Mâtürîdî-Hanefî Aidiyetin Osmanlı’daki İzdüşümleri

Yıl 2016, Cilt: 20 Sayı: 2, 9 - 72, 15.12.2016

Mehmet Kalaycı

https://doi.org/10.18505/cuid.261679

Cited By: 10

Öz

Mâtürîdîlik bir Osmanlı kimliğidir ve bu kimlik
zannedildiği gibi son dönemle de sınırlı değildir; bütün bir Osmanlı tarihi
boyunca biçimsel olarak varlığını korumuştur. Bununla birlikte Mâtürîdîliğin
ilişkilendirildiği veya konumlandırıldığı bağlam zaman içerisinde
farklılaşmıştır. Eklektik düşünme biçiminin hâkim olduğu ilk dönemde
Mâtürîdîlik, ağırlıklı olarak zahid kimliği belirgin fakihlerde kısmen de
Yesevîliğin uzantısı mahiyetindeki tasavvufî eğilimlerde itikādî bir muhtevada
görünür haldedir. Mâtürîdîlik, felsefî kelamın hâkim olduğu Sultan II. Mehmed
ve sonrası süreçte nispeten edilgen konumdadır ve Eş‘arîliğe karşı bir mevzi
arayışındadır. II. Mehmed’le birlikte başlayan ve bilginin küresel dolaşımına
entegre olma çabası ihtiva eden Razici yeni ilim paradigması Mâtürîdîliğin
görünürlüğünü belli ölçüde engellemiştir. Maturidilik bu süreçte Sultan II.
Mehmed tarafından bizzat himaye edilen mukaddimât-ı erbaa tartışmalarında kayda
değer ölçüde karşılık bulmuştur. Felsefi-kelam çizgisi, tam meyvelerini verme
aşamasındayken Safevîlerle yaşanan mücadele nedeniyle sekteye uğramıştır. Bu
mücadelenin aynı zamanda Şiîlikle de bir mücadeleye dönüşmesi (ya da
dönüştürülmesi) Osmanlı dinî düşüncesinde bir daralmayı beraberinde
getirmiştir. Böyle bir bağlamda bir reddiye mantığı üzerinden Râfızîlik üst
başlığı altında Şiîliğe ve tüm varyantlarına hücum edilmiştir. Fakat bu
reddiyeci tutum Safevîlere fırlatılan bir bumerang işlevi görmüş, zamanla geri
gelmiş ve Osmanlı’nın Erdebil Tekkesi’nin Şiîleşmeden önceki çizgisine yakın
duran kendi sufilerini vurmuştur. Hanefî fetva literatürü bu reddiyelerde yoğun
olarak kullanılmıştır. Bu ise önce Hanefi ardından da Maturidi kimliği ön plana
çıkarmıştır. Osmanlı döneminde Mâtürîdîlik vurgusu ve bunu besleyen siyasî ve
fikrî unsurlar tahlil edilecektir. 

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Eş‘arîlik, Mâtürîdîlik, Kadızâdeliler, Fırka-i Nâciye, İrâde-i Cüz’iyye

Projections of Māturīdite-Ḥanafite Identity on the Ottomans

Öz

Māturīdism is an Ottoman identity and this identity
was not limited, as is commonly believed, to the last period of the Empire. It
maintained its formal existence throughout the Ottoman history. Nevertheless,
the context in which the Māturīdism was located or with which it was associated
changed in the course of time. In the early period when the eclectic way of
thinking was dominant, Māturīdism as a creed was apparent mainly in the jurists
whose ascetic identity was prominent and partly in the mystical currents that
were essentially continuations of Yasawiyya. At this point, the
Bukhara-centered Ḥanafī legal literature played a distinctive role. At
the time of Meḥmed II and in the following period during which the
philosophical kalām dominated the scene, the Māturīdism was relatively passive
and was in search of a position against the Ash‘arism. The new Rāzian paradigm
of thought that began to be felt strongly in the Ottoman lands with Meḥmed II as an attempt of integration into the global circulation of knowledge
prevented to a certain extent the visibility of Māturīdism. However, even in
this period, Māturīdism was remarkably reflected in the muqaddimāt-i arba‘a
literature which was directly sponsored by Meḥmed II. The tradition of
philosophical kalām in the Ottoman scholarship, just when it was about to yield
significant results, was interrupted due to the struggle against the Ṣafawids. Transformation of this political tension, at the same time, into
a fight against Shiism also brought about a constriction in the religious
thought of the Ottomans. Shiism and its all other variants were bitterly
attacked under the main heading of Rāfiḍa. Unfortunately such a
refutational approach proved a boomerang and returned in time striking the
Ottoman Ṣūfīs who stood near the line of the Ardabil Shrine before its
Shiitization. Ḥanafī fatwā literature was used extensively
in the refutation texts against Ṣafawids. This brought to the
fore at first the Ḥanafite and then the Māturīdite identity. This paper
attempts to analyze this changing emphasis on Māturīdism in the Ottoman period
and the political and intellectual factors that supported and nourished it.

