Rize Güneyce Osmân Niyâzî Efendi Tekke Kütüphanesi El Yazması ve Matbu Eserlerin Tespiti ve Değerlendirilmesi

Yıl 2017, Cilt: 21 Sayı: 1, 513 - 538, 15.06.2017

Emrah İstek M.Emin Türklü Alper Ay

https://doi.org/10.18505/cuid.309511

Öz

Bu
çalışma Rize’nin İkizdere İlçesine bağlı Güneyce Köyünde bulunan ve hâlihazırda
tarihi bir tekke camii olan Şeyh Camiinde muhafaza edilen eserlerin tespiti ve
değerlendirilmesi üzerinedir. Ahmed Ziyaüddin Gümüşhânevî’nin (ö.1311/1893)
halifelerinden olan Şeyh Osmân Niyâzî Efendi (1828-1909) kurduğu mezkûr tekkesinde
el yazması ve matbu eserlerden müteşekkil bir kütüphane oluşturmuştur. Zaman
içerisinde bu kütüphane işlevini kaybedince elde kalan eserler tekke camiinin
altındaki bir odada muhafaza edilmiştir. Şeyh Osmân Niyâzî Efendi’nin bizzat
vakfederek kurduğu kütüphanedeki bu eserler, ağırlıklı olarak dinî ilimlerle
alakalıdır. Kitapların çoğunluğunu matbu eserler oluşturmakla birlikte belli
sayıda el yazması da mevcuttur. Caminin bulunduğu konum itibariyle
araştırmacıların doğrudan ulaşabilmelerinin kolay olmadığı bu eserler, bölgenin
nemli iklimi ve haşereler yüzünden hızla yok olmaktadır. Kütüphanede halen
mevcut eserlerin sayısının ve listesinin bugüne kadar yayınlanmamış olması
böyle bir çalışmayı gerekli kılmıştır. Bu sebeple camide bulunan elyazması ve
matbu eserlerin tamamı gözden geçirilmek suretiyle bir tespit ve değerlendirme
çalışması yapılmıştır.

Osmanlı’da
kurulan vakıfların yöneldiği alanların önemli bir kısmı eğitim faaliyetleridir.
Kütüphaneler de ilmi çalışmaların vazgeçilmezleri olduğundan vakıflar bu alana
da el atmışlardır. Osmanlı coğrafyası için medreselerin yanlarında veya
tekkelerde imkânlar oranında bir de kütüphane kurulmaya çalışılmıştır.
Özellikle on dokuzuncu yüzyılda kırsal kesimde sayıları artan kütüphanelerin
eser açısından zenginliği bölgenin ilmi çalışmalarda tanınması ve talebe
çekmesi bakımından da önem arz etmektedir.

On
dokuzuncu yüzyılda yaşamış Nakşibendi Şeyhi Ahmed Ziyaüddin Gümüşhânevî
Hazretleri, ilmî çalışmalara önem veren bir tarikat ehli olarak kendi imkânları
ile İstanbul’da bir matbaa kurdurmuş, 500 altın hibe ederek İstanbul’da
kurdurduğu vakıf kütüphanesinin dışında, Karadeniz bölgesinde (Rize, Bayburt ve
Of) üç tane daha kütüphane tesis ettirmiştir. Gümüşhânevî’nin bu kütüphanelere
toplamda 18.000 kitap vakfettiği bilinmektedir. Karadeniz’deki bu kütüphanelere
mütevelli olarak atanan Şeyh Efendinin halifelerinden olan Şeyh Osmân Niyâzî
Efendi (1828-1909) de kendi imkânlarıyla Rize’nin İkizdere İlçesine bağlı
Güneyce Köyünde bir kütüphane oluşturmuştur. Binaenaleyh bu çalışma
Güneyce’deki mezkûr kütüphanede bulunan eserlerin tespiti üzerinedir.

Şeyh
Osmân Niyâzî Efendi’nin kurduğu bu kütüphane bugün Şeyh Camii olarak bilinen
caminin üst katında bulunmaktaydı; ancak cami görevlilerinden edinilen
bilgilere göre zaman içinde işlevini kaybedince elde kalan eserler tekke
camisinin altındaki bir odada muhafaza edilmiştir. Bu bilgilerden hareketle
Osmân Niyâzî Efendi’nin eserler için müstakil bir kütüphane binası yaptırmadığı
caminin içindeki bölmelerde bu eserleri muhafaza ettiği anlaşılmaktadır.

