İslam Bilim Tarihi’nde İlk Tercüme Faaliyetleri ve Bilgi Üretimine Katkısı

Yıl 2018, Cilt: 22 Sayı: 1, 705 - 730, 15.06.2018

Mustafa Barış

https://doi.org/10.18505/cuid.430696

Öz

Ekonomik ilişkiler ve fetihler sonucu çok geniş bir coğrafyaya yayılan ve bunun bir sonucu olarak da birçok farklı kültürle karşılaşan Müslümanlar, özellikle Bizans (Helen/Yunan), İran ve kısmen Hint kültürleriyle temasları sonucunda bu kültürlere karşı büyük bir ilgi ve merak duymuşlardır. Özellikle İskenderiye, Harran ve Cündişâpûr gibi şehirlerin fethedilmesinin ve bu şehirlerdeki ilmî geleneğin Müslümanlar üzerinde önemli etkileri olmuştur. Nitekim bu fetihler akabinde Müslümanlar, sadece dinî ilimlerle yetinmemiş, bunun yanında antik düşünce geleneğini ve kadim kültürleri tanımak amacıyla o kültürlere ait eserleri Arapçaya çevirmek üzere harekete geçmişler, yani ilk tercüme faaliyetlerine başlamışlardır. İslam medeniyeti ve bilim tarihi açısından son derece önemli olan bu ilk tercüme faaliyetleri, bugüne kadar pek çok çalışmaya konu olmuştur. Ancak yapılan çalışmalar sırasında genellikle tercüme yapılan eserlerin isminin, yapıldığı alanların ve bu tercümeleri yapan mütercimlerin zikredilmekle yetinildiği görülmektedir. Bu çalışmada ise İslam Bilim Tarihi’ndeki ilk tercüme faaliyetleri ve yapıldığı alanlar yanında, tercüme faaliyetlerinden önce Müslümanların bu alanlardaki bilgi ve birikimlerinin ne olduğu ve tercüme faaliyetlerinin bu alanlardaki gelişim veya değişime olan katkısı, yazmış olduğu eserler Batı’da da tanınan farklı yüzyıllardaki Müslüman bilim adamlarından örnekler verilmek suretiyle ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bu bağlamda Müslümanlar açısından bilim ve teknolojide II. (VIII.) ile V. (XI.) yüzyıllar arasında yaşanan parlak zaman ve bu zaman dilimi içerisinde yapılan bazı önemli bilimsel faaliyetler; bilgiyi elde etme, bilgiyi sistemleştirme ve özgün bilgi üretme dönemi olmak üzere üç ana bölümde incelenecektir.

Özet: Bilim, medeniyetin ve insanlık tarihinin en önemli ortak miraslarından biridir. Bu mirasta en çok katkısı olanlar ise yaşadıkları toplumda bilime, bilimsel çalışmalara ve bilim insanlarına gereken önemi gösterenlerdir. İlk emri “Oku” olan bir dinin müntesipleri olan Müslümanlar da, bilime değer veren ve bunun için önemli çalışmalar altına imza atan toplumlar arasında saygın bir yere sahiptir.

Ekonomik ilişkiler ve fetihler sonucu çok geniş bir coğrafyaya yayılan ve bunun bir sonucu olarak da birçok farklı kültürle karşılaşan Müslümanlar, özellikle Bizans (Helen/Yunan), İran ve kısmen de Hint kültürleriyle temasları sonucunda bunlara karşı büyük bir ilgi ve merak duymuşlardır. Özellikle İskenderiye, Harran ve Cündişâpûr gibi şehirlerin fethedilmesinin ve bu şehirlerdeki ilmî geleneğin Müslümanlar üzerinde önemli etkileri olmuştur. Nitekim bu fetihler akabinde Müslümanlar, sadece dinî ilimlerle yetinmemiş, bunun yanında antik düşünce geleneğini ve kadim kültürleri tanımak amacıyla o kültürlere ait eserleri Arapçaya çevirmek üzere harekete geçmişler, yani tercüme faaliyetlerine başlamışlardır.

İslam medeniyeti ve bilim tarihi açısından son derece önemli gördüğümüz bu çalışmada, tercüme faaliyetlerinin bilgi üretimine katkısı ele alınacaktır. Bu bağlamda Müslümanlar açısından bilim ve teknolojide VIII. ile XI. yüzyıllar arasında yaşanan parlak zaman ve bu zaman dilimi içerisinde yapılan bazı önemli bilimsel faaliyetler; bilgiyi elde etme, bilgiyi sistemleştirme ve özgün bilgi üretme dönemi olmak üzere üç ana bölümde incelenecektir.