It can be argued that
the debates around Ash‘arism and Māturīdism in the Ottoman period and the
resulting meant more than attempts of the members of the two sides to
understand each other and that Māturīdism, particularly from the 16th century
onwards, was gradually brought fore as the identity of Ottomans. In fact, this
identity was not limited, as is commonly believed, to the last period of the
Empire; it maintained, in form, its existence throughout the Ottoman history.
Nevertheless, the context in which the Māturīdism was located or with which it
was associated changed in the course of time. 
In the early period when the eclectic way of thinking was dominant,
Māturīdism as a creed was apparent mainly in the jurists whose ascetic identity
was prominent and partly in the mystical currents that were essentially
continuations of Yasawiyya.  At this
point, the Bukhara-centered Ḥanafī legal literature played a distinctive role.   

At the time of Meḥmed II and in the following period during which the
philosophical kalām dominated the scene, the Māturīdism was relatively passive
and was in search of a position against the Ash‘arism.   In this period, Ottoman scholars still
embraced the Māturīdī-Ḥanafī line in their theological views. Ḫiḍir Beg’s al-Qaṣīda al-Nūniyya,
and al-Khayālī’s commentary upon it, and the commentary written by Aḥmad b. Oġuz Dānishmand al-Aḳshahrī on al-I‘timād of Abū al-Barakāt al-Nasafī
were the most noticeable Māturīdite texts from that time. Besides, al-Khayālī’s
supercommentary (ḥāshiya) upon the commentary of al-Taftāzānī written on al-‘Aqā’id
of Najm al-Dīn ‘Umar al-Nasafī was also of central importance. However, the new
Rāzian paradigm of thought that began to be felt strongly in the Ottoman lands
with Meḥmed II as an attempt of integration into the global
circulation of knowledge prevented to a certain extent the visibility of
Māturīdism.  But, this should not be
taken to mean that Māturīdism lost its ground of existence.

That the Ash‘arite
works produced in this new paradigm were transferred to and fully integrated in
the madrasa curriculum was not because they were Ash‘arite texts but because
they were the most original and highest achievements of the philosophical
theology. These texts that aimed at combining all fields of knowledge on a
single platform, despite the Ash‘arism they included, constituted the peak of
the Islamic thought of the time. In the preference of these texts, the fact
that the Māturīdī tradition generally stood, in course of time, distant to the
philosophy and chose to continue the kalām in the classical line also played a
role. Māturīdī theologians Muḥammad b. Ashraf
al-Samarqandī, partly, but Ṣadr al-Sharī‘a al-Maḥbūbī, to a greater extent, were notable exceptions to this general Māturīdī
tendency. These figures were theologically Māturīdite, but their framework of
producing discourse was the combination of philosophy and kalām as with their
Ash‘arī counterparts. Therefore, Ṣadr al-Sharī‘a’s criticism of Fakhr al-Dīn al-Rāzī, and through
him, of against the Ash‘arism in the context of muqaddimāt arba‘a was
wholeheartedly supported by the Ottoman ulama. Even it was Meḥmed II who sponsored the debates regarding muqaddimāt
arba‘a. The works written by such scholars as Muṣliḥ al-Dīn al-Kastallī, al-Ṣamṣūnī, ‘Alā’ al-Dīn al-‘Arabī, Mollā ‘Arab al-Anṭākī, Khaṭībzāde, Sa‘dī Chalabī
during his and his son Bāyazid II’s reigns were the supercommentaries written
upon the related chapter of al-Talwīḥ,
al-Taftāzānī’s commentary on Ṣadr al-Sharī‘a’s al-Tawḍīḥ where the former responded to the criticism of the
latter from an Ash‘arī point of view. The Ottoman ulama, in their workswere
forced to choose between the two scholars and they mostly supported Ṣadr al-Sharī‘a and Māturīdism.

