Khalīfa b. Khayyāt’s Historiography Method

Yıl 2018, Cilt: 22 Sayı: 2, 1321 - 1345, 15.12.2018

Ömer Sabuncu Mahmut Sabuncu

https://doi.org/10.18505/cuid.465797

Öz

Khalīfa b. Khayyāt(d. 240/854-855) was an historian- muḥaddith in the ʿAbbāsid’s period. There are references in sources to his competence in history and lineage rather than Ḥadīth. Two works of him have survived. The first one is al-Ṭabaḳāt which is about study of men and the second one is al-Taʾrīkhwhich chronologically narratesthe events in the history of Islam until 232 AH. The latter is the most significant work to be applied for the historiography of ibnKhayyāt. In this article, Khalīfa b. Khayyāt’s methodology in historiography is examined. In this study, the early period of Islamic histography is handled and the subject is discussed comparatively. The main characteristics of his historiography are his adoption of a chronological style that facilitates the follow-up of the book, his knowledge for the lineage of those who died in wars and the details about the wars. Also, among the charactersitics are his application of isnād to his history book as a muḥaddith, his knowledge for the previous resources via his teachers who belong to the schools of al-Madīna and ʿIrāḳ and when required, his usage of ayah, ḥadīth and poems. These issues are dealed in the artcile with examples. Besides, a study in the West about Khalīfa b. Khayyātasserts that he was a follower of Umayyad dynasty and so this affected his historiography. In this article, this assertion is tackled by analyzing the whole book and it concludes that it is not valid because of some narrations against this assertion.

Summary

Khalīfa b. Khayyāt (d. 240 / 854-55), who grew up in Basra, one of the most important centers of scholarship of the time and the meeting point of scholars, and he continued his scholarly works in this city. Since his grandfather and father are engaged in the field of Ḥadīth, Khalīfa b. Khayyāt started his scholarly adventure at an early age and he took his first education in the field of Ḥadīth.

Scholars, in the early periods, continued their studies in the fields of sciences related to each other. Khalīfa b. Khayyāt’s studies are also in this kind. Although there are references in sources to his accumulation of Ḥadīth, Khalīfa b. Khayyāt ’s main area of ​​expertise is history and nasab/genealogy. The fact that his works and references to him in later sources are largely related to historical events, knowledge of the nasab/genealogy, and wafayāt (death dates of Ḥadīth scholars and narrators) reveals his considerable knowledge on these issues.

 Khalīfa b. Khayyāt lived in the period of ʿAbbāsid caliphs al-Maʾmūn (813-833) and al-Muʿtaṣim (833-842). This period is important because of the fact that the al-Mihna incident took place and the pressure on the Ḥadīth scholars increased. Although Khalīfa b. Khayyāt is not one of the direct opponents of Muʿtazila, his participation in a debate against them provides clues about the place where he stands. 

The scholarly atmosphere of Basra, enabled Khalīfa b. Khayyāt to benefit from a wide range of teacher-student network. In addition to his professors from whom he benefitted in the field of Ḥadīth, he had the opportunity to obtain the knowledge and understanding of the history of that time through his teachers who are important historians of the period in his field. 

Two works related to Khalīfa b. Khayyāt whose reliability is confirmed by djarh wa l tadil scholars reached to our time. One of the oldest Ṭabaḳāt works in the history of Islam is al-Ṭabaḳāt; the other one is the book, al-Taʾrīkh, which provides a new method for Islamic historiography.

This study deals with the principles of the method of historiography, which can be put forward through Khalīfa b. Khayyāt 's al-Taʾrīkh.  al-Taʾrīkhis important in terms of being the first example of chronological writing type in Islamic historiography and has not been subject to any independent study to date. There are two ongoing M.A. thesis about Khalīfa b. Khayyāt, however, no study has been identified that directly deals with its methodology of history. On the other hand, based on some riwāyats/narrations in al-Taʾrīkh, there is a work that claims that Khalīfa b. Khayyāt  had sympathy towards Umayyads. The study named “Khalīfa b. Khayyāt’s History on the Umayyad Dynasty (660-750), prepared by Carl Wurtzel as his PhD. Dissertation, examined the life of Khalīfa, partly the historiography and the religious-political narrations in the work. On the case of Muʿāwiya’s (d. 60/680) request of the allegiance to Yazīd (d. 64/683), Wurtzel compared an event that took place between the envoy of Ibn al-Zubayr (d. 73/692) and Muʿāwiya with al-Balādhurī’s (d. 279/892-93) narrative and concluded that Khalīfa was an Umayyad sympathizer. However, Khalīfa b. Khayyāt’s exclusion of an event such as al-Mihna which was against the ʿAbbāsid and changed the course of history in his book, shouldn’t be considered as a symptom of sympathy; It would be more appropriate to accept it as a feature of history writing.

