The Caravan Has Passed: The Metaphor (Majāz) of the Caravan in Turkish Ṣūfī Poetry

Yıl 2021, , 797 - 822, 15.12.2021

Gülay Karaman

https://doi.org/10.18505/cuid.960754

Öz

Through the influence of the religious mystical thought, which interprets the human as a traveler and the world as a destination to settle in and migrate from, numerous connotations as to the road, the passenger as well as the journey have been created in Turkish Ṣūfī poetry. The caravan, which takes place in poetry as an element of simile (tashbīḥ) and generally within the framework of metaphor (majāz) is one of these associations. In Ṣūfī texts, the caravan symbolizes the spiritual journey of the sālik, who wants to reach the rank (maqām) of the Perfect Human Being in the footsteps of the leading figures of the religion and Ṣūfīsm (Taṣawwuf). The caravan has passed, which is understood as a symbol peculiar to the lore language, looks like a formula of a series of advice that reminds and warns people of the responsibilities they are obliged to fulfill even though life is short and the world is temporary. Being delayed of the unwary traveler when the caravan has passed was used in the sense that the sālik could not make use of his life, time, and opportunities; and the situation of the person who was left behind and separated from the caravan was generally met with the analogy of a lame donkey. In this study, which is about the caravan as a mystical metaphor (majāz), the survey model, one of the qualitative research methods, was used. The research aims to determine the use of the caravan metaphor (majāz) in the examples of Ṣūfī poetry and meanings it has gained in Ṣūfī terminology. For this purpose, the major works written between the 12th and 19th centuries in Turkish Ṣūfī poetry have been investigated, and the data obtained have been evaluated in the light of the works and views of the leading figures who have been influential on Turkish Ṣūfī culture and literature. The study, which is thought to contribute to the understanding of the metaphors (majāzs) that Turkish Ṣūfī poetry is based on is important since it reveals that the usages the caravan has passed is one of the common symbols of Ṣūfīsm (Taṣawwuf). As a result of the research, it was found out that the metaphor (majāz) of the caravan has existed in poetry uninterruptedly since the 12th century when Turkish Ṣūfī literature began to take shape. Although time, place, and persons change, the meanings attributed to the metaphor (majāz) of the caravan are almost the same. Especially in the poems containing advice, the metaphor (majāz) of the caravan was frequently used to guide people and human life was associated with the caravan. In this respect, it can be said that the metaphor (majāz) of the caravan has a traditional usage in Turkish Ṣūfī poetry. On the other hand, the usage of the caravan metaphor (majāz) in Turkish Ṣūfī poetry and the usage in Iranian literature show similarity. As a matter of fact, starting with Aḥmed Yesevī (d. 562/1166), many Ṣūfī poets depicted the same journey in a similar way, and Saʿdī-i Shīrāzī (d. 691/1292) dealt with the same theme in a way that coincided with the narrative and vocabulary of Turkish poets. The fact that the caravan is determined with similar uses in the poems of different societies as a Ṣūfī symbol shows that the metaphor (majāz) of the caravan has a common usage regarding Ṣūfīsm (Taṣawwuf) in the wide cultural geography of Islam. The metaphor (majāz) of the caravan has a special usage in Turkish Ṣūfī poetry in the form of the caravan has passed. Expressions in the style of the caravan has passed which succinctly fit a long adventure into two words, are symbols peculiar to the lore language, and serve as psychological advice in Turkish Ṣūfī poetry. On the one hand, this symbol deals with the caravan journey in the dimension of truth, on the other hand, it gives metaphorical meanings to the word, referring to the spiritual journey of sālik. In this sense, the caravan has passed is a powerful metaphor (majāz) that warns people to make the best use of the rest of their life, or rather the moment they are in, and it looks like a formula of a series of advice that warns them. The advice in question is closely related to the words die before you die and time is a sharp sword, often used by the leading figures of religion and mysticism. Therefore, the caravan has passed is a kind of contemplation and presents a vivid picture of the journey that takes its source from the social life so that the traveler does not forget that he is on the way by reminding him of death. The advice style is generally dominant in the poems in which the metaphor (majāz) of the caravan is used, especially in the poems describing the caravan’s passing and the heedless traveler staying on the road. However, it is obvious that the subject is presented in a lyrical and impressive style, especially in poets such as Aḥmed Yesevī, Yūnus Emre (d. 720/1320 [?]) and Niyāzī-i Mıṣrī (d. 1105/1694).

