Following a Different Line in Hanafi Sunnah Conception: Differentiation Points of the Theologian Methodologists

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 1, 171 - 191, 15.06.2019

Zübeyde Özben Dokak

https://doi.org/10.18505/cuid.509209

Cited By: 2

Öz

The
sources show that two different groups of sheikhs were followed in the Hanafi usūl al-fiqh: ‘Iraqi and
Samarqandi sheikhs. However, the perception of followers of ‘Iraqi sheikhs
formed the dominant Hanafī tradition. This situation has caused different
approaches of the theologian methodologists who followed the Samarqandi sheikhs
to become in shadow. Considering this separation within this denomination, when
the sunnah sections of usūl al-fiqh literature are compared it is
possible to see the different points raised within the Hanafi usūl al-fiqh. In this study, “the
definition of sunnah”, “the acts of
the Prophet”, “the imitating companions”, “the criteria of ard (submission) to the Qur’an” and “the
problem of faqīh (jurist) narrator” are determined as differentiated
notions. Considering these issues, since the concepts which
differentiate theologian methodologists, whose perception have been taken into
account in this paper, from the dominant Hanafi usūl tradition have been
generally related to theological concerns, it is possible to argue that this
distinction can be explained by their approach of usūl in which
theological premises considered as important as other concerns. Eventually,
this paper aims to show that like any denomination Hanafi sect also does not
have a uniform approach about sunnah.

Summary: In this study, the marks of differentiations in sunnah topics were
followed based on the works of Ḥanafī
usūl al-fiqh written in the
Transoxanian region between 5th-8th centuries A.H. The reason for the
limitation of this issue is that there have been some changes and developments
in the sect in this region and period. It is because Ḥanafī usūl al-fiqh,
which is in two different lines, namely ʿIrāqī sheikhs and Samarqandī sheikhs,
has improved in favor of one side in this period. It is thought that this dual
disintegration occurs due to the effect of different theological tendencies.
This situation has caused the different approaches of the theologian
methodologists who mostly followed the Samarqandī sheikhs to be overshadowed.
Because Ḥanafī tradition, which became a permanent establishment, mostly
followed the line of ʿIrāqī sheikhs in terms of both the topics that are
discussed and the approaches in these issues. The aim of this study is to
determine the different approaches of the line of Samarqandī sheikhs to sunnah.
In the study which is based on comparative method, sunnah topics of
Dabūsī, Pazdawī, Sarakhsī and those who followed them and the theologian
methodologists Abū l-Yusr, Samarqandī, Lamishī and Usmendī’s sunnah
topics were compared and the differentiation points of the second group were
determined.

In this
context, it is seen that there are two different approaches in the Ḥanafī usūl al-fiqh regarding the definition and scope of sunnah.
Because the Ḥanafī principals who followed the ʿIrāqī sheikhs, while
describing the sunnah, they included the companions in the scope of sunnah.
However, Abū l-Yusr, Samarqandī and Lamishī did not mention the companions in
the sunnah description and stated that the only person to be subjected
was the Prophet. In addition, the Ḥanafīs in the second group, unlike others,
do not accept the opinion that the meaning of absolute sunnah word is
only sunnah of the Prophet. At this point they have shared the same
conviction with the ahl al-ḥadīth (the
traditionists) and cumhūr al-ulemā (majority of ulema).

There
are two different approaches, which are based on ʿIrāqī and Samarqandī sheikhs
in the show of the judgments of the acts of the Prophet. According to the
ʿIrāqī Ḥanafīs, the Prophet's act is attributed to mubāh (permissible) when there is no
evidence about its feature. According to the Samarqandī sheiks, such an act is
attributed to vucūb (obligation) in terms of practice and stopped
in terms of faith. Most of the later Ḥanafī scholars have adopted
the idea of ​​ibāha (permissibility) of the ʿIrāqī Ḥanafīs. On the other
hand, Samarqandī, Lamishī and Itkanī have tended to the opinion of the
Samarqandī sheikhs.