At the top of Khalīfa b. Khayyāt's principles of historiography, adopting chronological method comes first. Accordingly, Khalīfa b. Khayyāt, gives a brief history about the siyar of the Prophet Muhammad at the introduction of the book. Then, by beginning from the first hijri year, he gives the important events, wars and deaths by the years. Sometimes, he refers to the people assigned by the caliphs of the period by referring to the Amîrs (Administrators) of the Hajj. He gives lists of those who died on both sides of the wars. The importance of mentioning the tribes of the deceased shows his competence in the knowledge of nasab. One of the highlights of his historiography is that he sometimes does not touch upon some of the events and situations that are considered to be turning points in Islamic history; and sometimes he does not go down into detail but just gives relevant narratives. For example, he doesn’t mention any narrations about the selection of the Caliph which perhaps the most fundamental point of separation between Ahl al-Sunnah and Shīʿa in the history of Islam.

Although he gave detailed information about The Battle of The Camel (36/656) and Ṣiffīn cases (37/657), it is not possible to determine his views on this subject. In addition, he never mentioned the al-Mihna incident, which deeply influenced society and the scholarly environment during the ʿAbbāsid period. Isnād is also holds an important place in the methodology of history of Khalīfa who was a muḥaddith at the same time. In many of the narrations he used the words haddathanā and ahbaranā.

In our study, the siyar section of al-Taʾrīkhwas examined in order to determine the sources of the Khalīfa’s historiography and has been seen that the works of Ibn Isḥāḳ (d. 151/768) and Ibn Hishām (d. 218/833) were the main sources of this chapter. Considering Khalīfa b. Khayyāt’s emphasize to isnād and his reach to Ibn Isḥāḳ 's work through the mediation of Bekr b. Suleiman, it can be said that he was dominant in historiography on the sources before him. Khalīfa b. Khayyāt rarely refers to Qur’anic verses and hadiths when describing events. He referred to the verses in only two places and hadiths in only five places.  One of them, and perhaps the most remarkable one in the book is the Ḥadīth of the Prophet Muḥammad: “I am the guardian of whom; ‘Alī is his guardian” This narration is used in the letter of Caliph Mahdī (d. 169/785) of the ʿAbbāsid to khārijī (outer) Abd al-Salām b. Hishām who rebelled. The study is based on the principles outlined above. At the end of the study it is also considered that Khalīfa b. Khayyāt ’s works should be the subject of graduate studies which should be prepared with deep readings.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Historiography of Islamic History, Schools of History, Khalīfa b. Khayyāt, al-Taʾrīkh

Halîfe b. Hayyât’ın Tarih Yazıcılığı Metodu

Öz

Halîfe b. Hayyât (ö. 240/854-55) Abbâsî döneminde yaşamış bir tarihçi-muhaddistir. Kaynaklarda hadisçiliğinden ziyade tarih ve nesep ilmindeki yetkinliğine atıflar bulunmaktadır. Kendisine nispet edilen eserlerden ikisi günümüze ulaşmıştır. Bunlar hadis ricaline ayrılmış et-Tabakâtve İslâm tarihinde hicrî 232 yılına kadar vuku bulan olayları kronolojik bir sistemle ele alan et-Târîhadlı eserlerdir. İkincisi, Halîfe b. Hayyât’ın tarih yazıcılığı noktasında başvurulması gereken en mühim eserdir. Buna binaen bu makalede Halîfe b. Hayyât’ın tarih yazıcılığındaki metodolojisi incelenmektedir. Çalışmanın amacı, yeni bir metot ortaya koyan müellifin tarih yazıcılığının esaslarını incelemektir. Makalede, ilk dönem tarih yazıcılığına değinilmekte ve konu karşılaştırmalı olarak ele alınmaktadır. Halîfe b. Hayyât’ın kitabın takibini kolaylaştıran kronolojik bir üslûp benimsemesi ve özellikle savaşlarda ölenlerin listesini verme noktasında önem arz eden nesep bilgisi ve savaşlara dair anlatıların detaylı olması, onun tarih yazıcılığının esaslarını teşkil eder. Yine, bir muhaddis olarak isnadı tarih kitabına uygulayışı, Medine ve Irak tarih ekollerine mensup hocaları üzerinden kendinden önceki kaynaklara vukûfiyeti ve gerektiği yerde âyet, hadis ve şiire başvurması Halîfe b. Hayyât’ın tarih metodolojisinin özelliklerindendir. Bu hususlar makalede örnekleriyle ele alınmıştır. Bunun yanı sıra, Halîfe b. Hayyât üzerine Batı’da yapılan bir çalışmada, müellifin Emevî sempatizanı olduğu ve bu durumun onun tarih yazıcılığına etki ettiği iddia edilmektedir. Bu makalede, sözü edilen iddia, et-Târîhadlı eseri bütünüyle incelemek suretiyle ele alınmış ve iddianın bazı aleyhte rivayetlerin bulunması sebebiyle geçerli olamayacağı sonucuna varılmıştır.

