İslâm Aile Vakıflarının Mahiyeti ve Fıkhi Zemini: Meşruiyet Sorgulamalarına Eleştirel Bir Yaklaşım

Yıl 2021, , 311 - 330, 15.06.2021

Münir Yaşar Kaya

https://doi.org/10.18505/cuid.877866

Öz

Bir hayır ve yardımlaşma müessesesi olarak İslâm’ın ilk ortaya çıktığı andan itibaren uygulama alanı bulan vakıf kurumu, İslâm toplumlarında zamanla gelişerek yaygın bir kurum haline gelmiştir. Osmanlı Devleti dönemlerine gelindiğinde ise bu kurumları genişleyerek farklı hizmetleri uhdesine alan kurumlar haline gelmiştir. Böylelikle hayrî, zürri, avarız, hayvanlara yönelik vakıflar, imarethaneler, aşevleri, camiler, eğitim kurumları vs. gibi birçok farklı yapıda ve farklı amaca yönelik vakfın kurulduğu görülür. Vakfa ait gelirlerin farklı biçimlerde paylaştırıldığı vakıf çeşitleri de bu dönemde geliştirilmiştir. Vakfın amacına yönelik olarak gelişen vakıf çeşitlerinden biri de aile vakıflarıdır. Zürri, ehli, evlatlık gibi birçok farklı isimle nitelendirilen aile vakıfları Osmanlı’nın son dönemi ve Cumhuriyet döneminde hukuki açıdan çeşitli gerekçeler ile eleştirilmiş ve meşruiyeti sorgulanmıştır. Bu eleştirilerin ilk ortaya çıkışı daha çok oryantalist çalışmalarda görülmektedir. Bu çalışmalar neticesinde başlayan bu meşruiyet sorgulaması, Türk tarihçi ve hukukçular arasında da kaleme alınmış ve aile vakıflarının gayr-i meşru olduğuna yönelik iddialar temellendirilmeye çalışılmıştır. Zamanla bu eleştiriler aile vakfı özelinden çıkarak bütün bir İslam vakıf sistemini hukuki açıdan sorgular hale gelmiştir. Daha ziyade 19. yüzyılın sonlarından itibaren revaç bulan bu eleştirilerin gerekçeleri ve haklılık payının araştırılması günümüz vakıf sisteminin geliştirilebilmesi açısından da ayrı bir önemi haizdir. Çünkü bu eleştiriler neticesinde İslâm’ın ortaya çıkarıp geliştirdiği toplumsal birliktelik sağlayan en etkili kurumlardan biri olan vakıflar zamanla önemini yitirmiş ve kurulan vakıflarda gözle görülür bir azalma meydana gelmiştir. Daha önce kurulmuş olan vakıflar ise bir şekilde hukuki gerekçeler ileri sürülerek bireysel mülkiyete geçirilmiştir. Bu gerekçelerden hareketle çalışma, ortaya atılan bu iddiaların gerçeklik payını tespit etmeyi ve aile vakıflarının İslâm hukukundaki meşruiyetine ilişkin tartışmalara eleştirel bir yaklaşım sunmayı, bu sayede vakıf sisteminin İslam’daki hukuki zeminini gün yüzüne çıkarmayı hedeflemektedir. Aile vakıfları mahiyeti itibariyle vakfın gayesine yönelik bir vakıf çeşididir. Adı her ne kadar aile olarak nitelense de terimsel manada aile kavramından daha geniş nitelikte bir vakfı ifade etmektedir. Bu anlamda ilk olarak özel belirlenen kişilere sonrasında ise genel sadaka sınıflarından birine yapılan vakıfları ifade eder. Özel olarak belirlenen kişilerin aile bireyleri arasında olma zorunluluğu yoktur. Çoğunlukla bu tür vakıfların aile fertlerine yönelik kurulmasından hareketle bu isimle anılmaktadır. Bu vakıfların meşruiyetine dair deliller incelendiğinde bizzat Hz. Peygamber’in uygulamalarından örnekler görülebildiği gibi Kur’ân-ı Kerîm ayetlerinden de bu vakıfların da kapsamına gireceği genel nitelikli ayetler de müşahede edilmektedir. Öte yandan sahabenin hemen tamamı tarafından kurulan vakıflarda da aile vakfına dair örneklere rastlanılmaktadır. Aile vakıflarının meşruiyetine feraiz hükümlerine aykırılık, müsadereden kaçınma, malın mirasçılar tarafından parçalanmasına engel olma ve derebeylik sistemine yol açma gibi dört ana sebep çerçevesinde itiraz edilmekte ve meşru olmadığı ileri sürülmektedir. Ancak Osmanlı Devleti başta olmak üzere İslâm toplumlarında asr-ı saadetten bu yana bu vakıfların kurulmuş olması eleştirilerin gerçeklik payına dair soru işareti uyandırmaktadır. Eleştirilerin detayına inildiğinde hakiki anlamda bir meşruiyet sorgulamasının olmadığını sadece yanlış anlaşılmadan kaynaklanan hatalı yorumlama olduğu rahatlıkla görülebilir. Sonuç olarak görülecektir ki, müslümanların tarih boyunca yaptıkları uygulamanın gayr-i meşru olduğunu söylemek mümkün değildir. Aile vakıfları İslâm’ın genel hükümlerine aykırı olmayan, aksine İslam vakıf kültürünü ve toplumsal dayanışmayı üst seviyelere çıkarak bir müessese olarak tarihte yer almıştır. Bu vakıfların günümüzde de uygulama alanı bulması toplumsal ve ekonomik açıdan son derece elzemdir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Muamelât, Vakıf Hukuku, Vakfın Amacı, Aile Vakıfları

