An Evaluation of Basic Concepts and Historical Background of Pastoral Care and Counseling

Yıl 2017, Cilt: 21 Sayı: 1, 255 - 296, 15.06.2017

Ömer Söylev

https://doi.org/10.18505/cuid.286648

Cited By: 3

Öz

Until
the 19th century in which psychology emerged as a scientific discipline,
problems that are related to humans always were interpreted with philosophical
considerations. In time, philosophical movements such as positivism and
materialism have led psychology as a scientific branch to have its own concepts
and methods. Religion has been excluded from scientific research for a long
period under the influence of the paradigms that dominate the science in this
process. Despite the negative attitudes of scholars to religion, Christian
clergy closely followed scientific developments in the fields such as
philosophy and psychology. Pastoral care and counseling concepts and methods
based on today's religious counseling and guidance have emerged, as
traditionally maintained "pastoral care" activities within the
framework of church services have been influenced by developments in psychology
and psychotherapy. After the 1960s, pastoral care and counseling, which has a
tendency to be widespread throughout the world, has become a focus of interest
in religious institutions and academic community in Turkey in recent years.
This article focuses on basic concepts and historical background of pastoral
care and counseling in order to contribute to the study of the subject's
realization in Islamic culture.

The modern way of
life has not only accelerated social change, but has also changed individual
needs. Rapid change and differentiated needs brought with it a number of
psychological problems. Accordingly, psychological processes affecting the
human being and causing illness have begun to be examined. On the other hand,
the values and belief systems of life have also been affected by change, and
important changes and developments have taken place in institutional religious
structures and religious services. For this reason, the necessity of learning
the perspective and attitude of religion in the face of new events and
situations emerging from one side, the need for psychological help and spiritual
support in the face of suffering and crises experienced from the other side is
increasing. In short, religion has become an area where people need guidance
because they are forced to move on their own.

Since the
pioneering work in the area of pastoral care and counseling has emerged
entirely as a Christian activity, the first concepts of this field are closely
related to Christian culture. "Pastoral care", which is the basic
concept of pastoral care and counselling, usually refers to religious counseling
and guidance services performed by priests, especially outside the church. The
foundations of today's pastoral care and counseling services are pastoral care
activities, which are spiritual support, advice and consultation given by
Christian religious men. There are also the origins of Christian theology, such
as the doctrine of Christ and the Trinity, the teachings of salvation through
grace, infallibility of the Church, the understanding of priesthood, the
institution of confession and the status of the Church.

Pastoral care and
pastoral counseling are forms of help that can be distinguished from each other
to some extent. The difference lies in the related psychological dynamics
rather than moral stance when priests are working with people. For this reason,
the largest and most extensive pastoral activity between the two is strictly
pastoral care. These activities are more or less structured general
relationships with formal and informal conversations, dialogues and other
communication interactions and with young people, couples, adults and various
other groups. The aid associations, referred to as pastoral counseling, include
aid activities that are structured within the framework of a specific place and
a certain period of time, differently from the general and everywhere
feasibility of pastoral care activities, in which case there is a need for care
and time for the pastor. The distinctive point here is that the individual has
more psychological condition and problems.

The emergence of
religious counseling and guidance as an institutional service area is directly
related to the reform movements and the transformation of the industrial
revolution over the social organization of Western European countries and the
establishment of religious institutions. As a matter of fact, Catholics, and
especially Orthodox people, were more cautious in their newly developing
psychological counseling activities, while Protestants tended to embrace new
psychological theories and techniques in religious support and assistance
services. The process that has taken place since the 15th century, with the
differentiation of humanity, God, and astronomy, brought with it a radical
change called "enlightenment" in the 18th century. The period of
enlightenment is characterized by the reduction of religious tolerance and the
exchange of supernatural with nature, the religion with science, the divine
command with natural law, and the religionists with philosophers. In this
period, the subject of religion and spirituality has been seen as a private,
unscientific, unknown peculiar space that is believed to have to be excluded
from psychological research and clinical trials.

