İlk Dönem Eş‘arî Kelâmında Müteşâbih Âyetlerin Te’vili Sorunu

Yıl 2016, Cilt: 20 Sayı: 1, 365 - 408, 15.06.2016

Yakup Bıyıkoğlu

Öz

Eş‘arî kelâmının kurucusu Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî olup ortaya koyduğu esaslar, İbn Fûrek ve el-Bâkıllânî ile yaklaşık bir asır sonrasında erken dönem olarak teşekkülünü tamamlamıştır. Bu minvalde Eş‘arî ve ilk dönem ikinci kuşak talebeleri, nasların zahirine bağlı kalmışlardır. Özellikle kelâm tarihinde ayrışmalara sebep teşkil eden muteşâbih âyetler konusunda te’vil cihetine gitmemişlerdir. Bu dönem Eş‘arî âlimler, Allah’ın sıfatları ve özellikle haberî sıfatlar hususunda âyetleri te’vil etmekten sakınmışlardır. Onlar, sadece lügat olarak bu sıfatları anlamaya çalışmış, bunların mahiyetleri hakkında sessiz kalmışlardır. Yine Kelâm tarihinde önemli bir tartışma olan kelâmullah’ın yaratılmışlığı ve Allah’ın görülmesi meselelerinde Mu‘tezile’nin aksi olarak; âyet ve sünnetten deliller sunarak Kur’ân’ın mahlûk olmadığını ve onun kadîm bir kelâm olduğunu, yine rü’yetullah konusunda Allah’ın kıyamette görüleceğini söylemişlerdir. Sonuç olarak ilk dönem Eş‘arîlik’te, Mu‘tezile’nin akılcı yöntemle nasları te’vil etmesine tepkisel bir yaklaşımın olduğu açıkça görülür. Erken dönem Eş‘arî kelâmında, müteşâbih âyetlerin te’vilinde lugavî anlamın dışına çıkılmamasına ve nassın zahirine bağlı olarak selef çizgisinde konuların anlaşılması ve yorumlanmasına önem verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Te’vil, Eş’arîlik, Selef, Zahirî Yorum, Kelâm, Sıfatlar

The Issue Concerning the Explanation of the Mutashābih Verses in the First Period of Ash’arī Kalām

Öz

The principles of Ash’arī kalām, whose founder is Abu’l-Hasan al-Ash’arī, completed their first period after one century with İbn Fūrak and al-Bākıllānī. In this period, Ash’arī and his second-generation students adhered to the apparent meaning of the verses. In particular, they did not choose to explain the metaphorical meanings of the expressions of the Qur’ān which caused separations in the history of Belief. In this period, Ash’arī scholars avoided to explain the verses regarding the attributes of Allah. They only tried to understand the attributes literally and kept silent about the essence of the attributes. Regarding the controversial issues in kalām history which are the creation of kelāmullah and seeing Allah, in contrast to Mu‘tazila belief, they asserted by adducing from Qur’ān and Sunnah that Qur’ān is not a creature, but an eternal Kalām and Allah can be seen in Heaven. In conclusion, in the first period of Ash’arī kalām, it was clearly seen a reactional approach to Mu‘tazila’s rational method to explain verses. In the first period of Ash’arī kalām, importance was attached to the fact that literal meaning should be used in the explanation of Mutashābih verses and salaf belief issues should be explained and interpreted by adhering to the apparent meaning of the verses.

Anahtar Kelimeler

Theology of al-Ash’arī, Explanation, Literal meaning, Kalāmallah, Attributes, Ru’yatallah Qur’ān, Sunnah