The tradition of
philosophical kalām in the Ottoman scholarship, just when it was about to yield
significant results, was interrupted due to the struggle against the Ṣafawids. Transformation of this political tension,
at the same time, into a fight against Shiism also brought about a constriction
in the religious thought of the Ottomans. The reflex of of identifying oneself
through ‘the other’ made, to a certain extent, the theological and
philosophical debates regarding faith meaningless, and gradually gave the
Ottoman Sunnism a doctrinal and political tone. In such a context, the
Ottomans’ paradigm of producing thought in line with the philosophical kalām
began to lose its function, and, the focus of scholarhsip shifted; Shiism with
its all variants were began to be bitterly attacked under the main heading of
Rāfiḍa. When the refutation texts composed from the reign
of Bāyazid II onward to criticize the Ṣafawids are
chronologically analyzed, it is seen that the contents of the texts evolved
from criticism of Rāfiḍa to criticism of Sūfism. Ḥanafī fatwā literature was used extensively in these refutations. So
the fatwās issued against Rāfiḍa and Ṣūfīs in malāmatī line in earlier centuries in different contexts for
different reasons were employed to criticize the new opponents. This caused two
important results: First, such an approach proved a boomerang and returned in
time striking the Ottoman Ṣūfīs who stood near the
line of the Ardabil Shrine before its Shiitization. Ḫalwatīs, Bayrāmīs, Gulshanīs, Baktāshīs and Mawlawīs were
the sufi groups influenced by this situation in varying degrees. Second,  Sunnism was exposed to the narrowization and
centered around the fiqh, particularly Ḥanafī fiqh, in the context of Ḳāḍīzādelīs who were the main
adversaries of above mentioned groups. The culture of catechism (‘ilm-i ḥāl)
that came to the fore through the efforts of Ḳāḍīzādelīs was a
crystallization and was mainly fuelled from this tension. Such a
crystallization led the Ṣūfīs, the opponents of Ḳāḍīzādelīs, to a higher level
of discourse deemphasizing the Ḥanafī aspect: They underscored the discourse of Ahl
al-Sunna and four madhhabs, and mostly turned towards the Shāfiʿī and Ash‘arī traditions to look for support
fortheir views.

This process during which the emphasis of sharī‘a
and tradition began to come to the fore once again paved the way for the zuhd
and fiqh-centered religious thought that was maintained from the time of
the Seljukids in Anatolia and was influential until Meḥmed II’ reign. Therefore in the Ottomans,
particularly starting with the reign of Suleymān I, an intensive emphasis on
Abū Ḥanīfa
was witnessed. Abū Ḥanīfa
was at the very center of the debates revolving around zuhd and fiqh
which came about in the same period and in which the sharī‘a sensitivity was a
determining factor. Al-Māturīdī, whose name was overshadowed for a long time by
the name of Abū Ḥanīfa,
but who became prominent in the tradition with Abū al-Mu‘īn al-Nasafī, had to
transfer his gains for a period of time to Abū Ḥanīfa. Emphasis on Abū Ḥanīfa looks like a rope that when pulled, all the
tradition comes with it. When the topics began to be discussed in a manner that
would also include the theological context, the contribution of the works
ascribed to Abū Ḥanīfa,
namely al-Fiqh al-Akbar, al-Waṣiyya and al-‘Ālim wa al-Muta‘allim to the
discussions would be limited. For this reason, the need to refer to al-Māturīdī
or to the theological formation bearing his name was inevitable. So, the
literature on the points of disagreements between the Ash‘arism and the
Māturīdism developed both vertically and horizontally in the 18th century and,
corollary to that, the debates of free will as a corolloary to that, once again
brought Māturīdism to the fore.       

Anahtar Kelimeler

Ottomans, Ash‘arism, Māturīdism, Ḳāḍīzādelīs, Naqshbandiyya, al-Firqa al-Nājiya, al-Irāda al-Juz’iyya

