Tafsir-Ta’wīl Distinction of Māturīdī and an Evaluation of Its Practical Value in Ta'wīlāt

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 1, 213 - 232, 15.06.2019

Enes Büyük

https://doi.org/10.18505/cuid.520370

Cited By: 11

Öz

In the history of İslāmic thought, Māturīdī is a famous scholar both in
the field of kalām and tafsir. Being approved by Māturīdī, the distinction of
tafsir and ta’wīl, which makes possible to take the comments made about the
verses into sistematic framework, is quite important. There is an important
information both about content of the distinction approved by Māturīdī and the
main reasons that necessiated this distinction in the introduction of
Samarqandī’s Sharh at Ta’wīlāt. From this information, it is understood
that the distinction of tafsir and ta’wīl had dated back to older time than
Māturīdī and previous scholars dealed with the problem that necessiated this
distinction and Māturīdī inherited this distinction from his predecessors.
Information in the Sharh at Ta’wīlāt reveals that according to Māturīdī
the companions had made interpretation (ta’wīl)
in addition to tafsir and the explanations made by certain evidences is tafsir
too. Therefore this information gives us the opportunity flexing the acceptance
of the idea “tafsir, is dedicated to the companions, ta'wīl is dedicated to
fuqaha (jurists)” and asserting that companions and scholars made both tafsir
and ta’wīl. In this paper, we will research whether the distinction tafsir and
ta’wīl regarded by Māturīdī completely belonged to his or not and content of
the distinction and its reasons. We will also analyze this distinction
according to examples in the Ta’wîlāt.                   

Summary: An important distinction is
made between the concepts of tafsir and ta’wīl in the short preface of
Māturīdī's tafsir, and this distinction is particularly prominent in
contemporary tafsir studies. Because from the point of view of the value they
carry, the explanations for these differences and concepts express the
legitimacy of the following mufassirūn
(writers of a commentary on the Qur’an) to be able to perform tafsir, as well
as the value of the explanations found in tafsir literature in terms of
certainty. In Ta'wīlāt, tafsir is described as the precise determination
of what is intended. Determination of what is exactly intended in verse/wording
is bound to certainly know the conditions under which it was revealed. Because
they are the first to be addressed directly and they witnessed the context, the
tafsir is only for the companions (ṣaḥābah pl. aṣḥāb). On the other hand, ta’wīl is not a definite determination of what is
intended, but rather it is explained as putting the possibilities forward. In
this case, ta’wīl is dedicated to the scholars after the companions. When we look at the other tafsir sources that include his views, it can
be understood that this brief information in the preface of the tafsir which
survived to our day is partially incomplete. Samarqandī's Sharhu’t-ta'wīlāt
is the most important of these sources. According to the information here,
Māturīdī states that some scholars distinguish tafsir and ta’wīl from each
other. In these distinctions, tafsir is either described in relation to a
definitive statement or in relation to being familiar with the conditions of
revelation, while ta’wīl is described as extracting meanings from the verses
and making possible meanings without claiming certainty. These explanations
show that the distinction between tafsir and ta’wīl in Ta'wīlāt's
preface was mainly based on the period before Māturīdī. These statements, which
Māturīdī transmitted from some scholars in the beginning of Sharhu’t-ta'wīlāt,
were then transmitted by Omar al-Nasafī, Mahāyimī and Molla Husrev. In some
sources, it was also transmitted that similar explanations were made by
scholars such as an-Nadr b. Shumayl, al-Hussein b. Fadl al-Bacelī and Ibn
Durayd before Māturīdī.

Some explanations of Māturīdī in Ta'wīlāt enables the theory of
tafsir-ta’wīl to be understood at a wider level. When the examples are
examined, it is observed that Māturīdī exhibited two types of attitude against
the tafsir of the companions. He states that one of these is that if the
transmission is true, what is intended is exactly what is stated in the
narrated. The second is that he sometimes does not accept these explanations and
suggests additional opinions. The reason he refuses is that sometimes he does
not find the transmission reliable, and sometimes he thinks that companions
performed ta'wīl. If this is the case, the dedication of ta’wīl to those coming
later should not be absolutized. Because the companions can perform both tafsir
and ta’wīl. The examples in Ta'wīlāt clearly reveal what areas tafsir,
which is defined as a definite statement, covers. According to this, first,
tafsir is related to the field of “invisible” about the past and the future.
Secondly, its meaning and practice is only about the information of the
“statement” about the issues that can be revealed by the Prophet (pbuh). In the
third aspect, it is related to “revelation” information reporting the context
in which the verses descended.