It is
seen that two different approaches were adopted by Ḥanafī scholars in the field
of imitation of companions. Most of the Ḥanafīs adopted the view of Bardaī.
According to this view, it is necessary to imitate companions and their
expression takes precedence over the qiyās (legal analogy). On the other hand Samarqandī and Lamishī
adopted the opinion of Māturīdī. According to this opinion, a companion who has
reached the rank of fatwā (legal
opinion), it is necessary to imitate that person if one of his peers did
not oppose his opinion on a subject that is not likely to be hidden because the
general public needs it.

There
is also a dispute between the Ḥanafī scholars on the type of information
expressed by the famous report. Dabūsī, Pazdawī and Sarakhsī and later Ḥanafīs
believe that the famous report does not refer to certain knowledge but to
assured knowledge. However, it is understood that, Abū l-Yusr, Samarqandī and
Lamishī believe that the famous report refers to certain knowledge. But this
conflict between the Ḥanafīs only affects the issue of the takfīr who
denies the famous report. It does not cause any dispute on judgments.

There
are two different approaches in the sect about the issue of opposition to the
Qur'an covered by internal interruption. In this matter, the issue of
opposition to the Qur'an, especially through ziyāda alā al-nās, has been
evaluated in different ways. According to the ʿIrāqī sheikhs and majority of
the Ḥanafīs, which followed them, ziyada ala al-nas is naskh (abrogation). But according to
Māturīdī and Ḥanafīs which followed him, it is also possible that ziyāda
alā al-nās is naskh and statement. One of them cannot be preferred
without any evidence. In addition, according to the ʿIrāqī sheikhs general and
apparent words of the Qur'an express certain knowledge. However, according to
the Samarqandī sheikhs the general words of the Qur'an don not express certain
knowledge. So, these words can be specialized by isolated tradition. But it was
observed that this conflict between the Ḥanafīs was related to the fact that
the first opinion caused some problems related to the faith.

In the
issue of the faqīh narrator, it was determined that three different
approaches were exhibited by Ḥanafī scholars. Firstly, the attitude
towards not accepting the report of the non-faqih narrator, expressed by
the ‘Īsā b. Abān in Abū Hurayra, is gradually being softened along with Dabūsī
and adopted by the later Ḥanafī principals. However, despite the same
scientific environment and period, Abū l-Yusr does not follow this approach. At
the same time, it is possible to say that Samarqandī, Lamishī and Usmendī don
not adopt the faqīh narrator criterion. While ‘Abd al-‘Azīz Bukhārī and
Kakī did not adopt this approach but criticized it openly.

As a
result, it is seen that Ḥanafī sect which contains different
orientations in itself does not have a uniform approach about sunnah.
The points which differentiate theologian methodologists, whose perception have
been taken into account in this paper, from the dominant Ḥanafī usūl
tradition have been generally related to theological concerns. So, it is
possible to say that this distinction can be explained by their approach of usūl
in which theological premises considered as important as other concerns. In
addition, it is seen that some of the opinions theologian methodologists
present as an alternative to dominant Ḥanafī usūl al-fiqh tradition are
close to the ahl al-ḥadīth and cumhūr al-ulemā.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Sunnah, Ḥanafī, ‘Iraq, Samarqand

Hanefî Sünnet Anlayışında Farklı Bir Çizginin Takibi: Kelamcı Usûl Yazarlarının Farklılaşma Noktaları

Öz

Kaynaklar bize Hanefî usûlünde Irak ve Semerkant meşayihi olmak üzere iki
farklı grubun takip edildiğini gösterir. Ancak zamanla Irak meşâyihini takip
eden anlayış hâkim Hanefî geleneğini oluşturmuştur. Bu durum daha ziyade
Semerkant meşâyihini takip ettiklerini söyleyebileceğimiz kelamcı usûl
yazarlarının farklı birtakım yaklaşımlarının gölgede kalmasına sebep olmuştur.
Mezhep içindeki bu ayrışma dikkate alınarak usûl eserlerinin sünnet bahisleri
mukayese edildiğinde de bu hususta Hanefî usûlündeki farklılaşma noktalarını
görmek mümkün olmaktadır. “Sünnetin tarifi”, “Hz. Peygamber’in fiillerinin
ahkâma delâleti”, “sahâbeyi taklid”, “Kur’ân’a arz kriteri” ve “fakîh râvî
meselesi” bu farklılaşmaların tespit edildiği hususlardır. Mezkûr konular
çerçevesinde bu çalışmada esas alınan kelamcı usûl yazarlarının hâkim Hanefî
usûl geleneğinden ayrıldığı hususlar çoğunlukla itikadla
ilişkilendirildiğinden, bu ayrışmanın genel itibarıyla onların kelâmî öncülleri
dikkate alan usûl yaklaşımları ile izah edilebileceğini söylemek mümkündür.
Netice itibarıyla her mezhep gibi kendi içinde farklı yönelimlere sahip olan
Hanefî mezhebinin de sünnet konusunda tek düze bir yaklaşıma sahip olmadığı
görülmüştür.