İslâm dininin iki ana kaynağı olarak kabul ettiğimiz Kur’ân-ı Kerîm ve Hz. Peygamber’in hadisleri ilmi öven ve teşvik eden pek çok emir ve tavsiye içermektedir. Hatta bu ayet ve hadislere göre ilmin ya da bilimin rolü dinin ve böylece de bütün bir insan hayatının asıl itici gücü olarak öne sürülmüştür de diyebiliriz. Bundan dolayı Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirilmesiyle Mekke’de başlayan ve Medine’de devam eden ilmî faaliyetler, Hulefâ-i Raşidîn döneminde de artarak devam etmiştir. Özellikle ilk İslâm fetihleri Müslümanların, Bizans ve İran başta olmak üzere pek çok farklı medeniyetle tanışmalarına, bu medeniyetlerin meydana getirmiş olduğu eserlerden faydalanmalarına, Emevîler ve Abbasîler dönemlerinde de yoğun bir tercüme faaliyetine girişmelerine vesile olmuştur. Bu sayede Müslümanlar, dinî ilimler yanında sosyal bilimler, fen ve sağlık bilimleri alanlarında da ilerlemeye başlamışlardır. Bu anlamda Müslümanların ilk yapmaya çalıştığı şey var olan bilgi birikimini tanımaya ve anlamaya çalışmak, sonrasında ise geliştirmek ve dünyanın istifadesine sunmak olmuştur.

Araştırmamızda bilgiyi elde etme dönemi olarak adlandırdığımız dönem; İskenderiye, Harran ve Cündişâpûr gibi şehirlerin fethedilmesinin ve ardından bu şehirlerdeki ilmî geleneğin Müslümanlar üzerindeki önemli etkilerinin bir tezahürü olarak ilk tercüme faaliyetlerinin başladığı dönemdir. Bu dönemde bilim nerede olursa olsun gidip alma çabası hakim olup; amaç, bilgiyi üreten, ister Yunan, ister Hint, ister Farisî olsun onu elde etmek ve Arapçaya çevirmektir. 

Bilgiyi sistemleştirme dönemi ise hem tercüme faaliyetlerinin artarak devam ettiği hem de tercüme faaliyetleri neticesinde elde edilen bilginin sistematik hale getirilmeye başlandığı bir süreçtir. Bu süreçte amaç, bilgiyi üreterek, kullanılabilir hale dönüştürmek ve toplumun hizmetine sunmak olmuştur. Yine bu süreçte, bilim hem takdir ve teşvik edilme ayrıcalığını kazanmış, hem de dönemin yöneticileri ve ilim meraklıları, bilginin ışığıyla tüm sorunların çözülebileceği yaklaşımı içinde olmuşlar ve bu yönde adımlar atmışlardır. Beytülhikmeler ve rasathaneler, bu sürecin birer meyvesi olarak ortaya çıkmış kurumlardır. Bu dönemde yapılan tercümeler Müslümanlar arasında derin bir ilgi ve etki meydana getirerek onların bilgi ve kültürünü zenginleştirmiştir; ancak hiçbir zaman özgün kimliklerini kaybetmelerine sebep olmamıştır. Bilakis Müslüman âlimler, kendilerinden önce yaşamış bilginlerin çalıştıkları farklı alanlarla ilgili eserleri inceleyerek istifade etmişler; fakat hiçbir zaman onları mutlak bir otorite olarak görmeyip, yeri geldiğinde eksik ve yanlışlarını ortaya koymuşlar, sonunda da kendi gözlem, deney ve düşüncelerini ortaya koymak suretiyle özgün eserler üretmişlerdir.

