactions where equality is stipulated. For example, when exchanging two batches of the same kind of ribawi goods, though quantities are unknown.
- It is not known whether tariq al-itibār has taken place in changes that may be permissible through tariq al-itibār. For example, in the exchange of a silver-embroidered sword with silver, if the amount of silver in the ornamented part is not known, the suspicion of ribā arises.
- The emergence of a situation similar to ribā because of a transaction that is normally permissible: While there are two legitimate sales in Bay' al-inah, the conclusion of being the same as an interest bearing loan is considered as ribā suspicion.
- When the case has two different sides; from one side the act is ribā, but from other side it is not. For example, in the case of salam contract of ribawi goods, if goods of different quality are brought during delivery and the quality difference is requested from the customer; suspicion of ribā arises.
Apart from these uses in the Hanafi fiqh books, it is seen that the concept of ribā suspicion is employed to prove an opinion disputed between schools of Islamic law. For example, to argue that ribā rules are also valid for goods sold by piece (adadiyyāt) or by length measures (zirāiyyāt), the Hanafis say that one of the two causes (illah) of ribā is found in the exchange of these goods by type, and the suspicion of ribā arises with just a single cause (illah). On the other hand, the Shafiis use the concept of suspicion of ribā to argue that determining the subjects (ta’yin) in the exchange of ribavi goods other than gold and silver is not sufficient. Another use of the term emerges because of the authors' preference for a cautious language. Some authors acted cautiously on some cases that were normally ribā and were described by other authors in this manner, and used the term "ribā suspicion" instead of ribā; probably as they both require the same ruling (harām). Another wrongly used (in our opinion) is the use of “suspicion of ribā” in some cases that are actually considered only as disliked acts (makruh).

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Islamic Law of Obligations, Ribā Suspicion, Ribā, Interest, Hanafī School of Law.

Hanefî Fıkıh Kitaplarında Ribâ Şüphesi Kavramının Kullanımı

Öz

Riba yasağı, İslam dininin ticari hayatla ilgili belirlediği temel düzenlemelerden biridir. Müslümanların ticari hayatları ve bununla ilgili hukukları ribâ yasağı gözetilerek tanzim edilmiş, tatbikatta da ribâdan hassasiyetle kaçınan bir toplum meydana getirilmiştir. Ribâ konusundaki bu hassasiyet, doktrinde ribâ şüphesinin de ribâ gibi değerlendirilmesi, ona da ribâ gibi haram hükmünün verilmesi şeklinde tezahür etmiştir. Fıkıh kaynaklarında ribânın yanı sıra ribâ şüphesi içeren meselelere de yer verilmiş, bazı meselelerin haram olması ribâ şüphesi ile gerekçelendirilmiştir. Ancak fıkıh kaynaklarında ribâ şüphesi kavramının kullanım mantığı meseleden meseleye değişebilmekte, bir meselede ribâ şüphesinin kullanıldığı mantık başka bir meseleye uymamakta, bir diğerinde ise tamamen farklı bir şekilde karşımıza çıkabilmektedir. Ribâ şüphesi kavramının çerçevesinin netleştirilebilmesi için klasik kaynaklardaki bu kullanımların bir çalışmaya konu edilmesi faydalı olacaktır. Bu amaçla kaleme alınan bu makalede Hanefî mezhebi kaynakları esas alınarak ribâ şüphesi kavramının kullanımı incelenmiştir. Bu kapsamda öncelikle ribâ şüphesi kavramının kullanıldığı meseleler tespit edilmiş, bu kullanımlar bağlamı içerisinde incelenerek kullanım mantıkları belirlenmiş, bu mantıklar tasnif edilerek örneklerle birlikte okuyucuya sunulmuştur. İslam hukukunda ribâ şüphesinin ribâ gibi değerlendirilmesi ilkesi, esasında haramlar söz konusu olduğunda veya ihtiyatın esas olduğu tüm konularda şüphenin hakikat gibi değerlendirilmesi kaidesi ile irtibatlıdır. Ribâ da müslümanların titizlikle kaçınması gereken bir haram olduğu için ve dolayısıyla ihtiyatla hareketi gerektirdiği için şüphesi de gerçek ribâ ile aynı hükme tabi kılınmıştır. Hanefî fıkıh kitaplarında ribâ şüphesi kavramı daha ziyade şu durumlarda kullanılmaktadır:
- Eşitliğin şart koşulduğu bir takasta bedeller arasında eşitliğin olup olmadığının bilinmemesi: örneğin miktarları bilinmeyen iki yığın aynı cins ribevi malın değişiminde böyle bir durum söz konusudur.