Although the
psychologist was not able to establish a healthy relationship with religion by
the influence of the paradigm, which was a dominant factor in scientific field
at the time when psychology emerged as a scientific discipline the clergy who
carried out "pastoral care" activities within the framework of church
services, especially in the United States and Europe, have benefited from the
accumulation of modern psychiatry and psychotherapy. By influencing the
activities of the church in the field of psychology, the priests helped them to
gain a distinctive dimension, both in the church and outside the church. The
"pastoral counseling" field has begun to develop with the use of
methods and rules of counseling psychology and clinical psychology in the
cultivation of priests.

Until the investigation of Abraham Maslow's "Towards a
psychology of being" (1962), religion and spirituality, which were not
deemed worthy of attention, were recognized as a final need and an important
motivation to meet. Recent research in the field reveals that there is a
significant relationship between mental and physical health with religion.
Counselors do not include the clients' religious beliefs in the consultation
process. It is considered synonymous with ignoring an important part of the
client's identity. As a result of these developments, many medical faculties
and psychology departments in the United States and other developed countries
are now lecturing on religious counselling.

Pastoral care and
counseling activities, which have been practiced in the Christian world since
the beginning of the 20th century, have become the focus of academic circles
and related institutions in Turkey in recent years, depending on the global
influences of social change and the differentiated needs of the increasingly
modern life. Although pastoral care and counseling are considered as a foreign
concept and an un-institutionalized service area in our culture, the most
important part of the religious services that have been carried out since the
Prophet Muhammad (pbuh) constitutes the activities of “irshad” (to guide or to show someone the right path), which is the spiritual guidance.
Today, however, there is a need for new “irshad” models that support the
principles and approaches of modern psychological aid disciplines. With goals,
principles, methods and approaches, Pastoral care and counseling will provide
important contributions to the society in order to meet new needs and
expectations.

Anahtar Kelimeler

Religious Counseling and Guidance, Psychology, Psychotherapy, Pastoral Care, Pastoral Counseling

Dini Danışma ve Rehberliğin Temel Kavramları ve Tarihi Arka Planı Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Psikolojinin bir bilim dalı
olarak ortaya çıktığı 19. yüzyıla kadar, insana dair sorunlar, felsefi bir
yorumla ele alınmıştır. Zaman içinde pozitivizm, materyalizm gibi felsefe
akımlarının yön vermesiyle psikoloji bilimi kendine ait kavram ve yöntemlere sahip
olmuştur. Bu süreçte bilimde hâkim olan paradigmaların etkisiyle din, uzun bir
dönem bilimsel araştırmaların dışında tutulmuştur. Bilim adamalarının dine
karşı olumsuz tutumlarına rağmen, Hıristiyan din adamaları felsefe ve psikoloji
gibi alanlardaki bilimsel gelişmeleri yakından takip etmişlerdir. Kilise
hizmetleri çerçevesinde geleneksel olarak sürdürülen “pastoral care”
faaliyetlerinin psikoloji ve psikoterapi alanlarındaki gelişmelerden
etkilenmesiyle bugünkü dini danışma ve rehberliğin temeli olan “pastoral care
and counseling” kavramları ve yöntemleri ortaya çıkmıştır. 1960’lardan sonra
dünya genelinde bir yayılma eğilimi gösteren dini danışma ve rehberlik konusu,
son yıllarda Türkiye’deki dini kurum ve akademik çevrelerin de ilgi odağı
haline gelmiştir. Bu makalede, konunun İslam kültürü içindeki realizasyonu ile
ilgili çalışmalara katkı vermek amacıyla dini danışma ve rehberliğin temel
kavramları ve tarihi arka planına odaklanılmıştır.

Modern yaşam
biçimi toplumsal değişimi hızlandırmakla kalmamış bireysel ihtiyaçları da bir
hayli değiştirmiştir. Yaşanan hızlı değişim ve farklılaşan ihtiyaçlar bir takım
psikolojik problemleri beraberinde getirmiştir. Buna bağlı olarak insanı olumsuz etkileyen ve hastalanmasına yol açan
psikolojik süreçler incelenmeye başlanmıştır. Öte yandan değişimden hayatın
değer ve inanç sistemleri de etkilenmiş, kurumsal dini yapılarda ve din hizmeti anlayışlarında önemli değişme ve
gelişmeler meydana gelmiştir. Bu sebeple bir taraftan yeni ortaya çıkan olay ve
durumlar karşısında dinin bakış açısını ve tutumunu öğrenme ihtiyacı, diğer
taraftan yaşanan acı ve krizler karşısında psikolojik yardım ve manevi destek
gereksinimleri giderek artmıştır. Kısacası din, insanların kendi başlarına
hareket etmekte zorlandığı, rehberliğe ihtiyaç duyduğu bir alan olmuştur.