Özgün bilgi üretme süreci olarak adlandırdığımız bu dönemde ise, yaşadığı yüzyılda ön plana çıkmış ve sonrasında Avrupa bilim dünyası tarafından da tanınmış bazı ilim adamlarından ve çalışma yaptıkları alanlardan hareket etmek suretiyle dönemin ilmî anlamda nasıl bir gelişmişlik seviyesine ulaştığı ortaya konmaya çalışılacaktır. Söz konusu bu dönem Fezârî (ö. 190/806), Câbir b. Hayyân (ö. 200/815), Hârizmî (ö. 232/847), Fergânî (ö. 247/861), Ali b. Rabben et-Taberî (ö. 247/861), Ebû Bekir Râzî (ö. 313/925), Bettânî (ö. 317/929), Ebü’l-Vefâ Bûzcânî (ö. 388/998), İbn Sînâ (ö. 428/1037), Ali b. Îsâ el-Kehhâl (ö. 430/1039), İbnü’l-Heysem (ö. 432/1040) ve Bîrûnî (ö. 453/1061) gibi bilim adamı ve düşünürlerin zirvede olduğu bir zaman dilimidir. Bu dönemde bir taraftan tercüme faaliyetleri tüm hızıyla devam ederken (VIII.-X. yüzyıllarda) diğer taraftan araştırmalar, kuralları, yöntemleri ve kavramları olan bir niteliğe kavuşmuş ve İslam bilim tarihinin altın çağı yaşanmıştır. Bu dönem içindeki en parlak çalışmalar, matematik, tıp, fizik, kimya ve astronomi alanlarında gerçekleştirilmiş olup üretilen bilgiler, V. ila XI. yüzyıllar arasında skolastiğin koyu karanlığını yaşayan batı dünyası tarafından, ancak yüzyıllar sonra yani XI. yüzyıldan itibaren Arapçadan çeviriler yapılarak tanınabilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Islam, Science, Translation, Bayt al-Ḥikma, Muslim Scientists

First Translation Activities in Islamic Science History and their Contribution to Knowledge Production

Öz

With economic relations and conquests, Muslims have spread to a very wide geographical area. Consequently, they have encountered many different cultures. Muslims have had great interest and curiosity towards new cultures especially those of Byzantine (Helen / Greek), Iran and partly of the Indian cultures.  Especially, the conquest of cities such as Alexandria, Harran and Jundīshāpūr and the scientific tradition in these cities had great influence on Muslims. After these conquests, Muslims not only studied Islamic sciences but also began the activities of translation into Arabic to get familiar with ancient tradition of thought and culture. These first translation activities, which are extremely important in terms of Islamic civilization and the history of science, have been studied extensively to date. However, it is observed that during the studies performed, the only information mentioned were usually the names of the translated works, the domains of study they were written for and the names of interpreters. This study aims to shed light on the first translation activities in the History of Islamic Science, as well as the fields in which these translations were done, the knowledge and the accumulation of Muslims in these fields before translation activities and the contribution of translation activities in development or change in these fields by providing examples from Muslim scientists in different centuries, whose works are also known in the West. The golden era of Muslims in science and technology between the 8th and 11th centuries and some important scientific activities carried out within this period are analyzed in three periods; “acquisition of the information”, “systematization of the information” and “production of original information”.

Summary: Science is one of the most important mutual heritage of civilization and human history. Those who attach importance to science, scientific studies and scientists are mostly the ones who contributed to this heritage. Muslims, who are the members of a religion with the first holy command “Read,” have a respectful place among the societies that attached importance to science and therefore composed important works.

Through economic relations and conquests, Muslims have spread to a very wide geographical area. Consequently, they encountered many different cultures. Muslims had great interest in and curiosity about new cultures especially those of Byzantine (Helen / Greek), Iran and partly of the Indian cultures.  Especially, the conquest of cities such as Alexandria, Harrān and Jundīshāpūr and the scientific tradition in these cities had great influence on Muslims. After these conquests, Muslims not only studied Islamic sciences but also began the activities of translation into Arabic to get familiar with ancient tradition of thought and culture.

Being extremely important in terms of Islamic civilization and the history of Islamic science, deals with the contribution of translation activities to information production. The golden era of Muslims in science and technology between the 8th and 11th centuries and the some important scientific activities carried out within this period are analyzed in three periods; “acquisition of the information,” “systematization of the information” and “production of original information”.