The Nature and Legal Grounds of Islamic Family Foundations: A Critical Approach to Legal Discussions in Fıqh Perspective

Öz

The foundation (waqf), which is a charity institution that was able to find an application area since the emergence of Islam, has developed over time in Islamic societies and has become a common institution. In the Ottoman Empire, these institutions had incorporated different services into its structure. This expansion has also led to the establishment of many different types and purposes of foundations such as charities; family, animal care, hospice, foodbank and educational institutions and mosques. Types of foundations in which the incomes of the foundation were shared in different ways were also developed in this period. Family foundations are one of the types of foundations established for the purpose to share of income. Family foundations, which are characterized by many different names such as “zürri” (familial), “ehli” (domestic) and “evlatlık” (filial), have been criticized legally for various reasons in the last period of the Ottoman Empire and the Republic period, and their legitimacy has been questioned. This questioning of legitimacy, which started especially with orientalist studies, was also written among Turkish historians and lawyers, and attempts were made to base the claims that family foundations are illegitimate. In time, these criticisms came out of the family foundations and became legally questioning the entire Islamic foundation system. Investigating the justification of these criticisms, which have been popular since the end of the 19th century, is of particular importance for the development of today's foundation system. Because as a result of these criticisms, the foundations, which are one of the most effective institutions that provide social cohesion and that Islam has created and developed, have lost their importance over time and there has been a noticeable decrease in established foundations. Previously established foundations were somehow transferred to individual ownership on legal grounds. Based on these reasons, the study aims to determine the truth of these claims and to offer a critical approach to the debates on the legitimacy of family foundations in Islamic law, thus revealing the legal basis of the foundation system in Islam. In terms of nature, family foundations are a type of foundation for the purpose of the foundation. Although its name is described as family, it indicates a foundation that is broader than the concept of family. In this sense, it refers to foundations established first for private individuals and then for one of the general charity classes. Specially designated persons do not have to be among family members. It is referred to by this name as these foundations are mostly established for family members. When the evidence regarding the legitimacy of these foundations is examined, examples from the practices of the Prophet himself can be seen, as well as general verses from the Qur'an that will be included in the scope of these foundations. On the other hand, there are examples of family waqfs in foundations established by almost all of the Companions. The legitimacy of family foundations is challenged within the framework of four main reasons such as violation of the provisions of legacy, avoiding to be confiscated, preventing the fragmentation of property by the heirs and causing the feudal system and it is claimed to be illegitimate. However, the fact that these foundations have existed in Islamic societies since the golden age, including the Ottoman Empire raises a question about the authenticity of the criticisms. When examining the details of the criticisms, it can be easily seen that there is no question of legitimacy in the real sense, only a misinterpretation arising from misunderstanding. As a result, it will be seen that it is not possible to say that the practices of Muslims throughout history are illegitimate. Family waqfs have taken place in history as an institution that does not contradict the general provisions of Islam, on the contrary, by increasing Islamic foundation culture and social solidarity. It is extremely important for these foundations to find a field of application in social and economic terms now.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Muʿāmalat, Law of Foundation, Aim of Foundation, Family Foundations