- Tarîk-i itibar yoluyla caiz olabilecek bir değişimde tarîk-i itibarın gerçekleşip gerçekleşmediğinin bilinmemesi: örneğin gümüş işlemeli bir kılıcın gümüş ile takasında süslü kısımdaki gümüş miktarının bilinmemesi durumunda, bundan dolayı ribâ şüphesi meydana gelmektedir.
- Normalde caiz olan bir işlemin sonucunda ribâya benzeyen bir durumun ortaya çıkması: Bey‘u’l îne’de şekil itibariyle iki caiz satış söz konusu iken meydana gelen neticenin faiz ile aynı olması ribâ şüphesi olarak değerlendirilmiştir.
- Aynı meseleye bir açıdan bakıldığı zaman ribâ olurken başka bir açıdan bakıldığında ribâ olmaması: Örneğin ribevi malların seleminde teslim esnasında farklı kalite mal getirilip kalite farkının müşteriden talep edilmesi durumunda bu tür bir ribâ şüphesi meydana gelmektedir.
Hanefî fıkıh kitaplarında bu kullanımların dışında mezhepler arası ihtilaflı meselelerde bir görüşü ispat etmek için de ribâ şüphesi kavramına müracaat edildiği görülmektedir. Örneğin Hanefîler tane ile (adedî) veya uzunluk ölçüleri ile (zirâî) satılan mallarda da ribâ hükümlerinin geçerli olduğunu savunmak için bu malların cinsi cinsine değişiminde iki ribâ illetinden birisinin bulunduğunu, tek illet ile de ribâ şüphesi meydana geldiğini söylemektedir. Buna mukabil Şâfiîler de altın ve gümüş dışındaki ribevi malların değişiminde bedellerin belirlenmiş olmasının (tayin) yeterli olmayacağını izah etmek için ribâ şüphesi kavramını kullanmaktadır. Ribâ şüphesi kavramının bir diğer kullanımı, müelliflerin ihtiyatlı bir dil tercih etmesi sonucunda ortaya çıkmaktadır. Aslen ribâ olan ve diğer müellifler tarafından da ribâ olarak nitelenen bazı meselelerde kimi yazarlar tedbirli davranmış, muhtemelen ikisi de aynı hükmü (haram) gerektirdiği için ribâ demek yerine ribâ şüphesi tabirini kullanmıştır. Aslen mekruh olan bazı meselelerde ribâ şüphesinin bulunduğunun söylenilmiş olması şeklinde, kanaatimizce hatalı olan bir başka kullanım da kaynaklarda karşımıza çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İslam Borçlar Hukuku, Ribâ Şüphesi, Ribâ, Faiz, Hanefî Mezhebi.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavut - Âdil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. thk. Emin Salih Şaban. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-ilmiyye, 2000.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmud. el-‘İnâye. 8 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1315.
• Baktır, Mustafa. “Kaide”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/205-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi’u’s-sahîh. Dimaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Burhânüddîn el-Buhârî, Mahmûd b. Ahmed el-Merğînânî. el-Muhîtu’l-Burhânî. 25 Cilt. Beyrut: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye, 2004.
• Çeker, Orhan. “Mecelle’de Ele Alınmayan Üç Konu: Faiz Sarf ve Karz”. Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Damad Efendi, Şeyhîzâde Abdurrahman. Mecma’u’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. 4 Cilt. Bey-rut: Dâru’l- Kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. thk. Hüseyin Selîm Esed el-Dârânî. Riyad: Dâru’l- Muğnî, 2000.
• Enderpetî, Ferîdüddin Âlim b. el-Alâ. el-Fetâva’t-Tatarhâniyye. 20 Cilt. Diyobend: Mektebetü Zekeriyyâ, 2010.