Dini danışma ve rehberlik alandaki ilk çalışmalar, tamamen bir
Hıristiyanlık faaliyeti olarak ortaya çıkmış olduğu için bu alana ait ilk
kavramlar da Hıristiyan kültürü ile yakından ilgilidir. Dini danışma ve
rehberliğin temel kavramlarından olan “pastoral care” genellikle rahip ya da
papazların özellikle kilise dışında yürüttükleri dini danışmanlık ve rehberlik
hizmetlerini ifade etmektedir. Günümüzdeki dini danışma ve rehberlik
hizmetlerinin temelini, Hıristiyan din adamlarının verdiği manevi destek, öğüt
ve tavsiye anlamındaki pastoral care faaliyetleri oluşturmaktadır. Ayrıca kavramların,
Mesih ve teslis inancı; günahsızlık ve günahların kefareti, lütuf yoluyla kurtuluş
öğretileri; papazların yanılmazlığı ve ruhbanlık anlayışı; itiraf müessesesi ve
kilisenin statüsü gibi Hıristiyan teolojisine ait kökenleri bulunmaktadır.

Pastoral care ve
pastoral counseling birbirlerinden bir dereceye kadar ayırt edilebilen yardım
şekilleridir. Aralarındaki farklılık, papazların insanlarla çalışırken, ilgili
psikolojik dinamikler yerine kendilerinin ahlaki duruş mesafelerinden
kaynaklanır. Bu nedenle ikisi arasında en geniş ve kapsayıcı pastoral faaliyet,
kesinlikle pastoral care çalışmalarıdır. Bu çalışmalar, resmi ve gayrı resmi
konuşmalar, diyaloglar ve diğer iletişim etkileşimleri ile gençler, çiftler,
yetişkinler ve çeşitli diğer gruplarla daha fazla ya da az yapılandırılmış
genel ilişkilerdir. Pastoral counseling olarak adlandırılan yardım
ilişkileri ise pastoral care faaliyetlerinin genel ve her yerde
uygulanabilirliğinden farklı şekilde, bireylerin belirli bir yerde ve belirli
bir süre tahdidi çerçevesinde yapılandırılmış olan yardım faaliyetlerini içerir
ki, böyle bir yardım sürecinde papazın dikkatini ve zamanını gerektiren
durumlar söz konusudur. Burada ayırt edici nokta, bireyin psikolojik durumu ve
sorunlarının daha fazla olmasıdır.

Dini danışma ve
rehberliğin kurumsal bir hizmet alanı olarak ortaya çıkışı, reform hareketleri
ve sanayi devriminin Batı Avrupa ülkelerinin sosyal dokusu ve dini kurumların
yapılanması üzerinde yaptığı değişimle doğrudan alakalıdır. Nitekim Katolikler
ve özellikle Ortodokslar yeni gelişen psikolojik danışma faaliyetlerinde daha
temkinli bir tutum takınırken Protestanlar dini destek ve yardım hizmetlerinde
yeni psikolojik teori ve teknikleri kucaklama eğilimi göstermişlerdir. 15.
yüzyıldan itibaren oluşan, insana, Tanrı’ya ve âleme bakıştaki farklılaşmanın
gerçekleştiği süreç, 18. yüzyılda “aydınlanma” olarak adlandırılan köklü bir
değişimi beraberinde getirmiştir. Doğaüstünün
doğayla, dinin bilimle, tanrısal buyruğun doğa yasasıyla, din adamlarının
filozoflarla yer değiştirmesi ve dini inanca toleransın azalması ile
karakterize edilen bu dönemde, din ve maneviyat konusu, psikolojik araştırmalar ve klinik deneyler
dışında tutulması gerektiğine inanılan, kişilere özgü, bilim dışı, bilinmez bir
özel alan olarak görülmüştür.