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Turkish Ṣūfī Poetry, Ṣūfīsm (Taṣawwuf), Caravan, Metaphor (Majāz) of the Caravan

Göçtü Kervan: Türk Tasavvuf Şiirinde Kervan İstiaresi

Öz

İnsanı bir yolcu, dünyayı konup göçülecek bir menzil olarak yorumlayan dinî tasavvufi düşüncenin de etkisiyle Türk tasavvuf şiirinde yol, yolcu ve yolculukla ilgili sayısız çağrışım oluşmuştur. Bir benzetme unsuru olarak ve genellikle istiare sanatı çerçevesinde şiirde yer alan kervan, bu çağrışımlardan biridir. Kervan, tasavvufi metinlerde din ve tasavvuf büyüklerinin izinde insân-ı kâmil makamına ulaşmak isteyen sâlikin manevi yolculuğunu sembolize etmektedir. İrfani dile has bir remiz olduğu anlaşılan göçtü kervan, insana ömrün kısalığı, dünyanın geçiciliği ile birlikte yerine getirmekle mükellef olduğu sorumluluklarını hatırlatan ve onu ikaz eden bir dizi nasihatin formülü görünümündedir. Kervanın göçüp gafil yolcunun yolda kalması; sâlikin ömrünü, zamanını ve fırsatları değerlendirememesi anlamında kullanılmış, geride kalıp kervandan ayrı düşen kişinin durumu genellikle topal merkep benzetmesi ile karşılanmıştır. Tasavvufi bir mecaz olarak kervan istiaresini konu alan bu çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden tarama modeli kullanılmıştır. Araştırmanın amacı, kervan istiaresinin tasavvufi şiir örneklerindeki kullanımını ve sûfî terminolojisinde kazandığı anlamları belirlemektir. Bu amaç doğrultusunda, Türk tasavvuf şiirinde 12-19. yüzyıllarda kaleme alınmış belli başlı eserler taranmış, elde edilen veriler Türk tasavvuf kültürü ve edebiyatı üzerinde etkili olmuş öncü isimlerin eserleri ve görüşleri doğrultusunda değerlendirilmiştir. Türk tasavvuf şiirinin dayandığı mecazların anlaşılmasına katkı sağlayacağı düşünülen çalışma, göçtü kervan şeklindeki kullanımların tasavvufun ortak sembollerinden olduğunu ortaya koymasıyla önemlidir. Araştırma sonucunda, Türk tasavvuf edebiyatının şekillenmeye başladığı 12. yüzyıldan günümüze kervan istiaresinin şiirde kesintisiz bir şekilde var olduğu görülmüştür. Zaman, mekân ve şahıslar değişse de kervan istiaresine yüklenen anlamlar hemen hemen aynıdır. Özellikle