• Gazzî, Muhammed Sıdkî b. Ahmed el-Burnû. Mevsû‘atü’l-kavâ’idi’l-fıkhiyye. 12 Cilt. Riyad: Mek-tebetü’t-Tevbe, 1997.
• Gezgin, Yusuf Erdem. Altın Mübadele İşlemleri: İslam Hukuku Açısından Bir Değerlendirme. İstanbul: İktisat Yayınları, 2020.
• Haddâd, Ebû Bekir b. Ali. el-Cevheretü’n-neyyire. thk. İlyas Kaplan. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2006.
• Hamevî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. Gamzü ‘uyûni’l-besâir şerhu kitâbi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1985.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Ali. ed-Dürru’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr. thk. Abdülmü-nim Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Heyet. el-Fetâva’l-Hindiyye / el-Fetâva’l-‘Âlemgîriyye. 6 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1310.
• Heyet. Ma’leme Zayed li’l-kavâ’idi’l-fıkhiyye ve’l-usûliyye. 41 Cilt. Abu Dabi: Müessesetü Zayed b. Sultân, 2013.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilaziz ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhi Tenvîri’l-ebsâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud - Ali Muhammed Muavvaz. 10 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-kütüb, 2003.
• İbn Âbidînzâde, Alâüddîn Muhammed b. Muhammed Emîn ed-Dimaşkî. Kurretü ‘uyûni’l-ahyâr tekmiletü Reddi’l- muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhi Tenvîri’l-ebsâr (Reddu’l-muhtâr ile birlikte). 2 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-kütüb, 2003.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed el-Kûfî. el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’t- Tâc, 1989.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed. el-Muğnî. thk. Abdulfettâh el-Hulv - Abdullah et-Türkî. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-kütüb, 1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Cîl, 1998.
• İbn Nüceym, Sirâcüddîn Ömer b. İbrahim el-Mısrî. en-Nehru’l-fâik şerhu Kenzi’d-dekâik. thk. Ahmed İzzû İnaye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• İbn Nüceym, Zeynulâbidîn b. İbrahim. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî. Fethu’l-kadîr. 8 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l- Emîriyye, 1315.
• Kadızâde, Ahmed Şemseddin. Netâicü’l-efkâr tekmiletü Fethi’l-kadîr. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1315.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mesûd. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Mergînânî, Ebu’l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. 8 Cilt. Karaçi: İdaretü’l- Kur’an ve’l-Ulumi’l-İslâmiyye, 1417.
• Mevsılî, Ebu’l-Fadl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd. el-Muhtâr li’l-fetvâ. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Meydânî, Abdulganî el-Ganîmî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. Karaçi: Mir Muhammed Kitabevi, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1991.
• Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Yahyâ. el-Muhtasar. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1997.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed. Tılbetü’t-talebe fi’l-ıstılâhâti’l-fıkhiyye. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1995.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. 20 Cilt. Dâru’l-Fikr, ts.
• Özer, Hasan. “İbn-i Kemâl ve ‘Riba’ Adlı Risalesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 16 (2010), 157-186.
• Pala, Ali İhsan. İslâm Hukukunda İhtiyat İlkesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Remlî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Samar, Mahmut. Akitlerde Şart Hürriyeti. Kahramanmaraş: SAMER Yayınları, ts.
• Sem’ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. el-İstılâm fi’l-hilâf beyne’l-İmâmeyn eş-Şâfi‘î ve Ebî Hanîfe. thk. Nâyif b. Nâfi’ el-Ömerî. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1992.
• Semerkandî, Ebû Bekir Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Tuhfetü’l-fukahâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1989.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Şelebî, Ebü’l-Abbas Şehâbûddîn Ahmed b. Muhammed. Hâşiye ‘alâ Tebyîni’l-hakâik. 6 Cilt. Bulak: Matbaatü’l- Kübra’l-Emîriyye, 1315.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. es-Sünen. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1997.
• Zeylaî, Fahruddîn Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik fî şerhi Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Bulak: Matbaa-tü’l-Kübra’l- Emîriyye, 1315.