Kaynakça

• Akçay, Mustafa. “Hz. Peygamber’in Anne- Babasının (Ebeveyn-i Resûl) Dînî Konumuna Dair Ebû Hanîfe’ye Atfedilen Görüş Etrafındaki Tartışmalar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2009): 1-27.
• el-Akhisârî, Hasan Kâfî. Ezhārü’r-ravḍāt fī şerḥi ravḍati’l-cennāt. Halet Efendi, 820: 144-210. Süleymaniye Ktp.
• Akpınar, Cemil. “Dâvûd-i Karsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 9: 29-32. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Algar, Hamid. “İmâm-ı Rabbânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 22: 194-199. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Ali el-Kārî, Nûrüddîn el-Herevî. Teşyī‘u fuḳahā’i’l-Ḥanefiyye li teşnī‘i’s-süfehā’i’ş-Şāfiiyye. Hacı Hüsnü Paşa, 251: 237-238. Süleymaniye Ktp.
• Ali el-Kārî, Nûrüddîn el-Herevî. Şerḥu’l-fıḳhi’l-ekber. Delhi: Matbaa-i Müctebai, 1890.
• el-Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. Ebkārü’l-efkār fī uṣūli’d-dīn. nşr. A Ahmed Muhammed el-Mehdî. Kahire: Darü’l-Kütüb ve’l-Vesaiki’l-Kavmiyye, 2002.
• Anonim. ‘Aḳā’idü fıraḳi’n-nāciye el-Eşā‘ira. A.Tekelioğlu, 852: 46-47. Süleymaniye Ktp.
• Anonim. Risāle fī beyāni fırḳati’n-nāciye. Manisa Yazma Eser Ktp. 8249: 133a-137a.
• Anonim. Risāle fī beyāni’l-firḳati’n-nāciye, Burdur İl Halk Ktp, 1345: 150b-152a. Konya Bölge Yazma Eserler Ktp.
• Anonim. Şerḥu ḥadīsi setefteriḳu ümmetī ‘alā isnā ve seb‘īne firḳa. Konya İl Halk, 1866: 1b-3a. Konya Bölge Yazma Eserler Ktp.
• Anonim. Tercüme-i Fıkh-ı Ekber. Nuruosmaniye, 2189: 1-22.
• el-Antalyavî, Ali Halîfe. Fıḳh-ı Ekber tercümesi. Carullah, 2098: 223-242. Süleymaniye Ktp.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi: Medrese Programları, İcazetnameler, Islahat Hareketleri. İstanbul: Dergah Yayınları, 1983.
• el-Aynî, Bedrüddîn Mahmûd. Minḥatü’s-sülūk fī şerḥi tuḥfeti’l-mülūk. Mehmed Asım Bey, 82: 1-56. Köprülü Ktp.
• Azîz Mahmûd Hüdâyî. Risāle fī aḥvāli’n-nebī. Şehid Ali Paşa, 1451: 291-293. Süleymaniye Ktp.
• Bayrakdar, Mehmet. “Davudu’l-Kayseri ve Osmanlı İlim Geleneğinin Teşekkülü”. Osmanlı: Düşünce içinde. Ed. Güler Eren. c. 7: 57-65. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Bedir, Murteza ve Ferhat Koca. “Pezdevî, Ebu’l-Usr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 34: 264-266. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu: Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Orta Asya Hanefi Hukuku Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Beyazîzâde Ahmed Efendi. İşārātü’l-merām min ‘ibārāti’l-İmām. nşr. Y. Abdürrezzak. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1949.
• Beyazîzâde Ahmed Efendi. Mecmū‘a fī’l-mesā’ili’l-münteḫabe. Esad Efendi, 1281, Süleymaniye Ktp.
• Bilge, Musfafa. İlk Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1984.
• Birgivî Mehmed Efendi. Miḥaḳḳü’ṣ-ṣūfiyye. İstanbul: Mektebetu Dersaadet, 1988.
• Birgivî Mehmed Efendi. eṭ-Ṭarīḳatü’l-Muḥammediyye. Bombay: Şerefüddin el-Kütübî ve Evlâdihî, t.y.
• Bulut, H. İbrâhîm. “Osmanlı-Safevî Mücadelesinde Ulemanın Rolü: Kemal Paşazade Örneği”. Dini Araştırmalar 7, sy. 21 (2005): 179-196.
• Câmî, Molla Abdurrahman. Nefehatü’l-Üns: Evliya Menkıbeleri, trc. ve şerh. Lamii Çelebi, haz. S. Uludağ-M.Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 2008.
• Câmî, Molla Abdurrahman. İrşādiyye. Reşid Efendi, 342: 1-62. Süleymaniye Ktp.
• Cenâbî Mustafâ Efendi, el-Ḥâfilü’l-vasīt ve’l-‘aylemüz-zâhirü’l-muḥīṭ. Hamidiye, 896. Süleymaniye Ktp.
• el-Çorûmî, Ebû Muhammed Ömer. el-‘Urvetü’l-münciye fi’l-fırḳati’n-nāciye. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Ktp., 1056.