Kaynakça

• Altundağ, Mustafa. “Kelâmullah Halku’l-Kur’ân Tartışmaları Çerçevesinde ‘Kelâm-ı Nefsî-Kelâm-ı Lafzî’ Ayrımı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18. (2000): 81.
• Âmidî, Seyfeddin. Ebkâru'l-efkâr fi usûli'd-dîn. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. Kâhire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki'l-Kavmiyye, 2004.
• Bağdâdî, Abdulkâhir. Usulü’d-din. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. Kitâbu’l-beyân. thk. Yûsuf Mekârisî el-Yesu‘î. Beyrût: Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1958.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. Kitabu’t-temhîdu’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. thk. İmâduddin Ahmed Hayder. Beyrût: Muessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. el-İnsaf, Beyrût: Âlem’l-Kütüb, 1986.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. el-İnsaf. Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Meârif, 2011.
• Bıyıkoğlu, Yakup. Kur’ân’ın Selefî Yorumu. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahih. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Câbirî, Muhanned Abid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. trc. B. Köroğlu-H. Hacak-E. Demirli. İstanbul: Kitabevi, 2000.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn, Beyrût: 1999.
• Demirci, Muhsin. Kur’ân’ın Müteşâbihleri Üzerine. İstanbul: Birleşik Yayınları, 1996.
• Dumlu, Ömer. Kur’an Tefsirinde Yöntem. İzmir: Anadolu Yayınları, 1998.
• Dumlu, Ömer. “Cüveynî ve Cüveynî’ye göre Allah’ın Zât ve Sıfatları ile İlgili Müteşâbih Ayetler”. Yüksek Lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 1985.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Kitabu’l-luma‘ fî’r-red alâ ehli’z-zey‘i ve’l-bida’i. Mecmeu’l-buhûsi’l-İslâmiyye. Kahire, 1975.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makalatu’l-İslamiyyîn ve’htilafu’l-müsellîn. tsh. Hellmut Ritter, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Risâle fi İstihsâni’l-havzi fi ilmi’l-kelâm (Luma‘ içinde). nşr., Mccarth. Beyrût: 1953.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-İbâne an usûli’d-diyâne. Beyrût: Dâru’n-Nefâis, 1994.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Beşir Muhammed Uyun. Tâif: 1990.
• Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed. Tezhîbu’l-luga. Beyrût: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Mustasfa fî ilmi’l-usûl., Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. nşr. İ. Agah Çubukçu-Hüseyin Atay. Ankara: 1962.
• Gölcük, Şerafettin. “Bâkıllânî”. “Bâkıllânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4: 532. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Gölcük, Şerafettin. “Cehmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7: 234-236. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Görgülü, Faruk. “Eş‘arî’nin Kur’an’ı Yorumlama Yöntemi”. Doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2005.
• Güneş, Kamil. İslâmî Düşüncesinin Şekillenmesinde Akıl ve Nass. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Harman, Vezir. “Osmanlı Dönemi Eş‘arî Mezhebinin Güçlü olmasının Muhtemel Sebepleri”. Kelâm Araştırmaları 13, sy. 1 (2015): 167-189.
• Harman, Vezir. Ebû Mansûr Abdulkâhir el-Bağdâdî’nin Bilgi Teorisi. Yüksek Lisans tezi, 100. Yıl Üniversitesi, 2007.
• Harman, Vezir. Seyfeddin Âmidî’nin Kelâm Sisteminde Usûlü’d-dîn ve Usûlü’l-Fıkh İlişkisi. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2012.
• İbn Fâris. Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriya. Mu‘cemu mekâyisi’l-luğa. nşr. Abdusselâm Muhammed Harun Beyrût: Dâru’l-Cil, 1991.
• İbn Fûrek. Ebû Bekir Muhammed b. Hasan. Mücerredü mâkâlati’ş-şeyh Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gımaret. Beyrût: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Fûrek. Ebû Bekir Muhammed b. Hasan. Te’vilu’l-ahbâri’l-müteşâbih. thk. Daniel Gimaret. Dımeşk: el-Ma‘hedü’l-Fransî li’d-Dirâseti’l-Arabiyye, 2003.
• İbn Manzûr. Ebü’l-Fadl, Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. Beyrût: Dâru Sâdır, 1955.
• Mâtürîdî, Ebu Mansûr b. Muhammed. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu, Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2003.
• İbn Teymiyye, Takiyuddin Ahmed Abdulhalim el-Harrânî. Minhâcu’s-sünneti’n-nebeviye. thk. Muhammed Reşad Salim, yy: Müessetü’l-Kurtuba, 1406/1986.
• İsfehânî, Ragıb. el-Müfredât fî garibi’l-Kur’ân. thk. Safvâb Adnan Dâvudî. Dımeşk-Beyrût: Dârü’l-Kalem, 2002.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “İmâmu’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî el-Cüveynî”. Darulfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 2, sy. 9 (1928): 11.
• Keskin, Mehmet. Eş‘arî ve Eş’arilik. İstanbul: Düşün Yayıcılık, 2013.
• Macit, Nadim. Kur’an’ın İnsan Biçimci Dili. İstanbul: 1996.
• Malik b. Enes. el-Muvatta. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Karmış, Orhan. Tefsir İlminde Te’vilin Yeri ve Önemi. Doktora tezi, Ankara İlahiyat Fakültesi, 1975.
• Razî, Fahreddin. Esâsu’t-takdîs. thk. Ahmed Hicazî es-Sekka. Kahire: Mektebetü’l- Küllüyâti’l Ezheriyye, 1986.
• Razî, Fahreddin. Mefâtihu’l-gayb. 32 cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Reşid Rıza, Muhammed. Tefsiru’l-Menâr. (2. baskı), Mısır: trs.
• Suyûtî, Celaluddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Kahire: Mektebetü Dâru’t-Turâs, trs.,
• Şevkânî, Muhammed Ali, Fethu’l-kadîr beyne’l-fenneyi’r-rivâyeti ve’d-dirâyeti min ilmi’t-tefsîr, Dımeşk-Beyrût: Dâru ibn Kesîr, 1998.
• Taberî, Muhammed İbn Cerîr. Câmiü’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Taftazânî, İmam Mesûd b. Ömer Sa’duddin. Şerhu’l-Makâsıd. Beyrût: Âlimu’l-Kütüb, 1979.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları: 1992.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmine Giriş. İstanbul: Damla Yayınları, 2013.
• Yavuz, Şevki. “Eş’ariyye”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 11: 448. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yılmaz, Sabri. Kelam’da Tev’il Sorunu. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdillah. el-Arş. thk. Muhammed b. Halîfe. Medine: ‘İmâdû’l-Bahsi’l-İlmî, 2003.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdillah. el-Uluvv li’l-‘Aliyyi’l-Ğaffâr. thk. Ebu Muhammed Eşref b. Abdulmaksûd. Riyad: Mektebetü Advâi’s-Selef, 1995.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdillah. el Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’l-Hâdis, 2006.
• Zerkânî, Muhammed Abdu’l-Azîm. Menâhilu’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed b. Ali. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2001.