nasihat içerikli şiirlerde halkı irşad için kervan istiaresi sıklıkla kullanılmış, insan ömrü kervanla ilişkilendirilmiştir. Bu yönüyle kervan istiaresinin Türk tasavvuf şiirinde geleneksel bir kullanıma sahip olduğu söylenebilir. Diğer taraftan Türk tasavvuf şiirinde kervan istiaresinin kullanımı ile İran edebiyatındaki kullanımlar da benzerlik göstermektedir. Nitekim Ahmed Yesevî’den (öl. 562/1166) başlayarak birçok mutasavvıf şair aynı yolculuğu birbirine benzer şekilde tasvir ettikleri gibi Saʻdî-i Şîrâzî (öl. 691/1292) de aynı temayı Türk şairlerin anlatım ve kelime kadrosu ile örtüşecek bir tarzda ele almıştır. Kervanın tasavvufi bir remiz olarak farklı toplumların şiirlerinde benzer kullanımlarla tespit edilmesi, kervan istiaresinin İslâm’ın geniş kültür coğrafyasında tasavvufa dair ortak bir kullanıma sahip olduğunu göstermektedir. Kervan istiaresi, Türk tasavvuf şiirinde göçtü kervan şeklinde özel bir kullanıma sahiptir. Uzun bir macerayı veciz bir şekilde iki kelimeye sığdıran göçtü kervan tarzındaki ifadeler irfani dile has bir remizdir ve Türk tasavvuf şiirinde psikolojik bir telkin işlevi görmektedir. Bu remiz, bir taraftan hakikat boyutunda kervan yolculuğuna bakarken diğer taraftan söze mecazi anlamlar yükleyerek sâlikin manevi yolculuğuna işaret eder. Bu anlamda göçtü kervan, insana geri kalan ömrünü, daha doğrusu içinde bulunduğu anı en iyi şekilde değerlendirmesini ihtar eden güçlü bir mecazdır ve onu ikaz eden bir dizi nasihatin formülü görünümündedir. Söz konusu nasihatler din ve tasavvuf büyüklerinin sıklıkla yer verdikleri ölmeden önce ölünüz ve vakit, keskin bir kılıçtır sözleriyle yakından ilgilidir. Dolayısıyla göçtü kervan, bir çeşit tefekkürdür ve yolcuya ölümü hatırlatıp yolda olduğunu unutmaması için kaynağını sosyal hayattan alan canlı bir yolculuk tablosu sunar. Kervan istiaresinin kullanıldığı, özellikle kervanın göçüp gafil yolcunun yolda kalmasını anlatan şiirlerde genellikle nasihat üslûbu hâkimdir. Bununla birlikte özellikle Ahmed Yesevî, Yûnus Emre (öl. 720/1320 [?]) ve Niyâzî-i Mısrî (öl. 1105/1694) gibi şairlerde konunun lirik ve etkileyici bir üslûpta ortaya koyulduğu görülür.

