Toplumsal İlişkilerin Kurumsallaşmasının İslam Ekonomisi Açısından Analizi

Yıl 2021, , 661 - 677, 15.12.2021

Harun Şencal

https://doi.org/10.18505/cuid.973750

Öz

Bu çalışmanın odak noktası insanların topluluk halinde yaşadıkları ve birbirlerinin ihtiyaçlarını karşılamak için yardımlaşmayı bir sorumluluk olarak gördükleri modern öncesi dönemden kapitalist piyasa sisteminin yol açtığı bireyselleşen günümüz modern dünyasına doğru yaşanan dönüşümün, ibadetlerin yerine getirilmesindeki etkilerini modern dönemde ortaya çıkan bazı kurumlar üzerinden incelemektir. Bu çalışma ilk olarak zekât verme ve kurban kesme gibi dini ibadetlerin kurumlar üzerinden yapılmasına olanak sağlayan vekil-gömülülük yapısının toplumda nasıl bir dönüşüme yol açtığını dört başlık altında İslam ekonomisi açısından analiz edecektir: (1) Müslümanların akraba ve komşularıyla olan ilişkilerinin zayıflaması; (2) farklı amaçlara matuf ibadetlerin ortak paydada eşitlenmesi; (3) ibadeti bizzat yerine getirme tecrübesinden mahrum kalma sebebiyle toplumsal farkındalığın oluşamaması ve (4) üretken olma kapasitesine sahip kişilerin, üretken olmayan kişilere nazaran zekât veya diğer yardımları alma noktasında öncelenmesi. Zekât ve kurban gibi ibadetler servet sahibi Müslümanların ihtiyaç sahibi olan kişilere maddi yardımda bulunmalarına vesile olan ibadetlerdendir. Bu ibadetlerin gerçekleşmesi neticesinde maddi kaynakların ihtiyaç sahiplerine modern kurumlar aracılığıyla transferi ibadetlerin yerine getirilmesini sağlasa da bu transferin hangi ilke ve hedefler doğrultusunda gerçekleştirildiği önemlidir. Düşük işlem maliyeti ve verimlilik gibi kapitalist ilkeler doğrultusunda zekât ve kurban toplama ve dağıtma faaliyetleri yapan kurumların bu ilkeleri takip etmesi sebebiyle modern öncesi döneme nispeten bu ibadetlerin yerine getiriliş şeklinde önemli dönüşümler gözlemlenmektedir. İlk olarak kurban ve zekat ibadetlerinde bir Müslümandan içinde bulunduğu sosyal ortama dair farkındalığının olması, ihtiyaç sahiplerinden haberdar olması ve bu bilinç içerisinde toplumsal ilişkilerini sürdürmesi beklenmektedir. Zekât ve kurban gibi ibadetler başta olmak üzere bireysel ilişkiler düzeyinde gerçekleştirilen her türlü sadaka ve maddi yardım bu farkındalığın sürmesini sağlamaktadır. Müslümanlar eğer bu ibadet ve yardım faaliyetlerini kurumlar vesilesiyle gerçekleştirirse kişinin çevresine dair farkındalığı zayıflayacaktır. İkinci bir dönüşüm ise bu ibadetlerin kurumlar üzerinden hepsinin ortak payı olabilecek para ödemesi ortak paydasında eşitlenerek birbirinden farksız hale getirilmesidir. Bu durum da ibadetlerin maddi düzeyde eşitlenmesine yol açmakta ve -ibadetleri yerine getiren Müslümanlar açısından- farklılıkların görünür olmamasına yol açmaktadır. Üçüncü bir dönüşüm ise ibadetlerin vekalet sistemi üzerinden kurumlar aracılığı ile gerçekleştirilmesinin Müslümanların bizzat ibadeti yerine getirme tecrübesinden mahrum kalmasına yol açmasıdır. Verimli ve düşük maliyetli bir şekilde kurumlar aracılığı ile bu ibadetler yerine getirilirken Müslümanların üzerine düşen sadece gerekli ödemenin banka üzerinden yapılmasıdır. İbadetin yerine getirilmesi esnasında gerçekleşmesi beklenen manevi katkılar bu durumda azalmaktadır. Son olarak bazı kurumların yeniden dağıtım sürecinin yanı sıra alıcıların kim olacağına karar verirken de kapitalist ilke ve hedeflerden yola çıktığını görmekteyiz. Bu sebeple aldığı yardımlar neticesinde üretici bir faktör haline gelebilecek kişiler diğerlerine öncelenmektedir. Bu karar mekanizmasının arkasında rasyonel bir tercih vardır: Zekât alıcılarının ileride fakir durumdan kurtulup zekât verecek kişilere dönüşerek toplumdaki muhtaç kişilerin sayısının azaltılması hedeflenmektedir. Öte yandan İslami kaynaklar zekât almaya hak edenler arasında böyle bir öncelik gözetmemektedir. Dahası, bu durum kapitalist sistem içerisinde üretici bir faktör olarak yer almayan ancak muhtaç olan kişilerin sürekli ötelenmesine yol açacaktır. Çalışmanın ikinci kısmında ise, huzurevleri örneği üzerinden, bireylerin vakitlerini daha verimli geçirmeleri için bazı sorumluluklarını özel kurumlara transfer edebilmelerine olanak tanıyan vekalet sisteminin bir analizi yapılacaktır. Zekât ve kurban ibadetlerinin kurumlara verilen vekaletler üzerinden yerine getirilmesinin bir başka örneği Müslümanların akrabalarına karşı sorumluluklarını huzurevi gibi kurumlara verilen vekaletler üzerinden yerine getirmeleridir. Böyle bir ihtiyacın ortaya çıkmasının sebebi ise kapitalist sistem içinde beşerî sermaye olarak yer alan insanların üretim sürecinin büyüyerek devam edebilmesi için vaktini kendisini geliştirmek, yeni eğitimler almak ve daha fazla tecrübe edinmek için geçirmesinin vaktini akrabalarıyla ilgilenerek geçirmesine ihtiyaç duymasından kaynaklanmaktadır. Her ne kadar İslam hukuku açısından şekilsel olarak bu tarz bir hizmet akdi geçerli olsa da İslam ahlakının Müslümanların akrabalarıyla arasında tesis edilmesini öngördüğü bağ ve bu bağın korunması açısından değerlendirildiğinde huzurevi gibi kurumlar akrabalara karşı sorumlulukların hizmet bedeli mukabil transferi sebebiyle aile bağlarının metalaşmasına yol açabilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, İslam Hukuku, İslam Ekonomisi, Metalaşma, Zekât, Gömülülük