In the beginning of Sharhu’t-ta'wīlāt, Māturīdī says that the
explanations made based on the definitive evidences such as mutawātir (repetition; narration reported by large number reporters) and ijmā (consensus) also fall under the category of tafsir. However,
it is also necessary to add intellectual evidence to these evidences. Because
intellectual evidence is also important in the epistemology of Māturīdī. In
fact, the truthfulness of nass (text)
is primarily based on intellectual evidence. First, the issues of theology are
proven by certain intellectual evidence, and then, on the basis of this, the
meanings expressed by the nass acquire the value of certainty and truthfulness.
With the definitive acceptance of reason in theology, what some nass express
confirm each other and are used as evidence in the process of interpretation.
Therefore, since some of the intellectual evidence, ijmā and mutawātir news
provide definitive information, explanations based on them are also seen as
tafsir. Considering the fact that the above-mentioned evidence was also used by
those coming after the companions, it can be concluded that tafsir can be
performed by not only the companions but also those coming after them. In this
case, it should be accepted that tafsir is not performed only by the
companions, and that the succeeding mufassirūn can also perform tafsir as well
as ta’wīl. When we look at the examples based on these evidence, there are two
different situations in Ta'wīlāt. The first is that Māturīdī sometimes
has views on evidence based on mutawātir and ijmā and sometimes suggests
different opinions from the assumptions that he said there was ijmā in
particular. Because these evidences are certain, it is understandable that he
remains bound to them. However, as a possible reason for his opposition to
ijmā, it can be said that he thinks only the following generations enter the
scope of ijmā. Because, according to Samarqandī, Māturīdī's objection to such information
does not seem possible, since ijmā of the companions in a matter is accepted.
Although he sometimes said that there was ijmā, the reason why no such ijmā was
mentioned in other tafsir sources and sometimes, it may be considered that he
did not respect other views in the face of ijmā as a reason for including
different views or it may be thought that he was unaware of the different views
that were transmitted. The second remarkable situation is that according to
Māturīdī, intellectual evidence, in particular, can reveal only the “knowledge
of existence” of the issues related to theology. Māturīdī thinks that their
nature cannot be certainly known, and that the explanations made regarding
their nature are only ta’wīl. For this reason, he firmly rejects the
interpretation of the khabarī attributes about Allah in accordance with the
idea of tashbīh and tajsīm (anthropomorphism).

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Māturīdī, Tafsir-Ta’wīl, The Companion, Samarqandī, Ta’wīlāt

Mâtürîdî’nin Tefsir-Te’vîl Ayrımı ve Bunun Te’vîlât’taki Pratik Değeri Üzerine Bir İnceleme

Öz

Mâtürîdî İslâm düşünce tarihinde hem kelâm hem de tefsir sahasında
tanınmış bir âlimdir. Onun benimsediği ve tefsir sahasında âyetlerle ilgili
yapılan açıklamaları sistematik bir çerçeveye oturtmayı mümkün kılan
tefsir-te’vîl ayrımı bir hayli önemlidir. Mâtürîdî’nin kabul ettiği
tefsir-te’vîl ayrımının hem içeriği hem de bu ayrımı yapmayı gerektiren temel
saiklerin neler olduğu konusunda Sermerkandî’nin Te’vîlât şerhinin
mukaddimesinde önemli bilgiler bulunmaktadır. Bu bilgilerden hareketle,
tefsir-te’vîl ayrımının Mâtürîdî öncesine dayandığı, bu ayrımı yapmayı
gerektiren problemle, daha önceki âlimlerin de meşgul olduğu, dolayısıyla
Mâtürîdî’nin bu ayrımı seleflerinden tevârüs ettiği anlaşılmaktadır. Şerhte
verilen bilgiler, ayrıca Mâtürîdî’ye göre, sahâbenin tefsir haricinde te’vîl de
yaptığını, katʽî karineler kullanılarak yapılan açıklamaların da tefsir
olduğunu göstermektedir. Haliyle bu durum, “tefsir, sahâbeye; te’vîl de
fukahâya aittir” kabulünü esnetebilmeye, sahâbe ve fukahânın hem tefsir tem de
te’vîl yapabildiklerini söylemeye imkân vermektedir. Bu makalede,
Semerkandî’nin verdiği bilgiler de dikkate alınarak Mâtürîdî’de görülen
tefsir-te’vîl ayrımının tümüyle kendisine ait olup olmadığı, ayrımın içeriği ve
temel gerekçesi ele alınacak, ayrıca bu ayrım Te’vîlât’taki örnekler
üzerinden incelenecektir.  