Anahtar Kelimeler

Türk İslâm Edebiyatı, Türk Tasavvuf Şiiri, Tasavvuf, Kervan, Kervan İstiaresi

Kaynakça

• Akyüz, Kenan vd. (nşr.). Fuzûlî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2000.
• Âşık Paşa. Garib-nâme. nşr. Kemal Yavuz. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2000. Erişim 20 Mart 2021. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10669,garib-namepdf.pdf?0
• Avcıoğlu, Gamze Gizem. Sa‘di-yi Şîrâzî’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Edebiyatındaki Yeri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Ayan, Hüseyin (nşr.). Nesîmî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Balbaba, Sefa. Kemal Ümmî Divanı Tenkitli Metin-İndeks. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Bilgin, Abdullah Azmi. Türk Tasavvuf Edebiyatı Makaleleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Binan, Can Şakir. 13. Yüzyıl Anadolu Kervansarayları Koruma Ölçütleri Üzerine Bir Araştırma. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Bozkurt, Nebi - Yüksel, Ahmet Turan. “Kervan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/298-299. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Bulduk, Zeki. Göçtü Kervan Kaldık Dağlar Başında. İstanbul: Birun Yayıncılık, 2001.
• Celîlî. Leylâ vü Mecnûn. nşr. Şevkiye Kazan Nas. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. Erişim 12 Şubat 2021. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58919,celili-leyla-vu-mecnunpdf.pdf?0
• Çaylak, Caner. Güneş Doğudan Batar Göçtü Kervan Kaldık Dağlar Başında. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2020.
• Çelebi, Asaf Hâlet. Eşrefoğlu Dîvânı. Ankara: Hece Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Dalyan, Murat Gökhan. Kervan: Kervandan Demiryollarına Kadar Yol ve Yolculuk (Kervanlar, Tüccarlar, Hacılar, Yolcular ve Eşkıyalar). ed. Hasan Babacan. Ankara: Altınpost Yayınları, 2014.
• Demir, Musa. “Batı ‘Metafor’u ve Doğu ‘İstiare’sinin Mukayeseli Olarak İncelenmesi”. Türkbilig 18 (Güz 2009), 64- 90. Erişim 27 Mayıs 2021. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/989929
• Doğan, Ahmet (nşr.). Kuddûsî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Doğan, Berrin. Emine Sevgi Özdamar’ın “Hayat Bir Kervansaray, İki Kapısı Var, Birinden Girdim, Diğerinden Çıktım” Adlı Eseri İle Alev Tekinay’ın “Ağlayan Nar” Adlı Eserinde İçerik Karşılaştırması. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Dursun, Şükrü. Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Ebü’l-Alâ Afîfî. Muhyiddîn İbnu’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• Erdoğan, Kenan (nşr.). Niyâzî-i Mısrî Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları, Gözden Geçirilmiş 3. Basım, 2019.
• Erdoğan, Mustafa (nşr.). Bursalı Rahmî ve Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. Erişim 18 Mart 2021. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55910,bursali-rahmi-divanipdf.pdf?0
• Eren, Abdullah. “Klasik Türk Şiirinde Kervan”. International Black Sea Coastline Countries Symposium The Book of Full Texts. ed. Natela Borisovna Popkhadze - Zhuldyz Sakhi. 226-236. Batum: İksad Yayınevi, 2019.
• Ersoy, Mehmet Akif. Safahat. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Esîrî. Dîvân-ı Firâk-ı Esîrî (Sergüzeşt-nâme - Gazavât-nâme - Pend-nâme - Dîvân). nşr. Fatma Sabiha Kutlar Oğuz vd. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. Erişim 12 Mart 2021.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/60373,divan-i-firak-i-esiripdf.pdf?0
• Hoca Ahmed Yesevi. Divan-ı Hikmet. nşr. Hayati Bice. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, Genişletilmiş 5. Basım, 2015.
• İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî. Mektûbât Tercemesi. çev. Hüseyn Hilmi Işık. 1 Cilt. İstanbul: Hakîkat Kitâbevi Yayınları, 19. Basım, 2014.
• İz, Fahir - Kut, Günay. “Ahmed Fakîh”. Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri. 1/264-268. İstanbul: Ötüken - Söğüt, 1985.
• Kalkışım, Muhammet Muhsin (nşr.). Şeyh Gâlib Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları, Gözden Geçirilmiş 2. Basım, 2013.
• Kaplan, Mahmut. “Divan Şiirinde Göç Etrafında Gelişen Bazı Kelime ve Mazmunlar”. Köprü 145 (Ocak-Nisan 2020), 69-96. Erişim 9 Şubat 2021.
• http://www.koprudergisi.com.tr/wp-content/uploads/2020/07/K%C3%B6pr%C3%BC-145-Mahmut-Kaplan.pdf