The Holy Quran and the hadiths of the Prophet, which are regarded as two main sources of Islam, include many orders and recommendations praising and encouraging science. Moreover, according to Quranic verses and the hadiths, the role of science and scholarship has been a propelling power in religion, and consequently in whole human life. Therefore, the scientific activities that started in Mecca with Prophet Muhammad’s being prophet and continued in Medina, kept going intensively during the period of Rashidun Caliphate. Especially the first Islamic conquests helped Muslims encounter different civilizations specially Byzantine and Iran, make use of the works of these civilizations and begin translation activities intensively during the periods of Umayyads and ʿAbbāsids. As a result, Muslims have improved in social, applied and health sciences as well as religious sciences. What Muslims tried to do first is to understand the existing knowledge and then to improve and dedicate it to the use of world. 

In this study, the period commonly referred to as “acquisition of the information” encompasses the time when cities as Alexandria, Harran and Jundīshāpūr were conquered and the scientific tradition in these cities influenced Muslims and consequently the translation activities began. The purpose in that period was to get the knowledge regardless of its location and translate it into Arabic. 

“Systematization of the information” period addressed the process in which translation activities went on and the knowledge acquired via translation was systematized. The purpose of the period was to produce knowledge, make it utilizable and dedicate it to the society. In that period, also, science was praised and encouraged. Administrators and scholars of the period believed that all problems could be solved through science. Centers of translation (Bayt al-Ḥikmas) and observatories were established in this period. Appealing and influencing the Muslims, translations of the period enriched their culture but never led them lose their genuine identity. On the contrary, Muslim scholars, investigating the works of early scholars and criticizing them whenever necessary, never accepted them as absolute authority and produced their authentic works. 

In the period that is referred to as “production of original information,” the level of development reached in terms of science, is revealed presenting the notable scholars of these period and the ones recognized by European science community. Aforementioned period encompasses the era when scholars such as al-Fazārī (d. 190/806), Jabir b. Ḥayyān (d. 200/815), al-Khwārazmī (d. 232/847), al-Farghānī (d. 247/861), al-Ali b. Rabban al-Ṭabarī (ö. 247/861), Abū Bakr al-Rāzī (d. 313/925), Battani (d. 317/929), Abū l-Wafāʾ al-Būzjānī (d. 388/998), Ibn Sīnā (Avicenna) (d. 428/1037), ʿAlī b. ʿĪsā al-Kahhal (d. 430/1039), Ibn al-Haytham (d. 432/1040) and al-Bīrūnī (d. 453/1061) were at the top. In this period (between the 8th and 10th century), translations continued intensively. Moreover, research studies gained their own qualifications in terms of rules, methods and concepts. Islamic science experienced its golden age. The most inspiring works of the period were on mathematics, medicine, physics, Alchemy/chemistry and astronomy. Such scientific knowledge was recognized by the western world living in the darkness of scholastic idea between the 5th and 11th centuries, only after the 11th century via translations from Arabic.