• ed-Dâmegânî, İftihâruddîn Muhammed b. Hinduşâh. el-Ḳavā‘idü’ş-şemsiyye fī şerḥi’l-‘aḳā’idi’l-‘Aḍudiyye. Ayasofya, 2307: 1-36. Süleymaniye Ktp.
• Danişmend, İsmail Hami. Türklük Meseleleri. İstanbul: İstanbul Kitabevi, 1966.
• Dâvûd-i Karsî. Ma‘lūmāt. Denizli, 88: 1-43. Süleymaniye Ktp.
• Dâvûd-i Karsî. Risāle fī beyāni mes’eleti’l-irādeti’l-cüz’iyye. Hacı Selim Ağa, 1273: 54-72. Hacı Selim Ağa.
• Demir, Abdullah. “Mâtürîdî Âlimi Ebû İshâk Zâhid es-Saffâr’ın Kelâm Müdâfaası = Mâturîdî Theologian Abû Ishâq al-Zâhid al-Saffâr’s Vindication of the Kalâm”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi = Cumhuriyet Theology Journal 20, sy. 1 (Haziran 2016): 445-502.
• ed-Devvânî, Celâlüddîn Muhammed b. Esad. Celâl: Şerḥu’l-‘aḳā’idi’l-‘Aḍudiyye. İstanbul: Matbaa-i el-Hâc Muharrem Efendi el-Bosnevi, 1290.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislam Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
• Eflâkî, Ahmed. Ariflerin Menkıbeleri. trc. Tahsin Yazıcı, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006.
• Elmalı, Hüseyin. “Râzî, Muhammed b. Ebi Bekr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 34: 487-488. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Ercilasun, Ahmet Bican. “Divanü Lügâti’t-Türk’ü Koruyan Aile”. Makaleler içinde, haz. Ekrem Arıkoğlu, 151-162. Ankara: Akçağ Yayınları., 2007.
• Eren, Muhammet Emin. Fırkalaşma Olgusu Bağlamında 73 Fırka Rivayetleri. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2014.
• el-Erzurûmî, Hüseyin Paşa. el-Münciye ‘ani'l-ḫaṭa’i’l-vāḳi‘ beyne’n-nāciye ve ġayri nāciye. Reşid Efendi, 1043: 18-41. Süleymaniye Ktp.
• el-Erzurûmî, Kadızâde Muhammed Ârif. Mümeyyizetü mezhebi’l-Mātürīdiyye ‘ani’l-mezāhibi’l-ġayriyye. Yazma Bağışlar, 1287: 1-11. Süleymaniye Ktp.
• Esîrîzâde Abdülbâkī Efendi. R er-Risāletü’l-ḥākimiyye fī’l-irādeti’l-cüz’iyye. Kastamonu Yazma Eser Ktp., 355: 37-67.
• Esîrîzâde Abdülbâkī Efendi. Zeylü’r-risāleti’l-ḥākimiyye fī’l-irādeti’l-cüz’iyye. Hacı Mahmud, 1371: 32-96. Süleymaniye Ktp.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbn Sadru’d-Din eş-Şirvânî ve İtikâdî Mezhepler Hakkındaki Türkçe Risâlesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981): 249-276.
• el-Gelenbevî, İsmâîl b. Mustafâ. Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-Celāl. Dersaâdet: Şirket-i Hayriye-i Sahafiye, 1307.
• el-Gīlânî, Muhammed b. Hüseyn es-Sâdıkī. Ḥāşiye ‘alā envāri’t-tenzīl. Nuruosmaniye, 526: 1-242.
• Gömbeyaz, Kadir. “İtikadî Fırka Tasnifçiliğinde Âmidî’nin Yeri”. Uluslararası Seyfuddîn Âmidî Sempozyumu Bildirileri içinde, ed. A. Erkol-A. Adak-İ. Bor, 293-296. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikadi Fırka Tasnifleri. Doktora Tezi. Uludağ Üniversitesi, 2015.
• el-Gümülcinevî, es-Seyyid Muhammed. Risāle fī baḥsi’l-irādeti’l-cüz’iyye. Esad Efendi, 1180: 1-11. Süleymaniye Ktp.
• Günay, Hacı Mehmet. “Semerkandî, Alâeddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 36: 470-471. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Gündüz, İrfan. Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri. İstanbul: Seha Neşriyat, 1984.
• el-Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed. Risāle fī māhiyyeti’ṭ-ṭarīḳa. Esad Efendi, 3543: 53-55. Süleymaniye Ktp.
• Hafîdü’t-Teftâzânî, Seyfüddîn Ahmed. Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-‘aḳā’id. Carullah, 1195: 1-84. Süleymaniye Ktp.
• el-Halebî, İbrâhîm b. Muhammed. Risāle fī şerefi’l-ḳureşī nebiyyinā. Yazma Bağışlar, 2061: 73-75. Süleymaniye Ktp.
• el-Halebî, İbrâhîm b. Muhammed. er-Raḥṣ ve’l-vaḳs li-müsteḥilli’r-raḳṣ: ḥükmü’l-ḥadḍa fi’l-İslām. nşr. H.S. Süveydân. Dımaşk: Dârü’l-Beşâir, 2002.