Teşekkür

Metnin son haline gelmesinde önemli katkıları olan Firdevs Erva Genç'e teşekkür ederim.

An Analysis of Institutionalization of Societal Relationships from the Perspective of Islamic Economics

Öz

The focus of this study is to explore the impact of transformation from living as a community and perceiving cooperation as a responsibility to meet each other’s needs to individualized society of the modern life due to the capitalist market system on religious obligations with economic implications through emerging institution in the modern period. This study will first analyze how the proxy-embeddedness has led to a transformation in the society from the perspective of Islamic economics under four categories: (1) the weakening of Muslims’ relations with their relatives and neighbours; (2) Equalization of worship for different purposes on a common denominator; (3) Lack of social awareness due to deprivation of the experience of performing worship personally; and (4) the prioritization of those capable of being productive over unproductive people in terms of being beneficiaries of zakat or other types of benefits. Worships such as zakāt and sacrifice are among the acts of worshipping that enable wealthy Muslims to help those in need financially. Although the transfer of material resources to the needy people through modern institutions ensures the fulfilment of worship, through which principles and objectives this transfer is carried out are also important. Significant transformations are observed in the way these worships are performed compared to the pre-modern period, as institutions that carry out zakāt and sacrificial meat collection and distribution activities in line with capitalist principles such as low transaction costs and efficiency. First, it is expected from a Muslim to be aware of the social environment he/she is in, be aware of the needy, and maintain social relations within this awareness. All kinds of charity and financial aid at the level of individual relations, especially zakāt and sacrifice, ensure the continuation of this awareness. If Muslims perform these worships and charity activities through institutions, the awareness of one’s environment will weaken. A second transformation is to make these worships indistinguishable from each other by equating them to the common denominator of paying money. This situation leads to the equalization of worship at the material level and causes the differences to be invisible for Muslims who perform the worship. A third transformation is that the realization of worship by institutions through the proxy system causes Muslims to be deprived of the experience of performing worship individually. While these prayers are performed through institutions in an efficient and low-cost way, the only thing expected from Muslims is to make the necessary payment through the bank. In this case, the spiritual contributions expected to be realized during the fulfilment of the worship decrease. Finally, we see that some institutions utilize capitalist principles and goals to decide who should receive financial aid. For this reason, people who can become a productive factor due to the help they receive are prioritized over others. There is a rational choice behind this decision mechanism: It is aimed to reduce the number of needy people in society by transforming zakat recipients into zakāt payers. On the other hand, Islamic sources do not consider such a priority among those who deserve to receive zakāt. Moreover, this situation will lead to the permanent postponement of people who are not included as a productive factor in the capitalist system but in need. In the second part of the study, an analysis of the agency (vekalet) system, which allows individuals to transfer some of their responsibilities to private institutions to spend time more efficiently, is conducted through the example of nursing houses. Another example of the fulfilment of zakat and sacrifice through the proxies given to institutions is that Muslims fulfil their responsibilities towards their relatives through institutions such as nursing houses. The reason for such a need arises from the fact that people, who take place as human capital in the capitalist system, are required to spend their time to improve themselves, get new education and gain more experience, instead of spending their time taking care of their relatives so that the production process can continue to grow. Although this type of service contract is formally valid in terms of Islamic law when evaluated in terms of the bond that Islamic morality envisages to be established between Muslims and their relatives and the protection of this bond, institutions such as nursing houses can lead to the commodification of family ties due to the transfer of responsibilities to relatives in return for a service fee.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Islamic Law, Islamic Economics, Commodification, Zakāt, Embeddedness