Özet: Mâtürîdî’nin tefsirinin kısa mukaddimesinde
tefsir ve te’vîl kavramlarına dair önemli bir ayrım yapılmakta ve bu ayırım da
özellikle çağdaş tefsir araştırmalarında ön plana çıkmaktadır. Zira taşıdığı
değer açısından bakıldığında bu ayrım ve kavramlara yönelik açıklamalar bir
yandan sonraki müfessirlerin tefsir yapabilme meşruiyetini bir yandan da tefsir
literatüründe yer bulan açıklamaların kesinlik açısından bilgi değerini ifade
etmektedir. Te’vîlât mukaddimesinde tefsir muradın kesin olarak tespit
edilmesi olarak tarif edilmektedir. Âyette/lafızda kesin bir murad tayini de
ancak onun vahyedildiği şartlara yakinen vakıf olmaya bağlı kılınmaktadır. İlk
muhataplar oldukları için bağlama ancak sahâbe şahid olduğundan dolayı tefsir
de ancak sahabeye mahsus olmaktadır. Buna karşın te’vîl ise muradın kesin bir
biçimde belirlenmesi olmayıp ihtimallerin ortaya konulması olarak
açıklanmaktadır. Bu durumda te’vîl, sahâbe sonrası âlimlere hasredilmektedir.
Mâtürîdî’nin günümüze ulaşan tefsirinin mukaddimesindeki bu kısa bilgilerin,
onun görüşlerine yer veren diğer tefsir kaynaklarına bakıldığında kısmen eksik
olduğu anlaşılmaktadır. Bu kaynakların başında Semerkandî’nin Şerhu’t-Te’vîlât’ı
gelmektedir. Buradaki bilgilere göre Mâtürîdî, bazı alimlerin tefsir ve te’vîli
birbirinden ayırt ettiklerini nakletmektedir. Bu ayrımlarda tefsir ya kesin bir
beyân ya da nüzûl şartlarına vakıf olmayla ilgiliyken te’vîl âyetlerden
anlamlar çıkarmak ve kesinlik iddiasında bulunmaksızın muhtemel anlamları
ortaya koymak şeklinde tarif edilmektedir. Bu açıklamalar Te’vîlât’ın
mukaddimesindeki tefsir-te’vîl ayrımının esasen Mâtürîdî öncesine dayandığını
göstermektedir. Şerhu’t-te’vîlât’ın girişinde Mâtürîdî’nin bazı
âlimlerden naklettiği bu açıklamaları daha sonra Ömer en-Nesefî, Mehâyimî ve
Molla Hüsrev de aktarmaktadır. Bazı kaynaklarda benzer açıklamaları Mâtürîdî
öncesinde en-Nadr b. Şümeyl, el-Hüseyin b. Fadl el-Becelî ve İbn Düreyd gibi
âlimlerin yaptığı da nakledilmektedir.

Mâtürîdî’nin Te’vîlât’daki kimi açıklamaları tefsir-te’vîl teorisini
daha geniş düzeyde anlamaya imkân sağlamaktadır. Örnekler incelendiğinde
Mâtürîdî’nin sahâbe tefsiri karşısında iki tür tavır sergilediği görülmektedir.
Bunlardan birisi rivayet sahih/mütevâtirse muradın kesin olarak rivayette ifade
edilen şey olduğunu belirtmesidir. İkincisi ise bu açıklamaları bazen kabul
etmemesi ve ilave görüşler ileri sürmesidir. Kabul etmemesinin nedeni bazen
rivayetleri güvenilir bulmaması bazen de sahâbenin te’vîl yaptığını
düşünmesidir. Eğer böyleyse te’vîlin sadece sonrakilere hasredilmesi
mutlaklaştırılmamalıdır. Zira sahâbe hem tefsir hem de te’vîl yapabilmektedir. Te’vîlât’daki
örnekler kesin bir beyân olarak tanımlanan tefsirin hangi alanları kapsadığını
da açıkça ortaya koymaktadır. Buna göre tefsir ilkin geçmişe ve geleceğe dair
“gayb” alanıyla ilgilidir. İkinci olarak da anlamı ve uygulaması ancak Hz.
Peygamber tarafından ortaya konulabilecek hususlara dair “beyân” bilgisi
hakkındadır. Üçüncü açıdan ise tefsir âyetlerin indiği bağlamı bildiren “nüzûl”
bilgileriyle ilişkilidir.      