Özet

Halîfe b. Hayyât (ö. 240/854-55), dönemin en önemli ilim merkezlerinden biri ve âlimlerin buluşma noktası olan Basra’da yetişmiş ve ilmî mesâisini bu şehirde sürdürmüştür. Dedesi ve babasının hadis ilmiyle meşgul olması, Halîfe b. Hayyât’ın ilmî serüvenine erken yaşta başlamasına ve ilk eğitimini hadis alanında almasına vesile olmuştur.

Âlimler, ilk dönemlerde çalışmalarını birbiri ile ilintili ilim sahalarında sürdürmüşlerdir. Halîfe b. Hayyât’ın ilmî çalışmaları da bu minval üzeredir. Kaynaklarda hadis ilmindeki birikimine atıflar bulunsa da Halîfe b. Hayyât’ın esas uzmanlık alanı tarih ve nesep ilmidir. Eserleri ve sonraki kaynaklarda ona yapılan atıfların büyük oranda tarihî olaylar, nesep bilgisi ve vefeyâta dair olması bu konulardaki birikimini ortaya koymaktadır.

Halîfe b. Hayyât, Abbâsî halifeleri Me’mûn (813-833) ve Muʻtasım (833-842) dönemlerinde yaşamıştır. Bu dönem, Mihne olayının vuku bulduğu ve özellikle hadis âlimlerine yönelik baskının arttığı bir dönem olması hasebiyle önemlidir. Halîfe b. Hayyât, doğrudan muhalifler arasında yer almasa da Mu‘tezile’ye karşı bir münazaraya katılması onun durduğu yere dair ipuçları sunmaktadır.

Basra’nın ilmî ortamı, Halîfe b. Hayyât’ın geniş bir hoca-talebe ağından istifade etmesini sağlamıştır. Hadis alanında istifade ettiği hocalarının yanında, esas yetkin olduğu tarih alanında dönemin önemli tarihçileri olan hocaları aracılığıyla önceki dönem tarih bilgi ve anlayışını elde etme imkânı bulmuştur. Cerh ve ta‘dil âlimleri tarafından güvenilirliği teyit edilen Halîfe b. Hayyât’a nispet edilen eserlerden iki tanesi günümüze ulaşmıştır. Bunlardan biri İslâm tarihinin en eski tabakat eserlerinden olan et-Tabakât; diğeri ise İslâm tarih yazıcılığına yeni bir metot kazandırdığı kitabı et-Târîh’tir.

Bu çalışma, Halîfe b. Hayyât’ın et-Târîh’i üzerinden ortaya konulabilecek olan tarih yazıcılığı metodunun esaslarını ele almaktadır. et-Târîh, İslâm tarih yazıcılığında kronolojik yazım türünün ilk örneği olması açısından mühim olup bugüne kadar herhangi bir müstakil çalışmaya konu edilmemiştir. Halîfe b. Hayyât ile alakalı devam eden iki tane yüksek lisans tezi bulunmaktadır. Ancak doğrudan onun tarih metodolojisini ele alan bir çalışma tespit edilememiştir. Diğer taraftan Batı’da, Halîfe b. Hayyât’ın et-Târîh’indeki bazı rivayetlere binâen, onun Emevî sempatizanı olduğunu iddia eden bir çalışma yapılmıştır. Carl Wurtzel’in doktora tezi olarak hazırladığı “Khalifa ibn Khayyat’s History on the Umayyad Dynasty (660-750)” adlı bu çalışma, Halîfe b. Hayyât’ın hayatını, kısmen de olsa tarih yazıcılığını ve eserdeki dinî-politik rivayetleri incelemiştir. Wurtzel, Muâviye’nin (ö. 60/680) Yezîd’e (ö. 64/683) biat almak istemesi olayında İbnü’z-Zübeyr (ö. 73/692) ile Muâviye’nin elçisi arasında geçen bir olayı Belâzürî (ö. 279/892-93) rivayetiyle karşılaştırmak suretiyle, Halîfe b. Hayyât’ın Emevî sempatizanı olduğu sonucuna varmıştır. Ancak, yer verilmesi halinde Abbâsîlerin aleyhine olan ve tarihin akışını değiştiren Mihne gibi bir olaya kitabında yer vermeyen Halîfe b. Hayyât’ın bu tür tasarruflarını bir sempatizanlık belirtisi olarak değil; tarih yazıcılığının bir özelliği olarak kabul etmek kanaatimizce daha uygun olacaktır.