• el-Halebî, Muhammed b. Ömer. Tercüme-i menāḳıbü’l-İmāmi’l-A‘ẓam Ebū Ḥanīfe li’l-Kerderī. Nuruosmaniye Ktp., 2615: 1-178.
• el-Halebî, İbrâhîm b. Mûsâ. Dürretü’ṣ-ṣulṭān ve dirretü’ş-şeyṭān, Ayasofya, 2869: 1-194. Süleymaniye Ktp.
• el-Halhalî, Hüseyn b. el-Hasan. Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-Celāl, Atıf Efendi Ktp., 1363: 57-102.
• Hatibzâde, Muhyiddîn el-Amâsî. İnbāü’l-istifā’ fī ḥaḳḳi ebeveyi’l-Muṣṭafā. Çelebi Abdullah, 405: 79-109. Süleymaniye Ktp.
• el-Hayâlî, Şemseddîn Ahmed, Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-‘aḳā’idi’n-Nesefîyye. İstanbul: Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1279.
• Hoca Sadettin Efendi. Tâcü’t-tevârîh, haz. İ. Parmaksızoğlu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• el-Hüseynâbâdî, Haydar b. Ahmed el-Kürdî. Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-Celāl. Fatih, 2955: 1-81. Süleymaniye Ktp.
• İbn Battûtâ, Muhammed et-Tancî. İbn Battuta Seyahatnamesi. trc. A. S. Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• İbn Bîbî, Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed. Selçuknâme, trc. M. Halil Yinanç, haz. R. Yinanç-Ö. Özkan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007.
• İmâm-ı Rabbânî, Ahmed-i Fârûk-i Sirhindî. Mektûbât-ı Rabbânî. çev. A. Akçiçek. İstanbul: Merve Yayınları, ty.
• el-İsferâyînî, İsâmüddîn İbrâhîm. Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-‘aḳā’id, Ayasofya, 2215: 1-80. Süleymaniye Ktp.
• Kadızâde Mehmed Efendi. Naṣrü’l-aṣḥāb ve’l-aḥbāb ve ḳahrü’l-kilābi’s-sebbāb fī reddi’r-Rāfıḍa, Amasya Yazma Eser Kütüphanesi, 1639: 1-76.
• Kalaycı, Mehmet. “Bir Hakkın Teslimi: Ebû Azbe’nin er-Ravzatü’l-Behiyye’sine Yansıyan İntihal Olgusu”. İslâm Araştırmaları Dergisi 29 (2013): 1-34.
• Kalaycı, Mehmet. “Ebu Sa’id el-Hâdimi’nin 73’lü İhtilaf Tasnifi ve Kaynakları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54, sy. 2 (Aralık 2013): 215-221.
• Kalaycı, Mehmet. “Eş‘arîlik ve Mâtürîdîliği Uzlaştırma Girişimleri: Tâcüddin es-Sübkî ve Nûniyye Kasidesi”. Dinî Araştırmalar 14, sy. 40 (2012): 112-131.
• Kalaycı, Mehmet. “Kemâlpâşâzâde’nin Eş‘arîlik-Mâturîdilik İhtilafı Konusundaki Risalesi Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53, sy. 2 (Aralık 2012): 211-218.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• el-Karabâğî, Yûsuf b. Muhammed Can. Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-Celāl. Atıf Efendi Ktp., 1363: 103-170.
• el-Karamânî, Kara Kemâl. Ḥāşiye ‘alā ḥāşiyeti'l-Ḥayālī ‘alā şerḥi’l-‘aḳā’idi’n-Nesefîyye. İstanbul 1314.
• el-Karsî, İbn Hacerzâde. Risāle fī mesā’ili’l-muḫtelef fīhā beyne’l-fıraḳi’l-İslāmiyye, Esad Efendi, 1269: 101-106. Süleymaniye Ktp.
• Kâtip Çelebî, Hacı Halîfe. Keşfü’z-Zünûn. trc. çev. R. Balcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007-2010.
• Kâtip Çelebî, Hacı Halîfe. Mizanü’l-Hakk fi İhtiyari’l-Ahakk: En Doğruyu Seçmek İçin Hak Terâzîsi. haz. O. Şaik Göksoy. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 1980.
• Kemalpaşazâde Şemseddîn Ahmed. “Risāletü’l-iḫtilāf beyne’l-Eşā‘ira ve’l-Mātürīdiyye”. Sunnitische Theologie in Osmanischer Zeit içinde, ed. E. Badeen, 20-23. Würzburg: Ergon Verlag, 2008.
• Kemalpaşazâde Şemseddîn Ahmed. Tevârîh-i âl-i Osmân, X. Defter. haz. Şerafettin Severcan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996
• Kemalpaşazâde, Şemseddîn Ahmed. Tevârîh-i âl-i Osmân, IX. Defter. Veliyüddin Efendi, 2447. Beyazıt Devlet Ktp.
• el-Kestellî, Muslihuddîn Mustafâ. Ḥāşiyetü’l-Kestellî ‘alā şerḥi’l-‘aḳā’id. İstanbul: Salâh Bilici Kitâbevi, 1973.
• el-Kırşehrî, Muhammed b. Velî el-İzmirî. Şerḥu’l-ḫilāfiyyāt beyne’l-Eş‘arī ve’l-Mātürīdī. Şehid Ali Paşa, 1650: 1-143. Süleymaniye Ktp.