Kaynakça

• Adevî, Muhammed Hasaneyn. Menhecü’l-yakîn fî Beyâni Enne’l-Vakfi’l-Ehlî mine’d-Dîn. Mısır: Matbaatu Mustafa Lebâbî el-Halebî, 1351.
• Akgündüz, Ahmet. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Akipek, Şebnem - Altaş, Hüseyin. “Vakıflarda Evladiye Davaları”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 47/2, (Ankara 1998). 145-153.
• Ali Haydar. Tertîbu’s-sunûf fi ahkâmi’l-vukûf. Dersaadet: Şirket-i Mürettebiye Matbaası 1240.
• Ali Haydar. Teshîlü’l-ferâiz. Dersaadet: Şirket-i Mürettebiye Matbaası 1322.
• Anderson, James Norman Dalrymple. “The Religious Element in Waqf Endowments”. Journal of the Royal Cenral Asian Society 38/4 (London 1951), 292-299.
• A‘zamî, Hüseyin Ali. Ahkâmü’l-evkâf. Bağdad: Matbaatü’l-İtimâd 1948.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Şer’i Miras Hukuku ve Evlatlık Vakıflar”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 7/1 (İstanbul 1940), 156-181.
• Barkan, Ömer Lütfi - Ayverdi, Ekrem Hakkı. İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri: 953 (1546) Tarihli. İstanbul: Baha Matbaası 1970.
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu: Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Orta Asya Hanefî Hukuku Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İSAM Yayınları 2014.
• Berki, Ali Himmet. Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tâbirler. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları 1966.
• Beydâvî, Nâsıru’d-dîn Ebû’l-Hayr. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî ts.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed. Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Ata. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûkı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhıyye Kâmusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi ts.
• Çağatay, Neşet. “İslâm’da Vakıf Kurumunun Miras Hukukuna Etkisi”. Vakıflar Dergisi. 11 (Ankara 1978), 1-6.
• Çataltepe, Sipahi. İslâm-Türk Medeniyetinde Vakıflar. İstanbul: Türk Milli Kültür Vakfı Yayınları 1991.
• Davutoğlu, Ahmet. Sahih-i Müslim Tercüme ve Şerhi. 12 Cilt. İstanbul: Sönmez Neşriyat 1973.
• Döndüren, Hamdi. Günümüzde Vakıf Meseleleri. İstanbul: Erkam Yayınları 1998.
• Desûkî, Muhammed Arefe. Hâşiyetü’d-Desûkî alâ Şerhi’l-kebîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin Fetvaları: Kanûnî Devrinde Osmanlı Hayatı. İstanbul: Kapı Yayınları 2012.
• Ebû Zehrâ, Muhammed. Muhâdarât fi’l-vakf. Kahire: Matbaatu Ahmed Ali Muhâyemere 1959.
• Ebussuûd, Muhammed el-İmâdî. Ma’rûzât. Pehlul Düzenli (ed.). İstanbul: Klasik Yayınları 2013.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları 2013.
• Ergin, Osman Nuri. Türkiye’de Şehirciliğin Tarihi İnkışafı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi İktisadi ve İctimâiyât Enstitüsü 1936.
• Feyzullah Efendi, Şeyhülislam Seyyid. Fetâvâ-yı Feyziye. Süleyman Kaya (ed.). İstanbul: Klasik Yayınları 2009.
• Gerber, Haim. “The Waqf Institution in Early Ottoman Edirne”. Gabriel R. Waqburg - Gad G. Gilbar (ed.). Studies in Islamic Society: Contributions in Memory of Gabriel Baer. Haifa: Haifa Univesity Press 1988. 29-45.
• Gökalp, Ziya. Yeni Hayat Doğru Yol. Müjgan Cunbur (ed.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1976.
• Günay, Ramazan - Demir, Abdullah. Osmanlı Devleti’nde Vakıf Müessesesi. Ankara: Sage Yayıncılık 2013.
• Güneri, Hasan. Türk Medeni Kanunu Açısından Vakıfta Amaç Kavramı ve Amacına Göre Vakıf Türleri. Ankara: Sevinç Matbaası, 1976.
• Hacak, Hasan. “Mülkiyet”. TDV İslam Ansiklopedisi, 31/543-548. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Haddâdî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf. Feyzü’l-kadîr şerhu’l-Camii’s-sağîr. 6 Cilt. Mısır: Mektebetü’t- Ticâriyyeti’l-Kübrâ 1356.