Psikolojinin bir bilim dalı olarak ortaya çıktığı dönemde bilimsel sahada
hâkim olan paradigmanın etkisiyle bilim adamaları her ne kadar din ile sağlıklı
bir ilişki kuramadıysa da; özellikle Amerika ve Avrupa’da kilise hizmetleri
çerçevesinde “pastoral care” faaliyetlerini yürüten din adamları, modern
psikiyatri ve psikoterapi birikiminden etkili bir şekilde yararlanmışlardır. Kilise
faaliyetlerinin psikoloji alanındaki gelişmelerden etkilenmesiyle papaz ve
rahiplerin dini konulardaki yardım çalışmaları hem kilise içinde hem kilise
dışında daha profesyonelce yürütülen faklı bir boyut kazanmaya başlamıştır.
Papazların yetiştirilmesinde danışma psikolojisi ve klinik psikolojinin yöntem
ve kurallarının kullanılmaya başlamasıyla “pastoral counseling” alanı gelişme
göstermeye başlamıştır.

Abraham Maslow’un “kendini gerçekleştiren kişiler” hakkındaki
araştırmasına kadar (1962) ilgiye layık görülmeyen din ve maneviyat, bu
araştırma sonucunda, karşılanması gereken nihai bir ihtiyaç ve önemli bir
motivasyon olarak fark edilmiştir. Alanda son yapılan araştırmalar, din ile ruh
ve beden sağlığı arasında önemli ilişkilerin olduğunu ortaya koymaktadır.
Danışmanlarca, danışanların dini inançlarının danışma sürecine dâhil
edilmemesi; danışanın kimliğinin işe yarayan önemli bir bölümünü yok saymakla
eş anlamlı kabul edilmektedir. Bu gelişmelerin sonucu olarak bugün başta ABD ve
diğer gelişmiş ülkelerde birçok Tıp Fakültesi ve Psikoloji bölümleri,
programlarına dini danışmanlıkla ilgili dersler koymaktadır.

20. yüzyılın başından beri Hıristiyan Batı
dünyasında uygulanmakta olan pastoral care and counseling faaliyetleri,
toplumsal değişmenin küresel etkileri ve gittikçe benimsenen modern yaşamın
farklılaşan ihtiyaçlarına bağlı olarak son yıllarda Türkiye’deki akademik
çevrelerin ve ilgili kurumların ilgi odağı haline gelmiştir. Dini danışma ve
rehberlik, kültürümüzde henüz yabancı bir kavram ve kurumsallaşmamış bir hizmet
alanı olarak kabul edilse de; Hz. Peygamber’den (s.a.v) bu yana sürdürülen din
hizmetlerinin en önemli bölümünü, özü dini rehberlik olan irşat faaliyetleri
oluşturmaktadır. Ancak günümüzde modern psikolojik yardım disiplinlerinin ilke
ve yaklaşımlarından destek alan yeni irşat modellerine ihtiyaç vardır. Dini
danışma ve rehberlik, amaç, ilke, yöntem ve yaklaşımları ile toplumda oluşan
yeni ihtiyaç ve beklentileri karşılamaya yönelik sürdürülen çabalara önemli
katkılar sağlayacaktır.   

Anahtar Kelimeler

Dini Danışma ve Rehberlik, Psikoloji, Psikoterapi, Pastoral Care, Pastoral Counseling