Osmân
Efendi’nin bizzat vakfettiği bu eserler, ağırlıklı olarak dini ilimlerle
alakalıdır. Kitapların çoğunluğunu matbu eserler oluşturmakla birlikte belli
sayıda elyazması da mevcuttur. Bu eserlerin birçoğunun üzerinde Osmân Niyâzî
Efendinin kütüphane vakfı mührü bulunmaktadır. Kütüphanede bulunan eserler
Osmân Niyâzî Efendi’nin halifelerinden Ferşad Efendi tarafından hazırlanan ve
hala mevcut olan kütüphane defterine kaydedilmiştir. Yakın bir zamanda ise
İsmail Kara, kütüphanede bulunan eserlerin yeni bir listesini çıkartmış ve bu
defterle mukayesesini yapmıştır. Hem kütüphane defteri hem de Kara’nın
oluşturduğu listeler diğer eserler gibi kütüphane içinde kalmıştır. Bu da
kitapların mahiyeti ve muhtevasına erişmeyi zorlaştırmaktadır. Ayrıca
kütüphanenin yerinin sapa ve ulaşımının da zor olmasından dolayı yeterince ilgi
görmediği anlaşılmaktadır. Caminin bulunduğu konum itibariyle araştırmacıların
doğrudan ulaşabilmelerinin kolay olmadığı bu eserler, cami imamları tarafından
muhafaza edilmeye çalışılsa da bölgenin nemli iklimi ve haşereler yüzünden çok
büyük zarar görmesinin yanında kitapların kullanılmamasından doğan büyük
tahribatların olduğu ilk bakışta göze çarpmaktadır. Bunların dışında tahrifatı
önlemek için kitapların birçoğunun yeniden ciltlenme çabası da eserlerin daha
fazla bozulmasını önlemesine rağmen amatörce yapıldığından –orijinalliğinin
bozulması, yanlış isim verilmesi gibi- başka bir takım tahribatlara sebebiyet
vermiştir. Yeninden ciltlenmiş bazı eserlerin sayfalarındaki varak numaraları
ve derkenarların dahi kesildiği tespit edilmiştir.

Ferşad
Efendi tarafından hazırlanan kütüphane defterinde 155 eser ismi kaydedilmiştir.
Söz konusu eserler Tefsir, Akaid, Fıkıh, Tasavvuf, Hadis, Usûl ü Fıkıh, Nahiv,
Maânî, Sarf, Mantık ve Lügat alanlarındaki kitaplardan müteşekkildir. Görüldüğü
üzere bu kitaplar tekke ve medreselerde okutulan derslere yönelik kaynaklardır.

İsmail
Kara’nın listesinde 183 cilt halinde 142 eser mevcuttur. Tespit ettiğimiz
kadarıyla kütüphanede bugün 251 cilt halinde 147 eser bulunmaktadır. Bu
eserlerin içinde el yazması kütüphane kayıt defteri ile beraber toplam 32 cilt
yazma eser mevcuttur. Özel ahşap sandık içerisinde de cüzler halinde (otuz tam
cüz) Kuran-ı Kerim vardır. Kalan 219 tanesi ise taş baskı ve matbu eserlerden
oluşmaktadır. Toplam 251 cildin 171 tanesi sonradan yapılmış yeni ciltli, diğer
eserler (bunlardan birisi otuz cüzlük sandık içindeki Kuran- Kerim’dir) ise
dönemin cildindedir.

Kütüphanede
mevcut olan 31 adet elyazması eser künyelerine göre sıralanmış ve fiziki
durumları detaylı şekilde açıklanmıştır. Eserin künyesi yazılırken müellifi,
eserin adı, dili, telif tarihi, varsa istinsah tarihi, varak sayısı, satır
sayısı ve ebatı şeklinde bir sıra takip edilmiştir. Bu eserlerin bazılarında
eserin müellifi, telif tarihi, istinsah tarihi ve varak sayısı tespit
edilememiştir. Bunlar soru işareti (?) koyulmak suretiyle belirtilmiştir.

Çalışmamızda
tespit edilmiş ve karşılaştırılmış matbu ve elyazması eserlerin haricinde
kütüphanede mevcut olup kütüphane defterinde kaydına rastlanmayan eserler bir
tablo halinde listelenmiştir. Bu tabloya göre 64 cilt halinde 56 eser tespit
edilmiştir. Tablodaki eserlerin çoğunun Ferşad Efendinin kitap tasnifinden
sonraki dönemlerde kütüphaneye eklendiği anlaşılmaktadır. Bunun dışında
eserlerin bir kısmı, yeni ciltlemeden kaynaklı farklı şekillerde
isimlendirilmiştir.