Özet: Bu çalışmada hicri V.-VIII. asırlar arasında
Maverâünnehir bölgesinde yazılmış Hanefî usûl eserleri esas alınarak sünnet
bahislerindeki farklılaşmaların izi takip edilmiştir. Konunun bu şekilde
sınırlandırılmasının nedeni, ilgili bölge ve dönemde mezhep içinde bazı değişim
ve gelişimlerin yaşanmış olmasıdır. Zira farklı itikâdî eğilimlerin etkisiyle
gerçekleştiği düşünülen bir ayrışmayla Irak meşâyihi ve Semerkant meşâyihi
olmak üzere iki farklı çizgide seyreden Hanefî fıkıh usûlü, bu zaman diliminde
bir tarafın lehine gelişim göstermiştir. Bu durum, çoğunlukla Semerkant
meşâyihini takip eden kelamcı usûl yazarlarının farklı birtakım yaklaşımlarının
gölgede kalmasına neden olmuştur. Zira yerleşik hale gelen Hanefî usûl geleneği
hem ele alınan konular hem de bu konulardaki yaklaşımlar açısından çoğunlukla
Irak meşâyihinin çizgisini takip etmiştir. Bu çalışmanın amacı, Hanefî mezhebi
içindeki Semerkant meşâyihi çizgisinin sünnet konusundaki farklı yaklaşımlarını
tespit etmektir. Mukayese yönteminin esas alındığı çalışmada genel itibarıyla
Debûsî, Pezdevî, Serahsî ve onları takip edenler ile kelamcı usûl yazarları
olan Ebü’l-Yüsr, Semerkandî, Lâmişî ve Üsmendî’nin usûllerindeki sünnet
bahisleri karşılaştırılmış ve ikinci gruptaki usûlcülerin farklılaşma noktaları
tespit edilmiştir.

Bu bağlamda öncelikle sünnetin tarifi ve kapsamı hususunda Hanefî
usûlünde iki farklı yaklaşımın var olduğu görülmektedir. Zira Irak meşâyihini
takip eden Hanefî usûlcüler sünneti tarif ederken sahâbeyi sünnetin kapsamına
dâhil etmişlerdir. Ancak Ebü’l-Yüsr, Semerkandî ve Lâmişî sünnet tariflerinde
sahâbeyi zikretmemiş ve tâbî olunacak tek kişinin Hz. Peygamber olduğunu ifade
etmişlerdir. Ayrıca ikinci gruptaki Hanefîler diğerlerinden farklı olarak
mutlak sünnet lafzından kastın sadece Hz. Peygamber’in sünneti olduğu görüşünü
de benimsemişlerdir. Bu konuda onlar ehl-i hadis ve ulemanın cumhuru ile aynı
kanaati paylaşmışlardır.

Hz. Peygamber’in vasfı bilinmeyen fillerinin ahkâma delâleti konusunda da
Irak ve Semerkant meşâyihine dayandırılan iki farklı yaklaşım bulunmaktadır.
Iraklı Hanefilere göre herhangi bir delil bulunmadığında Hz. Peygamber’in fiili
mubâhlığa hamledilir. Semerkant meşâyihine göre ise böyle bir fiil amel
bakımından vücûba hamledilir, itikad bakımından ise tevakkuf edilir. Sonraki
Hanefi usûlcülerin çoğu bu konuda Iraklı Hanefilerin ibâha görüşünü
benimsemiştir. Semerkandî, Lâmişî ve İtkânî ise Semerkant meşâyihinin amelen
vâcip olmakla birlikte itikaden tevakkuf etme görüşüne meyletmişlerdir.