• Köksal, Cüneyd Asım. “İslam Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlakiliği Meselesi -Mukaddimat-ı Erbaa’ya Giriş-. İslam Araştırmaları Dergisi 28 (2012): 1-44.
• el-Kûrânî, İbrâhîm. Cilā’ü’l-enẓār bi-taḥrīri’l-cebr ve’l-iḫtiyār, Veliyyüddin Efendi, 1815: 135b-136a. Beyazıt Devlet Ktp.
• el-Kûrânî, İbrâhîm. İlmā‘u’l-muḥīṭ bi-taḥḳīḳi’l-kesbi’l-vasaṭ beyne ṭarafeyi’l-ifrāṭ ve’t-tefrīt, Şehid Ali Paşa, 2722: 151-161. Süleymaniye Ktp.
• el-Kûrânî, İbrâhîm. İs‘afü’l-ḥanīf li-sülūki silki’t-ta‘rīf, Hamidiye, 1440: 12b-46a. Süleymaniye Ktp.
• el-Kûrânî, İbrâhîm. Meslekü’l-i‘tidāl ilā fehmi āyeti ḫalḳi’l-a‘māl, Şehid Ali Paşa, 2722: 162-173. Süleymaniye Ktp.
• el-Kûrânî, İbrâhîm. Meslekü’s-sedād ilā mes’eleti ḫalḳi ef‘ali’l-‘ibād, Hekimoğlu, 942: 91b-120a. Süleymaniye Ktp.
• el-Kûrânî, İbrâhîm. Şümūsü’l-fikri’l-münḳize ‘an ẓulümāti’l-cebr ve’l-ḳader, Hamidiye, 1440: 46b-49a. Süleymaniye Ktp.
• el-Kureşî, İbn Ebî’l-Vefa Muhyiddîn. el-Cevāhirü’l-muḍıyye fī ṭabaḳāti’l-ḥanefiyye. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Cize: Hicr li't-Tıbaa ve'n-Neşr, 1993.
• Kutlu, Sönmez. “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâtürîdî”, İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik içinde, ed. S. Kutlu, 23-64. Ankara: Otto Yayınları, 2013.
• Kutluer, İlhan. “Semerkandî, Muhammed b. Eşref”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 36: 475-477. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Le Gall, Dina. A Culture of Sufism: Naqhsbandis in the Ottoman World 1450-1700. Albany: State University of New York, 2005.
• el-Lekānî, Abdüsselâm b. İbrâhîm. Şerḥu cevhereti’t-tevḥīd. Kahire: el-Mektebetü’t-Ticâreti’l-Kübrâ, 1955.
• Madelung, Wilferd. “Alā’ al-Dīn Samarqandī”. in Encyclopedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater (Costa Mesa: Mazda Publishers, 1996). vol. 1: 782-783.
• el-Mağnisavî, Ebü’l-Müntehâ. Şerḥu fıḳhi’l-ekber. nşr. el-Hac Abdullatif ve Bahaüddîn el-Gazzi. yy. 1288.
• el-Mağnîsavî, Kara Mahmud b. el-Hasan. Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-Celāl. Laleli, 2201: 1-59. Süleymaniye Ktp.
• Martı, Huriye. Osmanlı’da Bir Daru’l-Hadis Şeyhi: Birgivî Mehmed Efendi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Mehmed Nazmi Efendi. Osmanlılarda Tasavvufi Hayat: Halvetilik Örneği. haz. O. Türer. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Mercânî, Şihâbüddîn b. Bahâüddîn. Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-Celāl li’l-‘aḳā’idi’l-‘Aḍudiyye. y.y.: Matbaai Amire, 1317.
• Mestcizâde Abdullah Efendi. e el-Mesālik fī’l-ḫilāfiyyāt beyne’l-mütekellimīn ve’l-ḥukemā’. nşr. Seyyid Bahçıvan. İstanbul: Daru’l-İrşad, 2007.
• Mirzâ Mahdûm, Muinüddîn Eşref. en-Nevāḳıḍ ‘ale’r-Revāfıẓ. Ayasofya, 2249: 1-120. Süleymaniye Ktp.
• el-Mudurnî, Şeyh Şa‘bân en-Nakşibendî. Risāle fī’l-ḳaḍā ve’l-ḳader. Esad Efendi, 940: 6-10. Süleymaniye Ktp.
• Muhammed Abduh, Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-Celāl. İstanbul: Matbaa-i Hayriye, 1322.
• Müftîpaşa, Ahmed b. Hızır Bey el-Bursevî. Taḥḳīḳu’l-esrār ve tenvīrü’l-efkār. Ayasofya, 970: 1-41. Süleymaniye Ktp.
• Müstakimzâde Süleyman Sadeddin. Mecelletü’n-nisāb fi’n-neseb ve’l-künā ve’l-elḳāb. Halet Efendi, 628. Süleymaniye Ktp.
• Müstakimzâde Süleyman Sadeddin. Menāḳıb-ı İmām-ı A‘ẓam. Bağdatlı Vehbi, 1248: 1-148. Süleymaniye Ktp.
• Nev‘î Efendi, Yahyâ Malkarâvî. “Risāle fi’l-farḳ beyne mezhebi’l-Eşā‘ira ve’l-Mātürīdiyye”, Sunnitische Theologie in Osmanischer Zeit içinde, ed. E. Badeen, 26-29. Würzburg: Ergon Verlag, 2008.
• en-Niksârî, Muhyeddîn İbrâhîm b. Muhammed. Burhānü’l-elḥān fī ḥükmi’t-teġannī ve’d-deverān. Yazma Bağışlar, 701: 1-72. Süleymaniye Ktp.