Halîfe b. Hayyât’ın tarih yazıcılığının esaslarının başında kronolojik usulü benimsemesi gelir. Buna göre, Halîfe b. Hayyât, Hz. Peygamber’in (s.a.s.) siyerini oldukça muhtasar bir şekilde kitabın girişinde ele alır. Ardından hicrî birinci yıldan başlayarak her yıl gerçekleşen önemli olayları, savaşları ve o yıl ölen kimseleri zikreder. Bazen, hac emirlerini zikretmek suretiyle ele aldığı dönemin halifesinin görevlendirdiği kişilere atıfta bulunur. Savaşlarda iki taraftan da ölenlerin listelerini verir. Ölenlerin mensup oldukları kabileleri zikretmeye özen göstermesi nesep ilmindeki yetkinliğini göstermektedir. Onun tarih yazıcılığının dikkat çekici noktalarından birisi de İslâm tarihinin dönüm noktaları sayılan bazı olay ve durumlara bazen hiç değinmemesi, bazen de sadece ilgili rivayetleri serdedip detaya inmemesidir. Örneğin, İslâm tarihinde Ehli Sünnet ile Şîa arasında belki de en temel ayrılık noktası olan Halife seçimi konusunda hiçbir rivayete yer vermez. Cemel (36/656) ve Sıffîn (37/657) hakkında nispeten detaylı bilgi vermişse de bu rivayetlerden onun bu konudaki görüşlerini tespit etmek pek mümkün değildir. Bunun dışında Abbâsî döneminde toplumu ve ilim dünyasını derinden etkileyen Mihne olayına da hiç değinmemiştir. 

İsnad, aynı zamanda bir muhaddis olan Halîfe b. Hayyât’ın tarih metodolojisinde önemli bir yer tutar. et-Târîh’in büyük bölümünün isnadlı olması bu durumu destekler. O gerek kitapları vasıtasıyla gerek şifahi olarak istifade ettiği hocalarına atıfta bulunmuştur. Rivayetlerin birçoğunda haddesenâ ve ahberenâ gibi rivayet lafızlarını kullanmıştır.

Çalışmamızda Halîfe’nin tarih yazıcılığındaki kaynaklarının tespiti amacıyla et-Târîh’in siyer kısmı incelenmiş, İbn İshak (ö. 151/768) ve İbn Hişâm’ın (ö. 218/833) eserlerinin bu bölümün esas kaynakları olduğu görülmüştür. İbn İshak’ın eserine Bekr b. Süleymân aracılığıyla ulaşan Halîfe b. Hayyât’ın isnada verdiği önem de göz önünde bulundurulduğunda, tarih yazıcılığında kendinden önceki kaynaklara olan hakimiyetinin öne çıktığı söylenebilir. Halîfe b. Hayyât, olayları anlatırken âyet ve hadislere nadiren başvurmaktadır. Âyetlere iki yerde atıf yapan Halîfe, hadise ise beş yerde müracaat etmiştir. Bunlardan biri ve belki de eserde en dikkat çekeni, Hz. Peygamber’den rivayet edilen “Ben kimin mevlâsıysam; Ali de onun mevlâsıdır.”şeklindeki rivayettir. Bu rivayet, Abbâsî Halifesi Mehdî’nin (ö. 169/785) isyan eden Haricî Abdüsselâm b. Hişâm’a yazdığı mektupta kullanılmıştır. Çalışma, yukarıda özetle zikredilen esaslar üzerine bina edilmiştir. Çalışma sonunda Halîfe b. Hayyât’ın ve eserlerinin derinlikli okumalarla hazırlanacak lisansüstü çalışmalara konu olması gerektiği de görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, İslâm Tarih Yazıcılığı, Tarih Ekolleri, Halîfe b. Hayyât, et-Târîh