Bu
çalışmada ücra bir Karadeniz köyünde bulunan ve sınırlı sayıda insan haricinde
varlığından haberdar olunmayan medrese eğitimi ve tekke kültürü için de kıymeti
tartışılmaz eserlerin gün yüzüne çıkartılarak araştırmacıların hizmetine
sunulması amaçlanmıştır. Ancak bu kütüphane haricindeki Gümüşhânevî
hazretlerinin çabalarıyla kurulan diğer üç kütüphane için de etraflı bir
çalışma yapılması zarureti vardır. Zira diğer kütüphanelere vakfedilen
eserlerin çoğunun akıbeti meçhuldür.

Bu
kıymetli eserlerin tanıtımı hakkında yaptığımız çalışmamızın yeterli
olmayacağından, eserlerin vakıf şartlarına riayet edilmek suretiyle güvenli ve
ulaşılabilir bir ortama taşınması ve mikrofilme aktarım işleminin ivedilikle
yerine getirilmesi gerekmektedir. Anadolu’nun muhtelif köy, kasaba ve
şehirlerinde kayıt dışı kalmış, tanıtılmamış ve ilim alemi tarafından
bilinmeyen irili ufaklı çok sayıda el yazması ve matbu eserin varlığı söz
konusudur. Bu eserlerin de bulundukları yerlerde kayıt altına alınıp ulusal
anlamda bilinirlik kazanmaları da elzemdir.

Anahtar Kelimeler

Güneyce, Osmân Niyâzî Efendi, Tekke Kütüphanesi, El Yazması, Kitap

The Determination and Consideration of Manuscript and Printed Books of Rize Guneyce Osmān Niyāzī Efendi Tekke Library

Öz

This
study is about the determination and consideration of the works kept in Sheikh
Mosque which is already a historical tekke (dervish lodge) mosque in Guneyce
village, in Ikizdere County, in Rize. Sheikh Osmān Niyāzī Efendi (1828-1909),
one of Ahmed Ziyauddin Gumuşhānevī’s caliphs, constituted a library containing
manuscript and printed books in his tekke. When this library went to pieces in
the process of time, the remained books were kept in a room under the tekke
mosque. These books of the library that was founded by his own devotions of
Sheikh Osmân Niyâzî Efendi, are largely about religious sciences. Though most
of the books were printed, there are certain amount of handwritten manuscripts.
These works that are not reachable easily because of the location of the mosque
have been perishing very fast because of the humid climate of the region and
the insects. This study is necessary because the count and the list of the
books in the library have not been published yet. So, a study of consideration
and determination was conducted by examining all the manuscripts and printed
books kept in the mosque.

An important part of the foundations
established in the Ottoman Empire are educational activities. Since the
libraries were indispensable for their scientific studies, foundations were also
involved in this area. For the Ottoman geography, within the bounds of
possibility a library has been tried to be built beside the madrasahs or in the
dergahs. Especially in the nineteenth
century, in the countryside the number of the libraries is increasingly
important in terms of the recognition of the richness of the library, being
known in scientific works and the drawing of students.

In the nineteenth century, Naqshibandī
Sheikh Ahmed Ziyāuddīn Gumushhānawī who as a person of a religious order gave
importance to the study of science, established a printing press in Istanbul
with his own possibilities. Apart from the foundation library in Istanbul which
was established by donating 500 gold, he has also installed three more
libraries in the Black Sea Region (Rize, Bayburt and Of). It is estimated that
Gumushhanawī has dedicated a total of 18,000 books to these libraries. Sheikh
Osman Niyāzi Efendi (1828-1909), one of the deputies of Sheikh Efendi who was
appointed as trustee to these libraries in the Black Sea Region, created a
library in the village of Guneyce in Rize's Ikizdere district. In addition,
this work is based on the detection of the books found in the mentioned library
in Guneyce. 