Sahâbeyi taklid konusunda da Hanefî usulcüler tarafından iki farklı
yaklaşımın benimsendiği görülmektedir. Hanefî usûlcülerin geneli Berdaî’ye
nisbet edilen sahâbeyi taklidin vâcip olduğu ve sahâbe sözünün kıyasa takdim
edilmesi gerektiği görüşünü benimsemişlerdir. Semerkandî ve Lamişî ise
Mâtürîdî’ye atfedilen, fetva derecesine ulaşan bir sahâbînin umumun ihtiyacı
olduğu için gizli kalma ihtimali olmayan bir konudaki görüşüne akranlarından
biri muhalefet etmemişse o sahâbîyi taklidin vâcip olduğu görüşünü kabul
etmişlerdir.

Meşhur haberin ne tür ilim ifade ettiği hususunda da Hanefi usûlcüler
arasında bir ihtilaf bulunmaktadır. Debûsî, Pezdevî, Serahsî ve müteahhir
Hanefî ulemâ meşhurun ilm-i yakîn değil ilm-i tüma’nîne ifade ettiği
kanaatindedir. Ebü'l-Yüsr, Semerkandî ve Lâmişî’nin ise meşhur haberin yakîni
bilgi ifade ettiği kanaatinde oldukları anlaşılmaktadır. Fakat Hanefiler
arasındaki bu ihtilaf, sadece meşhur haberi inkâr edenin tekfir edilip
edilmeyeceği meselesine tesir etmekte, ahkâm konusunda herhangi bir ihtilafa
yol açmamaktadır.

Manevî inkıtâ kapsamında ele alınan Kur’ân’a muhalefet meselesinde de
mezhep içinde iki farklı yaklaşım yer almaktadır. Bu meselede özellikle nassa
ziyâde yoluyla gerçekleşen Kur’ân’a muhalefet hususu farklı şekillerde
değerlendirilmiştir. Irak meşâyihi ve onları takip eden Hanefîlerin çoğunluğuna
göre nassa ziyâde nesihtir. İmam Mâtürîdî ve onu takip eden Semerkant
meşâyihine göre ise nassa ziyâdenin nesh olması da beyân olması da mümkündür.
Herhangi bir delil olmadan da biri tercih edilemez. Ayrıca Irak meşâyihine göre
Kur’ân’ın âm ve zâhir lafızları yakîn ifade ederken Semerkant meşâyihine göre
Kur’ân’ın âm lafızları zan ifade ettiği için haber-i vâhidle tahsîs edilmesi
câizdir. Ancak Hanefîler arasındaki âm lafız konusundaki bu ihtilafın âmmın
katiyyetinin kabul edilmesinin itikadla ilgili bazı konularda probleme
sebebiyet vermesiyle ilgili olduğu görülmüştür.

Râvînin fakîhliği meselesinde ise Hanefî usûlcüler tarafından üç farklı
yaklaşımın sergilendiği tespit edilmiştir. İlk olarak Îsâ b. Ebân’ın Ebû Hüreyre
özelinde dile getirdiği fakîh olmayan râvînin rivayetini kabul etmeme yönündeki
tutum Debûsî ile birlikte giderek yumuşatılarak sonraki Hanefî usûlcülerin
geneli tarafından benimsenmiştir. Ancak aynı ilmî çevre ve dönemde yaşamasına
rağmen Ebü’l-Yüsr’ün bu yaklaşımı takip etmediği görülmektedir. Aynı zamanda
Semerkandî, Lâmişî ve Üsmendî’nin de fakîh râvî görüşünü benimsemediğini
söylemek mümkündür. Sonraki dönem usûlcülerinden Abdülazîz el-Buhârî ve Kâkî
ise bu yaklaşımı benimsememekle birlikte açıkça eleştirmişlerdir.