• Niyâzî-i Mısrî. İrfan Sofraları. çev. S. Ateş. Ankara: Emel Matbaası, 1971.
• Niyâzî-i Mısrî. Risāle-i es’ile ve ecvibe. Sütlüce Dergahı, 262. Süleymaniye Ktp.
• en-Nûrî, Abdülahad el-Halvetî. Te’dībü’l-mütemerridīn. Fatih, 5293: 278-315. Süleymaniye Ktp.
• Nûru’ş-Şîrâzî, Muhammed b. Ebî’t-Tayyib. Şerḥu’l-ḳaṣīde fī’l-ḫilāf beyne’l-Eş‘ariyye ve’l-Mātürīdiyye. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Ktp., 1030: 1-56.
• Öçal, Şâmil. “Osmanlı Kelamcıları Eş’ârî miydi? -Muhammed Akkirmânî’nin İnsan Hürriyeti Anlayışı-”. Dinî Araştırmalar 2 (1999), 5: 225-254.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 40: 299-308. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Pazarbaşı, Erdoğan. “Vani Mehmed Efendi’nin Tevbe Suresi 39. Ayetini Türklerle İlgi Kurarak Yorumlaması”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1996): 113-120.
• er-Rûmî, Hâkim İshâk. Muḫtaṣarü’l-ḥikmeti’n-nebeviyye. Hamidiye, 388: 210-257. Süleymaniye Ktp.
• Sadreddînzâde, Mehmed Emîn eş-Şirvânî. el-Fevā’idü’l-ḫāḳāniyyeti’l-Aḥmed ḫāniyye. Nuruosmaniye, 4133: 1-110.
• Sadreddînzâde, Mehmed Emîn eş-Şirvânî. Muḫtaṣar fī beyāni’l-meẕāhibi’l-muḫtelife. Harput, 11: 101-116. Süleymaniye Ktp.
• es-Samsûnî, Hasan b. Abdissamed. Ḥāşiye ‘ale’l-muḳaddimeti’l-erba‘a. Bağdatlı Vehbi, 2027: 1-7. Süleymaniye Ktp.
• Savory, Roger M. “Safavid Persia”, The Cambridge History of Islam içinde, ed. P. M. Holt-Ann K. S. Lambton-Bernard Lewis, vol. 1: 394-429. Cambridge: Cambridge University Press, 1930.
• Sarıgörez Nureddin Efendi. Kızılbaş Risalesi. Akseki Yeğen Mehmet Paşa İlçe Halk Kütüphanesi, 264: 97b-99a. Konya Bölge Yazma Eserler Ktp.
• es-Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn. Mīzānü’l-uṣūl fī netā’ici’l-uḳūl. nşr. A. Abdurrahmân es-Sa‘dî. Bağdad: Vizâretü’l-evkaf ve’ş-şu’ûnü’d-diniyye, 1987.
• Sipehsalar, Ferîdûn b. Ahmed. Mevlânâ ve Etrafındakiler: Risale, trc. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 1977.
• es-Siyâlkûtî, Abdülhakîm el-Hindî. Ḥāşiye ‘alā şerḥi Celālüddīn ed-Devvānī ‘alā ‘aḳā‘idi'l-‘Aḍudiyye: Siyalkūtī ‘ale’l-Celāl. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1271.
• es-Siyâlkûtî, Abdülhakîm el-Hindî. Ḥāşiye ‘alā ḥāşiyeti'l-Ḥayālī ‘alā şerḥi’l-‘aḳā’idi’n-Nesefîyye. İstanbul 1316.
• es-Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali. Ṭabaḳātü’ş-Şāfi‘iyyeti’l-kübrā. nşr. A. M. el-Hulv-M. M. et-Tanâhî. Kahire: Matbaatu İsa el-Babi el-Halebi, 1963-1964.
• Sünbül Sinân, Yûsûf b. Ya‘kūb el-Halvetî. er-Risāletü’t-taḥḳīḳiyye. Esad Efendi, 1434: 1-21. Süleymaniye Ktp.
• Şeyhzâde, Abdürrahîm el-Amâsî. Naẓmü’l-ferā’id ve cem‘u’l-fevā’id. Mısır 1317.
• eş-Şîrâzî, Mürşid b. İmâm. Ḥāşiye ‘alā şerḥi’l-‘aḳā’id, Ayasofya, 2220: 1-72. Süleymaniye Ktp.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Osmanlı Bilginleri, trc. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayınları, 2007.
• Topaloğlu, Bekir. “Te’vîlâtü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 41: 32. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Unan, Fahri. “Klasik Dönem Osmanlı Bilim Anlayışı”. Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji: Makalaler içinde. ed. Y. Unat. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2010.
• Unan, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.
• Vânî Mehmed Efendi. Ārā’isü’l-ḳur’ān ve nefā’isü’l-furḳān. Nuruosmaniye Ktp., 323: 1-352.
• Yazıcıoğlu, M. Sait. “XV. XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreselerinde İlm-i Kelam Öğretimi ve Genel Eğitim İçindeki Yeri”. İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi 4 (1980): 273-283.