Founded
by Sheikh Osman Niyāzi Efendi, this library was located on the upper floor of
the mosque known as Sheikh Mosque; but according to the information obtained
from the mosque officials, the artifacts that had gone to pieces in the course
of time had been retained in a room under the tekke mosque. It is understood from this information that Osman
Niyāzi Efendi had preserved these books in the rooms inside the mosque where he
did not have a separate library building for the books. These books, which have
been dedicated by Osman Efendi personally, are mainly related to religious
sciences. There is a certain amount of manuscripts in addition to printed books
that are in majority. Many of these books have the Osman Niyazi Efendi's
library foundation seal. The books in the library were recorded in the library
book (still exist) prepared by Fershād Efendi, one of Osman Niyāzi Efendi's
deputies. In the near future Ismail Kara has made a new list of books in the
library and made a comparison with this book. Both the library book and the
lists created by Kara are kept in the library like other books and it makes
difficult to access the contents of the books. It is also understood that the
library is not interested enough due to its location and difficulties of
access. Even though the mosque imams have been trying to preserve these books,
there is a great damage caused by not using the books as well as the damages
stemmed from the region’s humid climate and pests. In addition to this, many
attempts to re-bind the books to prevent defacement have caused some other
destructions, such as the corruption of the original pages and giving the wrong
name to the books. It has been determined that the numbers of leaves and even
marginal nots are cut off in some new bound books.

155 books were registered in the library
book prepared by Fershād Efendi. These books are Tafsīr, ʿAqā’id, Fiqh, Sufism,
Hadīth, Uṣūl al-fiqh, Naḥv, Maʿānī, Ṣarf, Logic and Lugāt. As you can see,
these books are the sources for the lessons taught at the tekke and the madrasahs. There are 142 books in 183 volumes on
Ismail Kara's list. As far as we know, there are 147 books in the library today
in 251 volumes. In these books, there are totally 32 volumes of manuscripts
along with a manuscript library book. In a special wooden crate there is also
the Qur’an (thirty full part). The remaining 219 are composed of stone prints
and printed works. 171 of these books are new volume, while the others (one of
them is the Qur’an in the crate) are in the volume of the period.

Thirty-one manuscripts in the library are
arranged according to their artwork and physical conditions of them are
explained in detail. When the record of the book was written, a sequence of
author, title, language, copyright date, if available re-writing date, number
of leaf, number of rows, and size were followed. In some of these books, the
author's name, copyright date, date of re-writing and number of leaflets could
not be determined. These are indicated by putting a question mark (?). Apart
from the printed and handwritten works found and compared in our work, the
books which are not found in the library books are listed in a table. According
to this table, 56 books were found in 64 volumes. It is understood that most of
the books on the table were added to the library by Fershād Efendi in the
period after the book classification. Apart from this, some of the books have
been named different because of new binding.

In this study, it was aimed to present the
valuable books for the education of madrasah and tekke culture, which are not known to anyone other than a limited
number of people in a remote Black See village, to be brought to the service of
researchers. However, it is necessary to carry out a comprehensive study on the
other three libraries established by the efforts of Gumushhānawī other than
this library. Most of the books that are dedicated to other libraries are
unknown. Since our work on the identification of these precious books is not
sufficient, it is necessary to move the books to a safe and accessible
atmosphere by observing the foundation conditions and to carry out microfilm
transfer process promptly. There are a lot of manuscripts and printed books in
various villages, towns and cities of Anatolia which are unregistered, unrecognized
and unknown by the academia. It is also essential that these books have to be
recorded in the places where they are found and gain national awareness.  

Anahtar Kelimeler

Osman Niyazi Efendi, Tekke Library, Guneyce, Manuscript, Book

Kaynakça

• Erünsal, İsmail E.. "Kütüphane", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 27:32. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Gündüz, İrfan. "Ahmed Ziyaeddin Gümüşhânevî", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 14:276. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Güvelioğlu, İshak Güven. "Osmânlı Devri Rize Kütüphaneleri". I. Rize Sempozyumu. Rize. 2007
• Kara, İsmail. Gümüşhânevî Halifelerinden Şeyh Osmân Niyâzi Efendi ve Güneyce-Rize’deki Tekkesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• Osmânzade Hüseyin Vassaf. Sefine-i Evliya. haz. Mehmed Akkuş-Ali Yılmaz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2015.
• Sağır, Yusuf. "Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî’nin Kurduğu Kütüphâneler". I. Uluslararası Ahmed Ziyâüddin Gümüşhânevî Sempozyumu Bildiri Kitabı. Gümüşhane. 2013.
• Yavuz, Şevki. "Feşad Efendi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 12:413. Ankara: TDV Yayınları, 1995.