Kaynakça

• Abdelgafar, Basma I. Public Policy: Beyond Traditional Jurisprudence: A Maqasid Approach. London: International Institute of Islamic Thought, 2018.
• Abdullah, Mohammad. “Waqf, Sustainable Development Goals (SDGs) and Maqāsid al-Shariʿa”. International Journal of Social Economics 45/1 (01 Ocak 2018), 158-172. https://doi.org/10.1108/IJSE-10-2016-0295
• Abramovitz, Moses. “The Search for the Sources of Growth: Areas of Ignorance, Old and New”. The Journal of Economic History 53/2 (Haziran 1993), 217-243. https://doi.org/10.1017/S0022050700012882
• Aghion, Philippe - Bolton, Patrick. “A Theory of Trickle-Down Growth and Development”. The Review of Economic Studies 64/2 (Nisan 1997), 151-172. https://doi.org/10.2307/2971707
• Ahmad, Abdul Rahman Yousri. “Role of Finance in Achieving Maqāsid al-Shariʿa”. Islamic Economic Studies 19/2 (2011).
• Al-Ayubi, Solahuddin - Possumah, Bayu Taufiq. “Examining the Efficiency of Zakāt Management: Indonesian Zakāt Institutions Experiences”. International Journal of Zakat 3/1 (Mayıs 2018), 37-55. https://doi.org/10.37706/ijaz.v3i1.66
• Al-Būṭī, Ramaḍān. Ḍawābit Al-Maṣlaḥa Fi Al-Sharīʿa Al-Islamiyya. Damascus: Resalah Publishers, 2005.
• Althoff, Gerd. Family, Friends and Followers: Political and Social Bonds in Medieval Europe. New York: Cambridge University Press, 2004.
• Asutay, Mehmet. “A Political Economy Approach to Islamic economics: Systemic Understanding for an Alternative Economic System”. Kyoto Bulletin of Islamic Area Studies 1/2 (2007), 3-18.
• Asutay, Mehmet. “Conceptualising and Locating the Social Failure of Islamic Finance: Aspirations of Islamic Moral Economy vs the Realities of Islamic Finance”. Asian and African area studies 11/2 (2012), 93-113.
• Atçıl, Abdurrahman. Scholars and Sultans in the Early Modern Ottoman Empire. Cambridge, UK: New York : Cambridge University Press, 2017. https://doi.org/10.1017/9781316819326
• Ayuniyyah, Qurroh vd. “Zakāt for Poverty Alleviation and Income Inequality Reduction: West Java, Indonesia”. Journal of Islamic Monetary Economics and Finance 4/1 (Ağustos 2018), 85-100. https://doi.org/10.21098/jimf.v4i1.767
• Bauman, Zygmunt. The Individualized Society. Cambridge: Polity Press, 2001.
• Beck, Ulrich - Gernsheim, Elisabeth. Individualization: institutionalized individualism and its social and political consequences. Los Angeles; London; New Delhi: SAGE Publications, 2002. https://doi.org/10.4135/9781446218693
• Beik, Irfan Syauqi vd. “Utilization of Digital Technology for Zakat Development”. Islamic FinTech. mlf. Mohd Ma’Sum Billah. 231-248. London: Palgrave Macmillan, Cham, 2021. https://doi.org/10.1007/978-3-030-45827- 0_13
• Bölükbaş, Ali Haydar - Kumaş, Ali. “Nizaya Götüren Cehâlet Veya Garar Sebebiyle Fâsid Olan Akitlerin Sahihe Dönüştürülmesi ve ‘Sulbü’l-Akit’ Kavramı”. Usul İslam Araştırmaları 33/33 (04 Haziran 2020), 55-77.
• Buladı, Kerim. “Huzurevinin Dindeki Yeri”. Diyanet İlmi Dergi 45/4 (2009).
• Burawoy, Michael. “What is to Be Done?: Theses on the Degradation of Social Existence in a Globalizing World”. Current Sociology 56/3 (01 Mayıs 2008), 351-359. https://doi.org/10.1177/0011392107088228
• Djaghballou, Chams-Eddine vd. “Efficiency and productivity Performance of Zakat Funds in Algeria”. International Journal of Islamic and Middle Eastern Finance and Management 11/3 (Ağustos 2018), 474-494. https://doi.org/10.1108/IMEFM-07-2017-0185
• Dumais, Louise. “Recreation and Labour Relations”. Bulletin des Relations Industrielles 4/3 (1948), 27-29. https://doi.org/10.7202/1023450ar
• Duman, Soner. “İmam Gazzâlî’nin Maslahat Düşüncesine Katkıları”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 18 (Ekim 2011), 9-32.
• Galor, Oded - Moav, Omer. “From Physical to Human Capital Accumulation: Inequality and the Process of Development”. The Review of Economic Studies 71/4 (2004), 1001-1026. https://doi.org/10.2139/ssrn.249868
• Genç, Yusuf - Barış, İsmail. “Yaşlı bakım hizmetlerinde çağdaş yaklaşım: Kurumsal bakım yerine evde bakım hizmetlerinin güçlendirilmesi”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/10 (Mart 2015), 36-57. http://dx.doi.org/10.16992/ASOS.507
• Gökkır, Necmettin. “Dialectic Relationship Between the Qurʾān and Society in Islamic Hermeneutical Traditions”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2008), 1-23.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Kur’ân’da ve Bazı Çağdaş Telakkilerde İnsan, Aile, Yaşlılık ve Huzurevleri”. İslam’da Aile ve Çocuk Terbiyesi (II). 303-342. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2005.
• Hallaq, Wael. The Impossible State: Islam, Politics, and Modernity’s Moral Predicament. New York: Columbia University Press, 2012.
• Hallaq, Wael B. A History of Islamic Legal Theories: An Introduction to Sunnī Uṣūl al-Fiqh. Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2008.
• Ismail, Izatul Akmar binti - Hussain, Muhammad Nasri bin. “Productive Zakat Distribution by Zakat Institutions in Malaysia”. International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences 7/3 (2017), 554-565.
• Kachkar, Omar Ahmad. “Towards the Establishment of Cash Waqf Microfinance Fund for Refugees”. Isra International Journal of Islamic Finance 9/1 (2017), 81-86. https://doi.org/10.1108/IJIF-07-2017-007
• Kashif, Muhammad vd. “The Dynamics of Zakat Donation Experience among Muslims: A Phenomenological Inquiry”. Journal of Islamic Accounting and Business Research 9/1 (2018), 45-58. https://doi.org/10.1108/JIABR- 01-2016-0006
• Kızılkaya, Necmettin. “İslam İktisadı Çalışmalarında Yöntem Üzerine Bazı Mülahazalar”. İslam İktisadını Yeniden Düşünmek. mlf. Taha Eğri vd. 13-24. İstanbul: İGİAD Yayınları, 2014.
• Köse, Saffet. “İslam Açısından Ebeveynin Çocukları Üzerindeki Hakları veya Çocukların Ebeveynine Karşı Vazifeleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 12 (2008), 345-367.
• Lahsasna, Ahcene. “Fatwā and Its Shariʿa Methodology in Islamic Finance”. Journal of Fatwa Management and Research 2/1 (2011), 133-179. https://doi.org/10.33102/jfatwa.vol2no1.121
• Lane, Robert E. “Individualism and the Market Society”. Nomos 25 (1983), 374-407.
• Lessy, Zulkipli vd. “Philanthropic Zakāt for the Disadvantaged: Recipient Perspectives from Indonesia”. Asian Social Work and Policy Review 14/3 (Ekim 2020), 138-147. https://doi.org/10.1111/aswp.12204
• McDonough, Susan. “Being a Neighbor: Ideas and Ideals of Neighborliness in the Medieval West”. History Compass 15/9 (2017), 1-11. https://doi.org/10.1111/hic3.12406
• Mikail, Said Adekunle vd. “Utilisation of Zakāt and Waqf Fund in Micro-Takāful Models in Malaysia: An Exploratory Study”. Isra International Journal of Islamic Finance 9/1 (2017), 100-105. https://doi.org/10.1108/IJIF-07-2017-010
• Polanyi, Karl. The Great Transformation: The Political and Economic Origins of Our Time. Boston: Beacon Press, 2nd Basım, 2001.
• Rachman, M. Aulia - Salam, Annisa Nur. “The Reinforcement of Zakat Management through Financial Technology Systems”. International Journal of Zakat 3/1 (Mayıs 2018), 57-69. https://doi.org/10.37706/ijaz.v3i1.68
• Razak, Shaikh Hamzah Abdul. “Zakāt and Waqf as Instrument of Islamic Wealth in Poverty Alleviation and Redistribution: Case of Malaysia”. International Journal of Sociology and Social Policy 40/3-4 (Nisan 2020), 249- 266. https://doi.org/10.1108/IJSSP-11-2018-0208
• Rejeb, Dhiaeddine. “Blockchain and Smart Contract Application for Zakāt Institution”. International Journal of Zakat 5/3 (Aralık 2020), 20-29. https://doi.org/10.37706/ijaz.v5i3.260
• Salleh, Marhanum Che Mohd vd. “Developing a Sustainable Model of Waqf-Based Takāful for Flood Victims in Malaysia”. Journal of Islamic Accounting and Business Research 11/10 (04 Aralık 2020), 1941-1952. https://doi.org/10.1108/JIABR-10-2016-0114
• Sancakli, Saffet. “Hadislerde ‘Yaşlılık Olgusunun’ Değerlendirilişi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (Haziran 2006), 49-71.
• Santos, Henri C. vd. “Global Increases in Individualism”. Psychological Science 28/9 (01 Eylül 2017), 1228-1239. https://doi.org/10.1177/0956797617700622
• Schmidt, William S. “Transformative Pilgrimage”. Journal of Spirituality in Mental Health 11/1-2 (01 Haziran 2009), 66-77. https://doi.org/10.1080/19349630902864242
• Sencal, Harun - Asutay, Mehmet. “The Emergence of New Islamic Economic and Business Moralities”. Thunderbird International Business Review 61/5 (2019), 765-775. https://doi.org/10.1002/tie.22064
• Thornton, Patricia H. - Ocasio, William. “Institutional logics”. The SAGE Handbook of Organizational Institutionalism, mlf. Royston Greenwood vd. 99-128. London; New Delhi; Thousand Oaks: SAGE Publications, 2008. http://dx.doi.org/10.4135/9781526415066
• Ullah, Shakir vd. “‘Fatwā Repositioning: The Hidden Struggle for Shari’a Compliance within Islamic Financial Institutions”. Journal of Business Ethics 149/4 (Haziran 2018), 895-917. https://doi.org/10.1007/s10551-016-3090-1
• Williamson, W. Paul. “The Experience of Muslim Prayer: A Phenomenological Investigation”. Pastoral Psychology 67/5 (Ekim 2018), 547-562. https://doi.org/10.1007/s11089-018-0831-3
• Yaman, Ahmet. “Yeni Zamanlarda Fetvaya Ne Oldu? Günümüz Fetvalarında Görülen Bazı Yöntem Sorunları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26 (2015), 9-36.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ayne’l-Yakîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/269-270. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Hakka’l -Yakîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/203-204. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlme’l-Yakîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/137-138. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Zauro, Nurudeen Abubakar vd. “Integration of Waqf towards Enhancing Financial Inclusion and Socio- Economic Justice in Nigeria”. International Journal of Ethics and Systems 36/4 (Ekim 2020), 491-505. https://doi.org/10.1108/IJOES-04-2020-0054