• Haskefî, Muhammed b. Ali. Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr. thk. Abdülmun’im Halil İbrahim. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye 2002.
• Hassâf, Ebû Bekr Ahmed b. Ömer (Amr) b. Müheyr. Ahkâmü’l-evkâf. thk. Muhammed Abdüsselâm Şahin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1999.
• Hatemî, Hüseyin. Önceki ve Bugünkü Türk Hukukunda Vakıf Kurma Muamelesi. İstanbul: Fakülteler Matbaası 1999.
• Hatibzâde, Muhyiddîn. Risâle alâ kavli Kadihân: Lev kâle raculun ardî hâzihî mevkûfetün. Süleymaniye Kütüphanesi: Servili, 250.
• Hilâl b. Yahyâ, Ebû Bekr. Kitâbu ahkâmi’l-vakf. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Mârife 1355.
• Hoexter, Miriam. “Huqûqullah and Huqûq al-ibâd as Reflected in the Waqf Institution”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam. 19. (Kudüs 1995). 133-156.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf. el-Kâfi fî fıkhı ehli’l-Medîne. thk. Muhammed el-Moritânî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Riyâdü’l-Hadîse 1980.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr Şerhu Tenvîri’l-Ebsâr. 12 Cilt. Riyad: Dârü’l- Âlemi’l-Kütüb 2003.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah. el-Muğnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü Kahire 1968.
• İbn Mâze, Burhânüddîn Mahmud. el-Muhîtu’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu’mânî. thk. Abdulkerim Sâmi el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 2004.
• İbn Nüceym, Zeynüddin. Resâilü İbn Nüceym el-iktisâdiyye. thk. Muhammed Ahmed Sarrâc. Kahire: Dâru’s- Selâm 1999.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-İslâmî ts.
• İbn Sa’d, Muhammed. Tabakâtü’l-kübrâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlü’d-dîn Muhammed. Şerhu fethu’l-Kadîr ale’l-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 2003.
• İnanır, Ahmet. “İbn Kemal’in ‘Risâle fi duhûli veledi’l-bint fi’l-mevkûf alâ evlâdi’l-evlâd’ Adlı Risalesi bağlamında Osmanlı Zürrî (Evlatlık-Evlâdiye) Vakıf Uygulamasında Evladü’l-Evlâd Meselesi”. Gazi Osman Paşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. 7/2. (Tokat 2012), 44-63.
• İpşirli, Mehmet. “Ehl-i Örf”. TDV İslam Ansiklopedisi. 10/519-520. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 1994.
• Kahf, Münzir. Vakfu’l-İslâmî. Dimaşk: Dâru’l-Fikr 2000.
• Kaya, Münir Yaşar. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikâtında Aile Vakıfları. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2017.
• Kazıcı, Ziya. İslâmî ve Sosyal Açıdan Vakıflar. İstanbul: Marifet Yayınları 1985.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. Risâle fi duhûli veledi’l bint fi’l-mevkûf ila evlâdi’l-evlâd. Süleymaniye Kütüphanesi nr:1049, 49b-51b.
• Köprülü, M. Fuad. İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi. Orhan F. Köprülü (ed.). Ankara: Akçağ Yayınları 2005.
• el-Kubeysî, Muhammed Ubeyd, Ahkâmu’l-vakf fî şerîati’l-İslâmiyye, 2 Cilt, Bağdad: Matbaatu İrşâd, 1977,
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed. el-Câmî li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdu’l-muhsin Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 2006.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. el-Ahkâmu’s-sultâniyye. Kahire: Dâru’l-Hadîs t.y.
• Mevsılî, Abdullah b. Muhammed. el-İhtiyâr li ta’lîli’l-Muhtâr. thk. Şeyh Muhammed Ebû Dakîka. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye ts.
• Mustafa Nuri Paşa. Netâyicu’l-vukuât. 4 Cilt. İstanbul: Uhuvvet Matbaası 1327.