Anahtar Kelimeler

Islam, Science, Translation, Bayt al-Ḥikma, Muslim Scientists

Kaynakça

• Aydın, Cengiz. “Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 348-349. Istanbul: TDV Publications, 1994.
• Bayat, Ali Haydar. “Ali b. Îsâ el-Kehhâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 401. Istanbul: TDV Publications, 1989.
• Bayrakdar, Mehmet. İslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi. Ankara: TDV Publications, 2009.
• al-Balādhurī, Abūl-ʿAbbās Aḥmad b. Yaḥyā b. Jābir. Futūḥ al-buldān. ed. ʿAbd Allāh Anīs al-Tabbāʿ. Beirut: Muʾassasat al-Maʿārif, 1987.
• Boumrane, Chikh. “Ortaçağ İslam Dünyasında Bilim ve Gelişmesi”. Trans. Hüseyin Şimşek. İSTEM 14 (2009): 383-396.
• al-Fārābī, Abū Naṣr Muḥammad. Mutluluğun Kazanılması (Taḥṣīl al-saʿāda). Trans. Ahmet Aslan. Ankara: Vadi Publications, 1999.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Hârizmî, Muhammed b. Mûsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 224-227. Istanbul: TDV Publications, 1997.
• Khalīfa b. Khayyāṭ, Abū ʿAmr. Tārīkh Khalīfa b. Khayyāṭ. ed. Akram Ḍiyāʾ al-ʿUmarī. Riyadh: Dāru Ṭayba, 1985.
• Hureysât, Muhammed Abdülkadir. “Hâlid b. Yezîd b. Muâviye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15: 292-293. Istanbul: TDV Publications, 1997.
• Ibn Juljul, Abū Dāwūd Sulaymān b. Ḥassān al-Andalūsī. Ṭabaqāt al-aṭıbbāʾ wa al-ḥukamāʾ. ed. Fuʾād Sayyid. Beirut: Muʾassasat al-Risāla, 1985.
• Ibn Abī Uṣaybiʿa, Aḥmad b. al-Qāsim al-Khazracī. ʿUyūn al-anbâʾ fī ṭabaķāt al-aṭıbbāʾ. ed. August Müller. Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1995.
• Ibn Khallikān, Abū al-Abbās Shams al-Dīn Aḥmad b. Muḥammad b. Abī Bakr. Wafayāt al-aʿyān wa anbāʾ abnāʾ al-zamān. ed. İḥsān ʿAbbās. Beirut: Dāru Ṣādir, 1994.
• Ibn al-Nadīm, Abū al-Faraj Muḥammad b. Abī Yaʿqūb. al-Fihrist. ed. Riḍā Tajaddud. Tehran: Marvi Offsett, 1971.
• İzgi, Cevat. “Fezârî, Muhammed b. İbrâhim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12: 541-542. Istanbul: TDV Publications, 1995.
• Kaya, Mahmut. “Câbir b. Hayyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 533-537. Istanbul: TDV Publications, 1992.
• Kaya, Mahmut. “Râzî, Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34: 479-485. Istanbul: TDV Publications, 2007.
• Kaya, Mahmut ve Sâmî Şelhub. “Fergânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12: 377-378. Istanbul: TDV Publications, 1995.
• Müftüoğlu, Ferruh. “Bettânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 9-10. Istanbul: TDV Publications, 1992.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. trc. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Printery, 2011.
• Pormann, Peter E. “Tıp”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41: 95-101. Istanbul: TDV Publications, 2012.
• Râşid, Rüşdî. “İlm-i Menâzır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22: 129-131. Istanbul: TDV Publications, 2000.
• Râşid, Rüşdî. “Matematik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 129-137. Ankara: TDV Publications, 2003.
• Sahillioğlu, Halil. “Dinar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9: 352-355. Istanbul: TDV Publications, 1994.
• Sarıçam, İbrahim ve Seyfettin Erşahin. İslam Medeniyeti Tarihi. Ankara: TDV Publications, 2012.
• Sezgin, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik. Trans. Abdurrahman Aliy. 5 Volumes. Istanbul: Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Publications, 2008.
• Sezgin, Fuat. Tārīh al-turāth al-ʿArabī. Trans. ʿAbd Allah b. ʿAbd Allah Ḥicāzī. Riyadh: Cāmiʿat al-Malik Suūd, 1986.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. Bilimin Yitik Şehri Cündişâpûr. Ankara: Ankara Okulu Publications, 2015.
• Şeşen, Ramazan. “İslam Dünyasındaki İlk Tercüme Faaliyetlerine Umûmî Bir Bakış (Başlangıçtan h. IV./m. X. asrın sonlarına kadar)”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Journal 7/3-4 (1979): 3-29.
• Şeşen, Ramazan. “Harran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 237-240. Istanbul: TDV Publications, 1997.
• al-Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad b. Jarīr. Tārīkh al-umam wa-l-mulūk. ed. Muḥammad Abūl-Faḍl Ibrāhīm. Cairo: Dār al-Maʿārif, 1967.
• Taylan, Necip. “Ali b. Rabben et-Taberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 434-436. Istanbul: TDV Publications, 1989.
• Terzioğlu, Arslan. “İbn Sînâ (Tıp)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20: 331-336. Istanbul: TDV Publications, 1999.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. “İbnü’l-Heysem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 82-87. Istanbul: TDV Publications, 2000.
• Tümer, Günay. “Bîrûnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 206-215. Istanbul: TDV Publications, 1992.
• Uslu, Recep. “Cündişâpûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 117-118. Istanbul: TDV Publications, 1993.
• al-Wāqidī, Muḥammad b. ʿUmar b. Wāqid. Futūḥ al-Shām. ed. ʿAbd al-Laṭīf ʿAbd al-Raḥmān. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿİlmiyya, 1997.
• Yakıt, İsmail - Nejdet Durak. İslam’da Bilim Tarihi. Isparta: Tuğra Printery, 2002.
• Yüksel, Ahmet Turan. İslam’da Bilim Tarihi. Istanbul: Kitap Dünyası Publications, 2015.