Sonuç olarak kendi içinde farklı yönelimleri barındıran Hanefî mezhebinin
sünnet konusunda tek düze bir yaklaşıma sahip olmadığı görülmüştür. Bu
çalışmada esas alınan kelamcı usûl yazarlarının sünnet konusunda hâkim Hanefî
usûl geleneğinden ayrıldığı hususlar çoğunlukla itikadla
ilişkilendirilmektedir. Dolayısıyla bu ayrışmanın genel itibarıyla onların
kelâmî öncülleri dikkate alan usûl yaklaşımları ile ilgili olduğunu söylemek
mümkündür. Ayrıca Kelamcı usûl yazarlarının hâkim Hanefî geleneğe alternatif
olarak ortaya koyduğu bazı görüşlerde ehl-i hadise ve ulemanın cumhuruna yakın
bir tutum sergilediği de görülmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Hadis, sünnet, Hanefî, Irak, Semerkant

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. Thk. Şuayb el-Arnaût, Âdil Mürşid v.dğr. 45 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Ahsikesî, Hüsâmeddîn Muhammed b. Muhammed. el-Müntehab fî usûli’l-mezhep. Nşr. Muhammed Yûsuf. y.y.: Mabaatu Yûsufî, 1318/1900.
• Apaydın, Yunus. “Sahâbî Sözünün Hukuki Değeri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4 (1990): 323-353.
• Aslan, Mehmet Selim. “Şâfiî Mezhebinde Sahâbî Kavlinin Hüccet Değeri ve Fıkhî Konulara Yansıması”. İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe III- Sahâbe ve Dirâyet İimleri (Sakarya, 30 Eylül-1 Ekim 2017). ed. Abdullah Aydınlı v.dğr. 213-240. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Aydın, Ahmet. İbnü’s-Sââtî Öncesi Hanefî Usûl Eserlerinde Manevî İnkıtâ Kavramı. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
• Bedir, Murteza. “Mâtürîdî Fıkıh Usûlü: Gerçek mi? Kurgu mu?”. Büyük Türk Bilgini İmam Matürîdî ve Mâtürîdîlik Tartışmalı İlmî Toplantı (İstanbul, 22-24 Mayıs 2009). 412-420. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep ve Sünnet (Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Buhârî, Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr an Usûli Fahru’l-islâm el-Pezdevî. 3 Cilt. Beyrut: Dârül-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. Dımaşk: Dâru İbni Kesîr, 2002.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Fusûl fi’l-usûl. Thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf, 1994.
• Çilingir, Hamdi. “Hanefîlere Göre Haberin Kıyasa Aykırı Olma Durumunda Râvinin Fakih Olma Şartı”. Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 21 (2010): 69-83.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubetdullah b. Ömer. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. Thk. Halil Muyyiddîn el-Meys. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Demir, Serkan. Hanefî Mezhebi Fıkıh Usûlünde Sünnet Anlayışı. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘âs el-Ezdî. Sünenü Ebî Dâvûd. Thk., Şuayb el-Arnaût, Muhammed Kâmil. 7 Cilt. Dımaşk: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebü’l-Yüsr, Muhammed b. Muhammed el-Pezdevî. Ma’rifetü’l-hüceci’ş-şeriyye. Tthk. Abdülkâdir b. Yâsîn. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Gül, Mutlu. “Erken Dönem Usul Eserleri Çerçevesinde Hanefi Fukahasının Sahabe Algısı”. II. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı - 4 (6-8 Mayıs 2013, Bursa). 1009-1022. İstanbul, 2013.
• Gül, Mutlu. Hanefî Usûlünde Hadis Tenkidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Habbâzî, Celalüddîn Ebû Muhammed Ömer b. Muhammed. Şerhu’l-Muğnî fî usûli’l-fıkh. Thk. Muhammed Mazhar Bekâ. 2 Cilt. Mekke: el-Mektebetü’l-Mekkiyye, 2005.
• Hacıoğlu, Nejla. el-Fusûl fi’l-Usûl İsimli Eseri Bağlamında Cassâs’ın Hadis İlmindeki Yeri. Doktora Tezi, Ankara, Üniversitesi, 2010.
• Hazne, Heysem. Tetavvürü’l-fikri’l-usûli’l-Hanefî. Ammân: Dârü’r-Râzî, 2007.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Kitâbü’l-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. Thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1988.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1953.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. et-Tebyîn. thk. Sâbır Nasr Mustafa Osman. 2 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf, 1999.