• Nâci, Hüseyin. “Vakfa Dair Bir Tetkik”. Dâru’l-Fünûn Hukuk Fakültesi Mecmuâsı. 2/12. (İstanbul 1338). 94-114.
• Nevevî, Ebû’z-Zekeriyya Muhyiddîn. Ravzatu’t-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn. thk. Zehîr Saviş. 12 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî 1991.
• Oberauer, Norbert. “Early Doctrines on Waqf Revisited, The Evolution of Islamic Endowment Law in the 2nd Century”. Islamic Law and Society. 20/1-2. (Leiden 2013). 315-370.
• Oberauer, Norbert. “Fantastic Charities: The Transformation of Waqf Practice in Colonial Zanzibar”. Islamic Law and Society. 15. (Leiden 2008). 315-370.
• Öğün, Tuncay. “Müsâdere”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/67-68. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 2006.
• Ömer Hilmi. İthâfu’l-ahlâf fi ahkâmi’l-evkâf. İstanbul: Matbaâ-i Âmire 1307.
• Özdemir, Sümeyye. Zürrî Vakıflarda Kullanılan “Çocukların Çocukları” Lafzının Vâkıfın Kızın Çocuklarını Kapsaması (Hatibzade, Kemalpaşazade ve İbn Nüceym’in Risaleleri Bağlamında). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Öztürk, Nazif. Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 1995.
• Peters, Rudolph. “Wakf”. Encyclopedia of Islam. Leiden. Erişim 04 Temmuz 2017. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-İslâm-2/wakf
• Powers, David S. “Orientalism, Colonializm and Legal History: The Attack on Muslim Family Endowments in Algeria and India”. Society for Comperative Studies in Society and History. 31/3. (Cambridge 1989). 535-571.
• Sahnûn, İbn Saîd et-Tanûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 1994.
• San’ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi. el-Musannef. thk. Habîbu’r-Rahmân A’zamî. 11 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1402.
• Selçuk, Firûzan. “Vakıflar: Başlangıçtan 18. Yüzyıla Kadar”. Vakıflar Dergisi. 6. (Ankara 1965). 21-26.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman. Sünenü’n-Nesâî bi şerhi’l-Hâfız Celâlüddîn es-Suyûtî ve hâşiyetü’l-İmâmi’s- Sindî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mârife ts.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Vefâ 2001.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Hucce alâ ehl-i Medîne. thk. Ebû’l-Vefâ Afgânî. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb 1965.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 9 Cilt. İstanbul: Eser Kitabevi ts.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. İrşâdu’l-ahlâf fi ahkâmi’l-evkâf. İstanbul: Matbaâ-i Ahmed Kâmil 1330.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Müessese-Toplum Münasebetleri Çerçevesinde 18. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi”. Vakıflar Dergisi. 15. (Ankara 1982). 23-55.
• Yediyıldız, Bahaeddin. XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2003.
• Yüksel, Hasan. Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü Üzerine Bir Araştırma (1585-1683). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
• Yüksel, Hasan. “Vakıf-Müsadere İlişkisi: Şam Valisi Vezir Süleyman Paşa Olayı”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi. 12. (İstanbul 1992). 399-424.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Cârullah. el-Keşşâf. thk. Âdil Ahmed Abdu’l-Mevcûd - Ali Muhammed Muavvız. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân 1998.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühü. 13 Cilt. Dimaşk: Dâru’l-Fikr 1985.
• Mecelle, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye (ts.).
• TMK, “Türk Medeni Kanunu (Kanun No. 4721)”. Resmi Gazete 24607 (22 Kasım 2001). Erişim 21 Eylül 2020. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.4721.pdf