• Karaman, Gülay. Hasan Rızâ Dîvânı (İnceleme-Metin-Nesre Çeviri). Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kazancıoğlu, Habibe. Osmanlı Dönemi Kervansaraylarının Sosyo-Kültürel ve Ekonomik Fonksiyonları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Keleş - Usta, Gülay. Anadolu Osmanlı Dönemi Mimarisinde Mekân Analizi Han ve Kervansaray Yapılarında Uygulama. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kısakürek, Necip Fazıl. Çile. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 78. Basım, 2013.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: TDV Yayınları, 7. Basım, 2007.
• Kuşeyrî. Tasavvuf’un İlkeleri (Risâle-i Kuşeyrî). çev. Tahsin Yazıcı. 2 Cilt. İstanbul: Kervan Kitapçılık Basın Sanayi ve Ticaret A.Ş., 1978.
• Macit, Muhsin (nşr.). Nedîm Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Mevlânâ. Mesnevî Tam Metin. çev. Adnan Karaismailoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları, 7. Basım, 2009.
• Mevlânâ Celâleddin. Dîvân-ı Kebîr. nşr. Abdülbâki Gölpınarlı. 7 Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Mütercim Âsım Efendi. Burhân-ı Katı. nşr. Mürsel Öztürk - Derya Örs. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. Basım, 2009.
• Ögke, Ahmet. “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde ‘Har (Eşek)’ Metaforu”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 8/18 (Ocak-Haziran 2007), 19-41.
• Erişim 27 Mayıs 2021. http://www.tasavvufakademi.com/?bolum=ayrinti&no=575
• Özer, Murat. Seyyahların Gözüyle Osmanlı Döneminde Faaliyet Gösteren Kervansaraylar. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Özer, Murat. Osmanlı’da Seyahat Kültürü: Kervansaraylar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
• Özhan, Kürşâd Murâd. “Das Leben ist eine Karawanserei” von Emine Sevgi Özdamar; Eingebettet in das Verhältnis von Sprachnorm und Sprachgebrauch, Eine Untersuchung zur Interferenzanalyse. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 4. Basım, 1998.
• Sadi. Gülistan. çev. Hikmet İlaydın. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2. Basım, 2004.
• Selçuk, Bahir. “Klâsik Türk Şiirinde Ceres (Çan/Çıngırak)”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 7/3 (Summer 2012), 2231-2250. https://doi: 10.7827/TurkishStudies.3540
• Şeyh Sadi Şirazi. Bostan. çev. Kilisli Rıfat Bilge. Ankara: Elips Kitap, 4. Basım, 2007.
• Tatcı, Mustafa (nşr.). Yûnus Emre Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1991.
• Tatcı, Mustafa. Yunus Emre Dîvanı Risâletü’n-Nushiyye Tenkitli Metin. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Tavernier, Jean Baptiste. Tavernier Seyahatnamesi. çev. Teoman Tunçdoğan. ed. Stefanos Yerasimos. İstanbul: Kitap Yayınevi, 3. Basım, 2017.
• Tavukçu, Orhan Kemâl. Dede Ömer Rûşenî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, ts. Erişim 18 Mart 2021. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10601,dede-omer- rusenipdf.pdf?0
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, Genişletilmiş Yeni Basım, 2002.
• Ümmî Sinan. Divan. nşr. Abdullah Azmi Bilgin. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. Erişim 18 Mart 2021. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55913,ummi-sinan-divanipdf.pdf?0
• Yağcı, Şerife. “Kârbân”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. 4/59-61. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Yavuz, Kemal (nşr.). Gülşehri’nin Mantıku’t-tayrı (Gülşen-nâme) - Metin ve Aktarma –. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, ts. Erişim 22 Mart 2021. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10686,metinpdf.pdf?0
• Yavuzer, Hayati. Kemâl Ümmî Dîvânı (İnceleme-Metin). Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Halk Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2008.
• Yazar, İlyas (nşr.). Kânî Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. Erişim 20 Şubat 2021. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55833,3-kani-divanipdf.pdf?0
• Yıldızlı, Muhammed Emin. “Atabetü’l-Hakâyık’ta Ontolojik Metaforlar”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 50 (Aralık 2020), 97-118. https://doi: 10.21563/sutad.858128
• Yılmaz, Mehmet. Kültürümüzde Ayet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlük). İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.
• Yılmaz - Gül, Şerife. Kervan Güzergâhlarına Işık Tutan Kültepe Metinleri ve Bunlardan Elde Edilen Sonuçlar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp