Al-Zamakhsharī’s Approach to the Verses Reported to be About ʿAlī b. Abī Ṭālib in the Context of Mu‘tazila- Shīʿa Interaction

Yıl 2021, , 1123 - 1142, 15.12.2021

Ersin Çelik

https://doi.org/10.18505/cuid.980770

Cited By: 1

Öz

Mu'tazila and Shīʿa (Zaydiyya-Imāmiyya) have common views on many theological issues except the imamate. This issue has been generally accepted by other Islamic scholars rather than Shīʿa and by Western researchers. That in this interaction between the Mu‘tazila and the Shīʿa, the Shīʿa is the side mostly affected. However, it is an issue that should not be overlooked that the Shīʿa partially influenced the Mu'tazila in ʿAlī b. Abī Ṭālib, over the other Companions. In this context, some persons from the Baghdad Mu’tazila School such as Bishr b. al-Muʿtamir (d. 210/825), Jaʿfar b. Mubashir (d. 234/848), Jaʿfar b. Harb (d. 236/850) and al-Iskāfī (d. 240/854) argued that the imamate of Abū Bakr, who was less virtuous, was permissible although they considered ʿAlī as the most virtuous person after the Prophet. In addition, al-ʿAllāf (d. 235/849-850), al-Naẓẓām (d. 231/845), Abū Abdullah al-Basrī (d. 369/979-80) and Qāḍī ʿAbd al-Jabbār (d. 415/1025) along with Abū ʿAlī al-Jubbāʾī (d. 303/916), one of the chiefs of the Basra Mu'tazila School, and Abū Hāshim al-Jubbāʾī (d. 321/933) did not accept the order of caliphate as the order of virtue. This study focuses on the issue of whether the aforementioned affinity between Mu'tazila and Shīʿa affected Mu'tazila, especially in the interpretation of the verses associated with ʿAlī. In the study, the aforementioned problem was examined through the tafsīr al-Kashshāf of the Muʿtazilī mufassir al-Zamakhsharī (d. 538/1144). In addition to the importance of tafsīr, the fact that al-Zamakhsharī took lessons from Shīʿīte/Zaydī persons and he wrote the tafsīr with the support of Zaydī leader al-Wahhās (d. 506/1112) is effective in handling this issue through al-Kashshāf's tafsīr. In the first part of the study, first of all, the interaction between Imāmiyya and Zaydism, which are the two most important branches of Mu‘tazila and Shīʿa, is briefly mentioned. Then, Mu'tazila’s and Al-Zamakhsharī’s view on ʿAlī's position among other caliphs is emphasized. Al-Zamakhsharī, who is from the Basra school of the Mu'tazila, does not consider ʿAlī b. Abī Ṭālib superior to Abū Bakr, unlike al-ʿAllāf, Abū ʿAlī al-Jubbāʾī, Abū Hāshim al-Jubbāʾī and Qāḍī ʿAbd al-Jabbār, who are the leading figures of this school. In fact, the fact that he always observed the order of the caliphate while talking about the merits of the four caliphs supports the possibility that, unlike his predecessors, he accepted the order of the caliphate as the order of virtue. In the second part, it is questioned whether the narrations that al-Zamakhsharī included in his tafsīr of the verses associated with ʿAlī are similar to the narrations of the Shīʿīte/Zaydī/Imāmī tradition and whether he interpreted the verses in parallel with these narrations. In this respect, the tafsīr al-Kashshāf has been examined comparatively with the Sunni and Shiite tafsīrs prior to it. Eventually, while interpreting these verses associated with the Ahl al-bayt (members of the Prophet’s household), al-Zamakhsharī highlights the narrations that appreciate the virtues of ʿAlī b. Abī Ṭālib and his child. However, he also refrains from making comments that would be in line with the Shīʿa's belief in imamate. In particular, his tafsīr of the verse al-Aḥzāb 33/33 in the context of the Prophet’s wives is the greatest indicator of this situation. It has been determined that while al-Zamakhsharī includes the narrations highlighting the virtue of ʿAlī b. Abī Ṭālib and his children, he mostly follows the Sunni commentator al-Thaʿlabī. In particular, it has been seen that al-Zamakhsharī transferred the narration material in the interpretation of the relevant verses from al-Thaʿlabī's commentary almost in the same way. However, it is noteworthy that al-Zamakhsharī differs from him in some details such as linguistically supporting these narrations in some verses such as ʾĀli ʿImrān 3/61 and al-Māʾidah 5/55. An indirect influence can be mentioned because al-Thaʿlabī frequently narrates the narrations supporting the Shīʿītes in places where there is a Sunni-Shīʿīte conflict. Therefore, although there is no evidence that al-Zamakhsharī took these narrations from Shīʿīte sources, it is seen that he brought ʿAlī b. Abī Ṭālib-based narrations in Sunni sources into the fore. Even in the commentary of al-Ḥākim al-D̲h̲us̲h̲amī, al-Zamakhsharī's teacher in the line of Zaydi/Mu'tazili, the lack of Ali emphasis in the interpretation of the aforementioned verses supports our view.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Interaction, Mu, Shīʿa, Ahl al-Bayt, ʿAlī b. Abī Ṭālib, Al-Zamakhsharī, Al-Kashshāf

Mu‘tezile-Şîa Etkileşimi Bağlamında Zemahşerî’nin Hz. Ali Hakkında Nazil Olduğu Nakledilen Âyetlere Yaklaşımı

Öz

Mu‘tezile ve Şîa (Zeydiyye-İmâmiyye) imâmet dışındaki birçok itikâdî meselede müşterek görüşlere sahiptir. Bu husus, Şiî olmayan İslâm âlimleri ve Batılı araştırmacılar tarafından onların birbirlerinden etkilenmeleriyle açıklanmıştır. Mu‘tezile ve Şîa arasındaki bu etkileşimde, etkilenen kesim daha çok Şîa tarafıdır. Ancak Şîa’nın da Hz Ali’yi diğer sahabeden üstün tutmada Mu‘tezile’yi kısmen etkilediği gözden kaçırılmamalıdır. Nitekim Bağdat Mu‘tezilesinden Bişr b. Mu‘temir (öl. 210/825), Ca‘fer b. Mübeşşir (öl. 234/848), Ca‘fer b. Harb (öl. 236/850) ve el-İskâfî (öl. 240/854) gibi isimler, Hz. Ali’yi Hz. Peygamber’den sonra insanların en faziletlisi olarak kabul etmekle birlikte mefdûl (daha az faziletli) olan Hz. Ebû Bekir’in imâmetini câiz görmüşlerdir. Ayrıca Basra Mu‘tezilesinin reislerinden Ebû Ali el-Cübbâî (öl. 303/916), Ebû Hâşim el-Cübbâî (öl. 321/933), el-Allaf (öl. 235/849-850), en-Nazzâm (öl. 231/845), Ebû Abdullah el-Basrî (öl. 369/979-80) ve Kâdî Abdülcebbâr (öl. 415/1025) gibi isimler de hilafet sıralamasını fazilet sıralaması olarak kabul etmemişlerdir. Bu çalışma, Mu‘tezile ile Şîa arasındaki bu etkileşimin, özellikle Hz. Ali ile ilişkilendirilen âyetlerin tefsiri noktasında Mu‘tezile’yi etkileyip etkilemediği meselesine odaklanmaktadır. Çalışmada söz konusu problem, Mu‘tezilî müfessir Zemahşerî’nin (öl. 538/1144) el-Keşşâf tefsiri üzerinden incelenmiştir. Bu meselenin el-Keşşâf üzerinden incelenmesinde; tefsirin öneminin yanı sıra, Zemahşerî’nin Şiî/Zeydî isimlerden ders almış olması ve tefsirini Mekke’de Zeydî emir el-Vehhâs’ın (öl. 506/1112) desteği ile yazması etkili olmuştur. Çalışmanın ilk bölümünde Mu‘tezile ile Şîa’nın en önemli iki kolu olan İmâmiyye ve Zeydiyye etkileşimine kısaca değinilmekte, ardından genelde Mu‘tezile’nin özelde Zemahşerî’nin Hz. Ali’nin diğer halifeler arasındaki konumuna dair yaklaşımına yer verilmektedir. Mu‘tezile’nin Basra ekolünden olan Zemahşerî, bu ekolün önde gelen isimleri olan el-Allâf, Ebû Ali el-Cübbâî, Ebû Hâşim el-Cübbâî ve Kâdî Abdülcebbâr’ın aksine Hz. Ali’yi Hz. Ebu Bekir’den daha üstün görmemektedir. Hatta onun hulefâ-i râşidînin faziletinden bahsederken daima hilafet sırasını gözetmesi, seleflerinin aksine hilafet sıralamasını fazilet sırası olarak kabul etmiş olma ihtimalini desteklemektedir. İkinci bölümde ise Zemahşerî’nin Hz. Ali ile ilişkilendirilen âyetlerin tefsirinde aktardığı rivayetlerin, Şiî/Zeydî/İmâmî rivayetlerle benzeşip benzeşmediği ve âyetleri bu rivayetlere paralel olarak yorumlayıp yorumlanmadığı sorgulanmaktadır. el-Keşşâf tefsiri, bu açıdan kendisinden önceki Sünnî ve Şiî tefsirlerle mukayeseli olarak incelenmektedir. Sonuçta Zemahşerî’nin, Ehl-i beyt ile ilişkilendirilen bu âyetleri yorumlarken, Hz. Ali ve evlâdının faziletini öne çıkaran rivayetleri tercih ettiği görülmüştür. Ancak o, Şîa’nın imâmet inancına uygun düşecek yorum yapmaktan da kaçınmıştır. Özellikle Ahzâb 33/33. âyetini bağlama uygun olarak, tamamen Hz. Peygamber’in hanımları özelinde tefsir etmesi bunun en büyük göstergesidir. Zemahşerî’nin Hz. Ali ve evlâdının faziletini öne çıkaran rivayetlere yer verirken, daha çok Sünnî müfessir Sa‘lebî’yi takip ettiği tespit edilmiştir. Özellikle Zemahşerî’nin ilgili âyetlerin tefsirindeki rivayet malzemesini hemen hemen aynı şekilde Sa‘lebî’nin tefsirinden aktardığı görülmüştür. Ancak Zemahşerî’nin Âl-i İmrân 3/61 ve Mâide 5/55 gibi bazı âyetlerde bu rivayetleri dil açısından desteklemesi gibi bazı detaylarda ondan ayrıldığı dikkat çekmektedir. Sa‘lebî’nin de Sünnî-Şiî ihtilafının olduğu yerlerde Şiîleri destekleyen rivayetleri sıkça nakletmesi nedeniyle dolaylı bir etkilenmeden bahsedilebilir. Ayrıca bu rivayetlerin önemli bir kısmının da ilk dönem tefsirlerinden Mukâtil’in tefsirinde de yer aldığı belirtilmelidir. Dolayısıyla Zemahşerî’nin bu rivayetleri Şiî kaynaklardan aldığına dair bir bulguya rastlanılmamış olmakla birlikte Sünnî kaynaklardaki Hz. Ali eksenli rivayetleri ön plana çıkardığı görülmüştür. Hatta bazen Hz. Ali ile ilgili rivayet, diğer müfessirler tarafından tercih edilen görüş olmamasına rağmen onun yalnızca bu rivayete yer vermesi onun bu konudaki tutumunun Hz. Ali’ye olan meyliyle ilgisi olduğunu düşündürmektedir. Hatta Zemahşerî’nin Zeydî/Mu‘tezilî çizgideki hocası Cüşemî’nin tefsirinde dahi söz konusu âyetlerin yorumunda onun kadar Hz. Ali ve Ehl-i beyt vurgusunun olmaması bu görüşümüzü desteklemektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Etkilenme, Mu‘tezile, Şîa, Ehl-i Beyt, Hz. Ali, Zemahşerî, el-Keşşâf

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. İslam’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. çev. Mustafa Saim Yeprem. İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
• Akın, Murat Basra ve Bağdat Mu‘tezile Ekollerinin Görüş Ayrılıkları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Altun, Hilmi Kemal. “Zemahşerî’nin el-Keşşâf İsimli Eserinde Şiîlere Yönelik Eleştirileri”. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 2 (Aralık 2019), 99-108.
• Altun, Hilmi Kemal. Zemahşerî’nin Kelâmî Görüşleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ansari, Hassan. “Mu‘tezilîliğin Şiî Alımlanması (I): Zeydîler”. çev. Orhan Şener Koloğlu vd., Başlangıçtan Günümüze İslam Kelamı, ed. Sabine Schmidtke (İstanbul: Küre Yayınları, 2020), 265.
• Arslan, Hulusi. İslam Düşünce Geleneğinde Şia-Mu’tezile Etkileşimi (Şerif el-Murtaza Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Askerî, Hasan. et-Tefsîru’l-mensûb ile’l-imâm el-Hasen b. Ali. Kum: Medresetü’l-İmâm el-Mehdî, 1409/1989.
• Aydınlı, Osman. “Mu’tezile’nin İmamet Nazariyesi: Teori ve Pratik”. Dini Araştırmalar 3/7 (Mayıs-Ağustos 2000), 17-52.
• Belhî, Mukātil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 4 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâs, 1423/2002.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar’aşlî. 4 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-’Arabî, 1418/1997.
• Celâlî, Süheylâ. “Ehl-i beyt der Tefsir-i Keşşâf”, Golistân-i Kur’ân, Vîjenâme İmâm Ali, 7/31-34.
• Cüşemî, el-Hâkim. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahman b. Süleyman. 10 cilt. Kahire: Dâru’l-kitâbi’l-Mısrî, 1439- 1440/2018-2019.
• Çalışkan, Necmettin. “Şiirleri ve Psikolojik Tahliller Çerçevesinde Zemahşerî’nin Hayatı”. Turkish Studies -Religion- 16/3 (2021), 459-476.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-müsallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1411/1990.
• Fevzî, Faruk Ömer. “Ehl-i Beyt Kavramı Üzerine…”. çev. Mehmet Bahaüddin Varol, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1999), 397-404.
• Goldziher, Ignaz. İslam’da Fıkıh ve Akaid. çev. İlhan Başgöz. Ankara: Ardıç Yayınları, 2004.
• Hafzî, Abdüllatif. Te’sîru’l-Mu‘tezile fi’l-Havâric ve’ş-Şîa Esbâbühü ve Mezâhiruhu. Cidde: Dâru’l-Endülüs el- Hadrâ, 1421/2000.
• Hakyemez, Cemil. Bişr b. el-Mu’temir ve Mu’tezile’nin Bağdat Ekolünün Doğuşu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-Red ‘alâ İbnü’r-Râvendî el-Mülhid. Henrik Samuel Nyberg. Kâhire: Matbaatü Dâru’l-kütübi’l-Mısrıyye, 1344/1925.
• İbn Ayyâş, Ebü’n-Nasr Muhammed b. Mes‘ûd. Tefsîru’l-Ayyâşî. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî li’l-matbûât, 1411/1991.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed er-Râzî, Tefsîru İbn Ebî Hâtim, thk. Es‘ad Muhammed Tayyib. 10 cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1419/1998.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd. Mukaddimetü İbn Haldûn. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 cilt. Şam: Dâru Ya‘rib, 1425/2004.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Mahmûd Muhammed Kâsım. Kâhire: b.y., t.s.
• Kahveci, Niyazi. Mu‘tezile İle Şi’a Arasında Siyasal Tartışma. Ankara: Araştırma Yayınları, 2006.
• Kâsımî, Cemâleddîn Târîhu’l-Cehmiyye ve’l-Mu‘tezile. Beyrut: b.y., 1981.
• Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi. Ankara: Kitâbiyât, 2005.
• Madelung, Wilferd. “Imamism and Mu’tazilite Theology”. Le Shīʿisme imāmite (1970), 13-30.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyn. Kitâbü't-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bidaʿ. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almânî li’l- ebhâsi’ş-şarkıyye, 1430/2009.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen. en-Nüket ve’l-uyûn. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1431/2010.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihâru’l-envâr, thk. Komisyon. 110 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-’Arabî, 1403/1983.
• Menâ‘î, Âişe Yûsuf. Usûlü’l-akîde beyne’l-Mu‘tezile ve’ş-Şîati’l-İmâmiyye. Katar: Dâru’s-Sekâfe, 1992/1412.
• Nâşî el-Ekber, Ebü’l-Abbâs. Mesâʾilü’l-imâme ve muḳteṭafât mine’l-Kitâbi’l-Evsaṭ fi’l-maḳālât. thk. Josef van Ess. Beyrut: yy., 1971.
• Ni‘me, Abdullah Felâsifetü’ş-Şîa. Beyrut: Dâru’l-fikr el-Lübnânî, 1987.
• Özarslan, Selim. “Mu’tezile: Basra Ve Bağdat Mu’tezilîleri ve Başlıca Görüşleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Haziran 2003), 161-181.
• Özdemir, Metin. “Mutezile’nin Hz. Hüseyin’in İmametine Yaklaşımı”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Din Bilimleri), ed. Alim Yıldız. 3 cilt. Sivas: b.y., 2010.
• Polat, Fethi Ahmet. İslâm Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Eleştiriler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Komisyon. 33 cilt. Cidde: Dâru’t-tefsîr, 1436/2010.
• Sahnînî, İsâm. el-Abbâsiyyûn fî senevâti’t-te’sîs. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye, 1998.
• Saleh, Walid. The Formation of the Classical Tafsir Tradition The Qur’ān Commentary of al-Tha`labi (d. 427/1035) . Leiden: Brill, 2004.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Bahru’l-ulûm. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1413/1993.
• Sübhânî, Ca‘fer. el-Buhûs fi’l-milel ve’n-nihal. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1415.
• Şehristânî, Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-Nihal. Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1388/1431.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh. el-Hikâyât fî muhâlefâti’l-Mu‘tezile ve’l-fark beynehüm ve beyne’ş-Şîati’l-İmâmiyye, Muhammed Rızâ el-Hüseynî. Kum: Mehr, 1413/1993.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh. Evâilü’l-makâlât fi’l-mezâhib ve’l-muhtârât. Kum: el-Mü’temeru’l-âlemî li’ş-Şeyh el- Müfîd, 1413.
• Taberî, Ebû Ca‘fer. Câmi‘u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Mekke: Dâru’t-terbiye ve’t-türâs, t.s.
• Tabîbî, Alirızâ-Şerefî. Zehrâ. “Berresî Ehl-i beyt (as) der Tefsîr-i Keşşâf ve Tatbîk-i ân bâ Tefâsîr-i Sâfî ve Şevâhidü’t-tenzîl”. Pejûheşhây-i tefsir-i tatbîkî 7/1 (Bahâr u Tâbistân 1396), 151-175. DOI: 10.22091/ptt.2017.2231.1190.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn. Fütûḥu’l-ġayb fi’l-keşf ʿan ḳınâʿi’r-reyb. thk. Komisyon. 17 cilt. Dubai: Câ’izetü Dubeyy ed-Düveliyye, 1434/2013.
• Tirmizî, Ebû Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.s.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi ve Kâsım er-Ressî. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Ünverdi, Veysi. Mu‘tezile ve İmâmet İmâmiyye Şiâsı’nın İmâmet Anlayışının Eleştirisi: Kâdî Abdülcebbâr Örneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1382/1963. Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an ḥaḳāʾiḳı gavâmiżi’t-tenzîl ve uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t- teʾvîl. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407/1987.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. Hasâisü’l-aşereti’l-kirâmi’l-berere. thk. Behîce Bâkır el-Hasenî. Bağdat: el-Müessesetü’l-âmme li’s-sıhâfeti ve’t-tıbâ‘a, 1388/1968.