Kaynakça

• Ağılkaya-Şahin, Zuhal. “Federal Almanya Cumhuriyeti’nde Dini Danışmanlık: Teori – Eğitim – Uygulama”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2014.
• Ağılkaya-Şahin, Zuhal. “Hristiyan Gelenekte Manevi Bakımın Teorik Temelleri”. Spiritual Psychology and Counseling 1 (2016): 43-74.
• Altaş, Nurullah. “Din Hizmetleri ve Dini Danışmanlık İlişkisi”. Dini Danışmanlık ve Din Hizmetleri, içinde ed. N. Altaş, M. Köylü, 11-36. Ankara: Gündüz Yayınları, 2012.
• Altaş, Nurullah. “Dini Danışmanlığın Teorik Temelleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41, sy.1 (2000): 327-350.
• Altıntaş, Ersin. “Çağdaş Eğitim Sisteminde Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik”. Psikolojik Danışma ve Rehberlik, içinde ed. Gürhan Can, 2-30. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2014.
• Armaner, Neda. Psikopatolojide Dini Belirtiler. Ankara: Demirbaş Yayınları, 1973.
• Arnold, William V. Introduction to Pastoral Care. Philadelphia: The Westminster Press, 1982.
• Aten, Jamie D. et al. “The Psychology of Religion and Spirituality for Clinicians: An Introduction”, The Psychology of Religion and Spirituality for Clinicians: Using Research in Your Practice, ed. Jamie D. Aten, et al, 1-13. New York: Routledge/Taylor & Francis Group, 2012.
• Aybey, Salih. “Diyanet İşleri Başkanlığı Aile ve Dini Rehberlik Bürolarına Gelen Soruların Analiz ve Değerlendirilmesi: Ege Bölgesi Örneği”. Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2015.
• Aydın, Garip. “Hadislerde Hastalara Yönelik Manevi Destekler”. Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2015.
• Belen, Fatıma Zeynep. “Manevi Danışmanlıkta Bibliyoterapi Tekniği ve Uygulanması”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2014.
• Browning, Donald S. “Introduction to Pastoral Counseling”. In Clinical Handbook of Pastoral Counseling, ed. Robert J. Wicks et al,1:5-13. New Jersey: Paulist Press, 1993.
• Browning, Donald S. Religious Ethics and Pastoral Care. Philadelphia: Fortrees Press, 1983.
• Browning, Donald S. The Moral Context of Pastoral Care. Philadelphia: Westminster Press, 1976.
• Bulut, Aytekin. Din Eğitimi’nde Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2002.
• Cebeci, Suat. “Bir Din Eğitimi Yaklaşımı Olarak Dini danışma ve Rehberlik”. Değerler Eğitimi Dergisi 8, sy.19 (2010): 53-69. Cebeci, Suat. Dini Danışma ve Rehberlik. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Clinebell, Howard “Preface”. In International Perspectives on Pastoral Counseling, ed. James Reaves Farris, xv-xix. New York: The Haworth Pastoral Press, 2002.
• Clinebell, Howard. Basic Types of Pastoral Care & Counseling: Resources for The Ministry of Healing & Growth. Nasville: Abingdon Press, 1984.
• Corey, Gerald, Psikolojik Danışma, Psikoterapi Kuram ve Uygulamaları. trc. Tuncay Ergene, Ankara: Metis yayınları, 2008.
• Çamur, Fatma Yüksel. “Küreselleşen Dünyada İrşat Hizmetlerinde Yeni Bir Alan: Dini Danışmanlık – Türkiye ve İngiltere Örneği”. Vaaz ve Vaizlik Sempozyumu, (17–18 Aralık 2011), içinde 2:54-73. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Çetin, Abdurrahman. Hitabet ve İrşad, Din Hizmetlerinde İletişim ve Güzel Konuşma. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Doğan, Recai. “Müzakereler”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007) içinde 2: 608-610. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Draper, Edgar and Bevan Steadman. “Assessment in Pastoral Care”. In Clinical Handbook of Pastoral Counseling, ed. Robert J. Wicks et al, 1:118-131. New Jersey: Paulist Press, 1993.
• Düzgüner, Sevde. “Ruh-Beden ve İnsan-Aşkın Varlık İlişkisine Yönelik Psikolojik Yaklaşımın Tarihi Serüveni”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 45 (Eylül 2013): 253-284.