Şerhu’t-te’vîlât’ın girişinde
Mâtürîdî mütevâtir ve icmâ gibi kesinlik taşıyan delillere dayalı yapılan
açıklamaların da tefsir kategorisine girdiğini söylemektedir. Ancak bu
delillere aklî delilleri de ilave etmek gerekmektedir. Zira Mâtürîdî’nin
epistemolojisinde aklî delil de önemli bir yer tutmaktadır. Hatta nasların
doğruluğu öncelikle kesin aklî delillere dayalıdır. Önce ilahiyat meseleleri
kesin aklî delillerle ispat edilmekte, sonra buna dayalı olarak nasların ifade
ettiği anlamlar kesinlik ve doğruluk değeri kazanmaktadır. Aklın ilahiyat
konularındaki kesin kabulleriyle bazı nasların ifade ettikleri birbirlerini
teyit etmekte ve yorum sürecinde delil olarak kullanılmaktadır. Öyleyse bazı
aklî deliller, icmâ ve mütevâtir haberler kesin bilgi sağladığından onlara
dayalı açıklamalar da tefsir olarak görülmektedir. Mezkûr delilleri sahâbe
sonrası müfessirlerin de kullandıkları dikkate alındığında tefsiri sadece
sahâbenin değil sonrakilerin de yapabileceği sonucu çıkmaktadır. Bu durumda tefsirin
sadece sahâbeye mahsus olmadığı, sonraki müfessirlerin te’vîlin yanı sıra
tefsir de yapabildiği kabul edilmelidir. Bu delillere dayalı örneklere
bakıldığında ise Te’vîlât’da iki farklı durumla karşılaşılmaktadır. İlki
Mâtürîdî’nin tevâtürî ve icmâî delillere bazen bağlı kalması, bazen de onun
özellikle icmâ bulunduğunu söylediği kabullerden farklı görüşler ileri
sürmesidir. Bu deliller kesin olduğu için onlara bağlı kalması anlaşılır bir
durumdur. Ancak icmâya muhalefet etmesinin muhtemel bir nedeni olarak icmânın
kapsamına sadece sonraki nesillerin girdiğini düşünmesi söylenebilir. Zira
Semerkandî’nin belirttiğine göre sahâbenin bir konudaki icmâsı kesin kabul
edildiğinden Mâtürîdî’nin böyle bir bilgiye itiraz etmesi mümkün
gözükmemektedir. Onun bazen icmâ bulunduğunu söylemesine rağmen diğer
tefsirlerde böyle bir icmâdan bahsedilmemesinin, bazen farklı görüşlere yer
verilmesinin nedeni olarak da icmâ karşısında diğer görüşlere itibar etmediği
ya da nakledilen farklı görüşlerden haberdar olmadığı düşünülebilir. İkinci
dikkat çekici durum ise şöyledir: Mâtürîdî’ye göre özellikle kesin aklî
deliller, ilahiyata dair meselelerin sadece “varlık bilgisini” kesin olarak
ortaya koyabilmektedir. Mâtürîdî bunların mahiyetinin kesin olarak
bilinemeyeceğini, bunların mahiyetine dair yapılan açıklamaların ancak birer
te’vîl olduğunu düşünmektedir. Bu sebeple Allah hakkındaki haberi sıfatların
teşbih ve tecsim düşüncesine uygun olarak yorumlanmasını kesin olarak
reddetmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Māturīdī, Tafsir-Ta’wīl, The Companion, Samarqandī, Ta’wīlāt