Kaynakça

• Âsî, Hüseyin. Halîfe b. Hayyât fî târîhihi ve Tabakâtihi. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Kitâbü’l-müttefik ve’l-müfterik. Beyrut: Dârü’l-kâdırî, 1417/1997.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 3 Cilt. Mektebetu’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî. Kitâbu’t-târîhu’l-kebîr. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1425/2005.
• Emîn el-Kudât. Medresetu’l-hadîs fi’l-Basra hatta el-karni’s-sâlisi’l-hicrî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1418/1998.
• Faruqi, Nisar Ahmed. “İlk Dönem İslâm Tarih Yazıcılığı Hakkında Bazı Metodolojik Görüşler”. Bilimname Dergisi 10/1 (2006): 183-189.
• Fayda, Mustafa - Sezgin, Fuat - Abbas, İhsan. İslam Tarih Yazıcılığına Dair Araştırmalar. çev. Nadir Özkuyumcu. Manisa: yy, 1995.
• Fayda, Mustafa. “Halîfe b. Hayyât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15: 301-303. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fayda, Mustafa. “Siyer ve Megâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37: 319-324. Ankara: TDV Yayınları. 2009.
• Günaltay, Şemseddin. İslam Tarihinin Kaynakları -Tarih ve Müverrihler-. haz. Yüksel Kanar. İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. et-Tabakât. Bağdat: Matba‘atu’l-‘Ânî, 1387/1967.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. et-Târîh. 2. Bs. Riyad: Daru Taybe, 1405/1985.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. Müsnedü Halîfe b. Hayyât. Thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. Beyrut: eş-Şeriketü’l-Müttehide, 1405/1985.
• Hicrânî, Ebû Muhammed Afifüddin Abdullah Tayyib b. Abdullah b. Ahmed Bâ Mahreme. Kılâdetü’n-nahr fi vefeyâti a’yâni’d-dehr. Cidde: Dârü’l-minhâc, 1428/2007.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullāh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fi’d-du‘afâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta’dil. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1372/1952.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî. Kitabü’l-Muhabber. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 4 Cilt. y.y.: Mües-sesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. 8 Cilt. Beyrut: Daru Sadr, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbü’s-sikât. 10 Cilt. Haydarabad: Müesse-setü’l-kütübis’sekafiyye, 1398/1977.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Meşâhîru ulemâi’l-emsâr. Trc. Mecdî b. Mansûr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1416/1995.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî. es-Sîretü'n-nebeviyye, nşr. Ömer Abdüsselam et-Tedmurî. Beyrut: Daru’l-Kitabü’l-Arab, 1990.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Yesâr b. Hıyâr el-Muttalibî el-Kureşî el-Medenî. es-Sîretu’n-nebeviyye. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Tefsîru’l-Kur’ani’l-‘Azîm. 8 Cilt. Dâru Tayyibe li’n-neşr ve’t-tevzî, 1420/1999.
• İbn Zebr, Ebû Süleyman Muhammed b. Abdullah b. Ahmed b. Zebrü’r-Reb’i ed-Dımaşkî. Târîhu mevlidi’l-ulemâ ve vefeyâtihim. Riyad. Dâru’l-‘Âsime, 1410/1989.
• İbnü’n-Nedim, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-Nedîm. Kitabü’l-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 1417/1996.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Tarih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40: 36-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf el-Mizzî. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1403/1983.
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. İstanbul: İSAR Vakfı Yayınları, 2008.
• Öz, Şaban. İslâm Tarihi Metodolojisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-Sem‘ânî. el-Ensâb. 12 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1400/1980.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İstanbul: İSAR Vakfı Yayınları, 1998.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Beyrut: Dâru Süveydan, 1967.
• Terzi, Mustafa Zeki. İslâm Tarih Yazıcılığının Doğuşu ve Gelişmesi. Öğretim Üyeliği Tezi. Samsun Yüksek İslâm Enstitüsü, 1981.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Vâkıdî el-Eslemî el-Medenî. Kitabu’l-Meğâzî. thk. Muhammed Abdulkadir Ahmed Ata. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Vekî‘, Ebû Bekir Muhammed b. Halef b. Hayyân Vekî‘ ed-Dabbî. Ahbâru’l-kudât. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Wurtzel, Carl. Khalifa ibn Khayyat’s History on the Umayyad Dynasty (660-750). Liverpool: Liverpool University Press, 2015.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Mizanü’l-i’tidal fî nakdi’r-rical. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1416/1995.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402/1981.