• Frager, Robert Manevi Rehberlik ve Benötesi Psikolojisi Üzerine Paylaşımlar. trc. Ömer Çolakoğlu İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2009.
• Freud, Sigmund. “Obsessive Acts and Religious Practices”, 1907; “Totem and Taboo”, 1913; “Psycho-Analysis and Religious Origins”, 1919; “Future of an Illusion”, 1927; “Civilization and its Discontents”, 1930; “Moses and Monotheism”, 1939. In Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, ed. J. Strachey, London: Hogarth Press, 1962.
• Geçtan, Engin. Psikanaliz ve Sonrası. İstanbul: Metis Yayınları, 2008.
• Genia, Vicky. “Seküler Psikoterapistler ve Dindar Danışanlar: Mesleki Mülahazalar ve Öneriler” trc. Üzeyir OK İslami Araştırmalar Dergisi 12, sy.1 (1999): 78-83.
• Gerard, Alexander. The Pastoral Care. London: Printed for T. Cadell Jun. And W. Davies, in the Strand; And A. Brown, at Aberdeen, 1799.
• Gerkin, Charles V. An Introduction to Pastoral Care. Nashville: Abingdon Press, 1997.
• Giddens, Anthony. Modernliğin Sonuçları. trc. Ersin Kuşdil, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Greer, Joanne Marie G. “Research in Pastoral Counseling: Definitions, Methods, and Research Training”. In Clinical Handbook of Pastoral Counseling, ed. Robert J. Wicks et al, 1:632-646. New Jersey: Paulist Press, 1993.
• http://www.aapc.org/membership/certifications/definitions.aspx, erişim 27 Aralık 2012.
• http://www.explorefaith.org/pastoral_counseling.html, erişim 23 Nisan 2012.
• http://www.sanalpsikolog.com/index.shtml “Pastoral Danışma”, erişim 17 Kasım 2012.
• http://www.wisegeek.com/what-is-pastoral-counseling.htm, erişim 23 Nisan 2012.
• Jones, Stanton L. “A Constructive Relationship for Religion with The Science and Profession of Psychology: Perhaps The Boldest Model Yet”. In Religion and The Clinical Practice of Psychology, ed. Edward P. Shafranske, 113-147. Washington: American Psychological Association, 1996; American Psychologist 49, no.3 (1994): 184-199.
• Kahvecioğlu-Karaca, Feyza. “Din Hizmetlerinde Dini Danışmanlık ve Rehberlik”. Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2010.
• Kirkwood, Neville A. Pastoral Care to Muslims, Building Bridges. New York: The Haworth Pastoral Press, 2002.
• Koç, Mustafa. “Manevî-[Psikolojik] Danışmanlık ile İlgili Batı’da Yapılan Bilimsel Çalışmaların Tarihi ve Literatürü (1902-2010) Üzerine Bir Araştırma –II”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12, sy.2 (2012): 239-276.
• Koç, Zihni. “Kültüre Duyarlı Psikolojik Danışma Yaklaşımı: Kuramsal Bir İnceleme”. Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi 11, sy.12 (2003): 1-17.
• Koenig, Harold G. Fait & Mental Healt Religious Resources for Healing. Philadelphia: Templeton Foundation Press, 2005. Köse, Ali. Freud ve Din. İstanbul: İz Yayıncılık, 2005.
• Köylü, Mustafa. “Din Hizmetlerinde Çağdaş Yönelimler ve Faaliyetler: ABD ve Kanada Örneği”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007), içinde 524-541. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Köylü, Mustafa. “Ruh ve Beden Sağlığı İle Din İlişkisi Üzerine Yapılan Araştırmaların Bir Değerlendirmesi” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2010):5-36.
• Lartey, Emmanuel Y. In Living Color: An Intercultural Approach to Pastoral Care and Counseling. Philadelphia: Jessica Kingsley Publisher, 2003.
• Maslow, Abraham H. Dinler, Değerler, Doruk Deneyimler. trc. H. Koray Sönmez İstanbul: Kuraldışı Yayınları, 1996.
• Merter, Mustafa. Dokuz Yüz Katlı İnsan: Tasavvuf ve Benötesi Psikolojisi. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2008.
• Nazlı, Serap. Kapsamlı Gelişimsel Rehberlik ve Psikolojik Danışma Programları. Ankara: Anı Yayınları, 2005.
• Nelson, James M. Psychology, Religion, and Spirituality. New York: Springer Science+Busines Media, 2009.