Kaynakça

• Alper, Hülya. “İmam Mâturîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi: Aklın Önceliği ve Vahyin Gerekliliği”. Milel ve Nihal 7/2 (2010): 7-29.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. Ebû Hafs Ömer en-Nesefî’nin et-Teysîr fi’t-Tefsir Adlı Eserinin Tahlîli ve el-Bakara Sûresi’nin Tenkitli Neşri. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1995.
• Baltacı, Burhan. “Maturîdî’nin Tefsir Te’vîl Ayrımının İmkânı Üzerine”. 4. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik Mâturîdîlik-. Ed. Cengiz Çuhadar v.dgr.
• Kastamonu: Kastamonu Üniversi-tesi Matbaası, 2017.
• Bilgin, Ömer Faruk. el-Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ının Dirâyet Tefsiri Açısından Tahlili. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2012.
• Boyalık, M. Taha. “Molla Fenari’nin Aynu’l-Ayan Adlı Tefsirinin Mukaddimesi (Tahlil ve Değerlendirme)”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsirde Mâturîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâturîdî ve Te’vîlâtu’l-Kur’ân’ın Tefsir İlmindeki Yeri”. Milel ve Nihal 7/2 (2010): 67-93.
• Demirtaş, Fatma. Mâturîdî’nin Tefsir-Te’vîl Ayrımı ve Öncesinde Pratik Boyut İle Dilsel Kullanımın İzleri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2016.
• Düzgün, Şaban Ali. “Mâtürîdî’nin Kur’an Yorum Yöntemi”. Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası. Ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2011.
• Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. ʽAynü’l-âʽyân: Kitabu tefsiri’l-fatiḥa. İstanbul: Rıfat Bey Matbaası, 1325.
• Günay, Hacı Mehmet. “Semerkandî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 470-471. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kâfiyecî, Muhyiddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Süleyman. Kitabü’t-teysîr fi kavâʽidi ʽilmi’t-tefsir. Nşr. İsmail Cerrahoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1975.
• Karataş, Ali. Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ın’da Kur’ân’ı Kur’ân’la Tefsir. Doktora Tezi, Ankara Üniversite-si, 2010.
• Kırca, Celal. “Ebû Mansur El-Maturîdî’nin Tefsir ve Tevil Anlayışı”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 3 (1989): 281-295.
• Kutlu, Sönmez. İmam Maturîdî ve Maturîdîlik. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2003.
• Kuşeyrī, Abdülkerim b. Hevāzin. et-Teysīr fī ʿilmi’t-tefsīr. Thk. Yahyā Muhammed Zemzemī. Doktora Tezi, Ümmü’L-Kurā Üniversitesi, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü ehli’s-sünne Thk. Fatma Yusuf el-Haymî. 5 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2004.
• Mâtürîdî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. Thk. Ahmet Vanlıoğlu. 18 cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâtürîdî. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. Trc. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2002.
• Mehâyimî, Ali b. Ahmet b. İbrahim. Tabsīru’r-rahmān ve teysīru’l-mennān. 2 cilt. Mısır: Matbaatü Būlak, ts.
• Molla Hüsrev. Hāşiye ʿalā tefsīri’l-Beyzāvī. 381: 1b-135a. Kral Abdullah b. Abdulaziz Üniversitesi Kütüpha-nesi.
• Nesefî, Ebû Hafs Ömer. et-Teysîr fi’t-tefsir. Thk. Ayşe Hümeyra Aslantürk. Doktora Tezi, Marmara Üniver-sitesi, 1995.
• Özcan, Hanifi. Mâtürîdîde Bilgi Problemi. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1998.
• Özdeş, Talip. İmam Mâturîdî’nin Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne Adlı Eserinin Tefsir Metodolojisi Açısından Tahlil ve Tanıtımı. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 1997.
• Saʿlebī, Ebū İshāk Ahmet b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-beyān. Thk. Hālit b. Avn el-Anzī. 33. Cilt. Cidde: Dāru’t-tefsīr, 2015.
• Semerkandî, Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Şerhu’t-te’vîlât. Şehit Ali Paşa. 283: 1a-421a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Taberî, Ebû Caʽfer Muhammed b. Cerîr. Câmiʽu’l-beyân ʽan te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. İslâm Mansur Abdülhu-meyd v.dğr. 12 cilt. Kahire: Dârü’l-hadis, 2010.
• Taşköprîzâde Ahmed Efendi. Miftâhü’s-saʽâde ve misbâhü’s-siyâde fî mevzûʽâti’l-ʽulûm. 3 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1985.
• Topaloğlu, Bekir. “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Kelamî Görüşleri”. İmâm Mâturîdî ve Maturidilik. Haz. Sönmez Kutlu. Ankara: Kitâbiyât, 2003.
• Yüksek, Muhammed İsa. “Tefsir Metodolojisinde Anlam Yorum Ayrımının Temelleri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/1 (2018): 113-139.