• Kahraman, Hüseyin. Mâtürîdîlikte Hadis Kültürü. Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Kâkî, Muhammed b. Muhammed. Câmiu’l-esrâr fî Şerhi’l-Menâr. Thk. Fazlurrahman Abdülğafûr el-Efğânî. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 2005.
• Kaya, Eyüp Said. Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001.
• Lâmişî, Ebü’s-Senâ Mahmûd b. Zeyd. Kitâb fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrût: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1995.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay. Zaferu’l-emânî bi şerhi Muhtasarı’s-Seyyid Şer‘îf el-Cürcânî fî mustalahi’l-hadîs. thk. Takıyyüddîn en-Nedvî. Haleb: Mektebü Matbûâti’l-İslâmiyye, 1416.
• Müslim, Ebü’l-Huseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîhu’l-Müslim. Riyâd: Darü’s-Selâm, 2000.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. Riyâd: Dârü’l-ekâri’d-düveliyye, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr Şerhu’l-musannif ale’l-Menâr. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nesefi, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. Thk. Claude Salame. Dımaşk: 1993.
• Özben, Zübeyde – Yılmaz, Hayati. “Sahâbe ve Tâbiûnun Rivayette Kullandığı Lafızlar Bağlamında Sünnetin Kapsamı Tartışması”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/35 (Haziran 2017): 27-48.
• Özen, Şükrü. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası. Doçentlik Çalışması, İstanbul, 2001.
• Özervarlı, Sait. “Alâeddîn el-Üsmendî’nin Kelamcılığı ve Bilgi Teorisi: Mâverâünnehir Kelâm Düşüncesine Bir Katkı”. İslâm Araştırmaları Dergisi, 10 (2003): 39-63.
• Özşenel, Mehmet. Hanefi Hadis Anlayışının Teşekkülü. 2. Baskı. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Fahrü’l-İslâm. Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphane Merkezi İlm ve Edeb, ts.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tavzîh li metni’t-Tenkîh (Şerhu’t-Telvîh ala’t-Tavzîh içinde). Nşr. Şeyh Zekeriya Amîrât. 2 Cilt. Beyrût; Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• San‘ânî, Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘. el-Musannef. Thk. Habîbürrahmân el-Azâmî. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1982.
• Sarıtaş, Murat. Irak ve Semerkant Hanefî Meşâyihinin Lafızların Delâletiyle ilgili Yaklaşımlarının Mukayesesi. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâeddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülmelik Abdurrahmân es-Sa’dî. 2 Cilt. Mekke, 1984.
• Serahsî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Kitâbü'l-mebsût. 31 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Ma‘rife, 1989.
• Serahsî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî, Nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn Hasan b. Alî. Kitâbü’l-vâfî fî usûli’l-fıkh. Thk. Ahmed Muhammed Mahmûd Yemânî. 5 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kâhire, 2003.
• Şık, İsmail. “Hanefî-Mâturîdî Düşüncede Kelâm ve Usûlü’l-Fıkh İlişkisi”. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/1 (Ağustos 2016): 344-352.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiu’s-sahîh. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 Cilt. Kâhire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1978.
• Tuzcu, Recep. Hanefi Usûlünde Hadis –Debûsî Örneği-. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Türkmânî, Abdülmecîd. Dirâsât fî Usûli’l-hadîs alâ Menheci’l-Hanefiyye. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2012.
• Üsmendî, Muhammed b. Abdülhamîd. Bezlü’n-nazar fi’l-usûl. Thk. Muhammed Zekî Abdülber. Kâhire: Mektebetü Dârü’t-Türâs, 1992.
• Yargı, Mehmet Ali. Meşhur Sünnetin Dindeki Yeri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Yazıcı, Yunus. Îsâ b. Ebân’ın Hadis-Sünnet Anlayışı. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2017.
• Yiğit, Metin. İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb Arnavût. 25 Cilt. Beyrût: Müssesetü’r-Risâle, 1985.