• Ok, Üzeyir. “Dini Danışmanlık: Tanım ve Tarihi”. Dini Danışmanlık ve Din Hizmetleri, içinde ed. Nurullah Altaş-Mustafa Köylü, 37-58. Ankara: Gündüz Yayınları, 2012.
• Ok, Üzeyir. “İnanç Bakım Danışmanlığı: Bir Model Geliştirme Denemesi”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007) içinde 2:550-574. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Özdoğan, Öznur. İsimsiz Hayatlar, Manevi ve Psikolojik Yaklaşımla Arınma ve Öze Dönüş. Ankara: Özdenöze Yayınları, 2010.
• Özgüven, İbrahim Ethem. Psikolojik Danışma ve Rehberlik. Ankara: Psikolojik Danışma ve Rehberlik Eğitim Merkezi Yayınları, 2007.
• Parlak, Simel. “Manevi Danışmanlığın Gelişimi”. Manevi Yönelimli Psikolterapi ve Psikolojik Danışma içinde ed. H. Ekşi - Ç. Kaya, 30-45. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2016.
• Patton, John. Pastoral Care in Context: An Introduction To Pastoral Care. Kentucky: Westminster John Knox Press, 2005.
• Robert J. Wicks, “Introduction”. In Clinical Handbook of Pastoral Counseling, ed. Robert J. Wicks et al, 2:1-7. New Jersey: Paulist Press, 1993.
• Ross, Alistair. Counselling Skills for Church and Fait Community Workers. Maidenhead: Open Universty Press, 2003.
• Seyyar, Ali. “İslami Değerler Açısından Manevi Sosyal Hizmetler”. Manevi Sosyal Hizmetler, içinde ed. Ali Seyyar, 13-52. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2008.
• Shafranske, Edward P. “The Contributions of Short-Term Dynamic Psychotherapy to Pastoral Psychotherapy”. In Clinical Handbook of Pastoral Counseling, ed. Robert J. Wicks et al, 2:102-128. New Jersey: Paulist Press, 1993.
• Smith, L. Scott. “What Is Faith?: An Analysis of Tillich’s ‘Ultimate Concern’”. Quodlibet: Online Journal of Christian Theology and Philosophy 5, sy.4 (October 2003), erişim 03 Ocak 2017, http://www.quodlibet.net/articles/smith-tillich.shtml
• Snodgrass, Jill. “From Rogers to Clinebell: Exploring the History of Pastoral Psychology”. Pastoral Psychology 55, no.4 (February 2007): 513-525.
• Söylev, Ömer Faruk. “Türkiye’de Dini Danışma ve Rehberlik: Alanları, İmkânları ve Yöntemleri (Diyanet İşleri Başkanlığı Örneği)”. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2014.
• Söylev, Ömer Faruk. “Yerleşik İrşat Usullerini Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar ve Dini Danışma ve Rehberlik Üzerine Bir İnceleme”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22, sy.1, (2013): 179-202.
• Strunk, Orlo. “A Prolegomenon to a History of Pastoral Counseling”. In Clinical Handbook of Pastoral Counseling, ed. Robert J. Wicks et al, 14-25. New Jersey: Paulist Press, 1993.
• Şirin, Turgay. “Bilişsel Davranışçı Psikoterapi Yaklaşımıyla Bütünleştirilmiş Dini Danışmanlık Modeli”. Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2013.
• Tan, Hasan. Psikolojik Danışma ve Rehberlik, Teori ve Uygulama. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2000.
• The American Heritage® Dictionary of the English Language. Fourth Edition, Published by Houghton Mifflin Company, Updated in 2009.
• Tillich, Paul. Theology of Culture. ed. Robert C. Kimball, New York: Oxford University Press, 1964.
• Uludağ, Süleyman. İslam’da İrşad. İstanbul: Marifet Yayınları, 1995.
• Underwood, Ralph L. “Pastoral Counseling in the Parish Setting”. In Clinical Handbook of Pastoral Counseling, ed. Robert J. Wicks et al, 1:332-348. New Jersey: Paulist Press, 1993.
• VandeCreek, Larry. “Hastanede Yatan Kilise Üyelerine Yönelik Dua Vaizliği”. trc. Ali Rıza Aydın, Birey ve Din, Din Psikolojisinde Yeni Arayışlar içinde der. Ali Rıza Aydın, 153-168. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Wise, Carroll A. Pastoral Counseling: It’s Theory and Practice. New York: Harper&Brothers Puhlishers, 1951.
• Yancey, Philip. Acı Çekilirken Tanrı Nerede? Güç Zamanların Üstesinden Gelebilmek İçin Teselli Eden, Şifa Veren Bir Rehber. trc. Nur Nirven, İstanbul: Haberci Yayınları, 2008.