Ottoman Educational Institutions During and After 18th Century

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 3, 1143 - 1166, 15.12.2019

Osman Taştekin

https://doi.org/10.18505/cuid.544458

Cited By: 4

Öz

The
main purpose of this study is to become acquainted with the educational
institutions in Ottoman Empire during and after the 18^th century.
In this respect, special attention is given to which initiatives were taken in
terms of education and which educational institutions were established during
the aforementioned period. The need to comply with the West in terms of
science, culture, reasoning, and technological advancements has led to the
questioning of the current madrasah system. Upon revising the educational
system of the madrasah, which had difficulties in being productive and attaining
to the necessities of the time, there have been initiatives primarily to
establish and structure military schools. These attempts to reform education
was intensively seen as from the early 18^th century. The
above-mentioned changes and progress have gained momentum with the Tanzimat
era. It was observed that during this period, many schools were established
beyond military; education levels were clarified and; females were given right
to study. Similar to Tanzimat era during the first Constitutional Monarchy and
Autocracy eras, positive contributions toward educational reforms were made.
However, beginning from the middle of the second Constitutional Monarchy era,
the economic and social complications that the state was going through had a
negative impact on the educational system and the practicality of the
educational institutions.

Summary: Education has been the most important factor in determining the social,
economic, and cultural level of a society. The level of development, which is
the determinant of the superiority of the nations to each other over the world,
varies according to the importance given to education. To be a pioneer in the
scientific sense, to be able to have technological opportunities, to make
people live more comfortable and peaceful, to have more power in the economic
field and to ensure the continuity of the nation that depending on all these,
it will be possible with the understanding of education that can read the time
and future well. The fact that world states are superior to each other in
different periods of history is directly related to their understanding of
education. It can be said that in the centuries following the beginning of the
new age, especially the Western nations have taken a more positive step at this
subject. The changes in both mental and action spheres such as XVI. century
Renaissance movements, XVIII. century enlightenment movement and finally the
industrial revolution triggered the development in the scientific and
technological field. In these periods the importance given to thinking and the
freedom of thought has been the main factor of the progress in the scientific
field. The European nations, which went beyond their religion-based bigotry and
prioritized the free and secular understanding, have become superior to other
nations of the world. However, it is not quite possible to say that in the same
periods the Ottoman Empire was able to adapt with the same speed to such
accelerations of change and development that placed in Europe. One of the main
reasons for this situation and perhaps most importantly is that the educational
concept in the Ottoman Empire remained within a static structure in the last
centuries. In particular, the matters such as the madrasa being away from
productivity, the limitation of the understanding of the science only with
religious sciences, has led to the problem of inability to adapt to the rapid
transformation that in Europe. The first steps towards eliminating this
weakness noticed by the state executives over time has been taken through the
improvement and transformation of the Ottoman educational institutions. It is
possible to say that the first attempts as to these restructures of education,
which is also called as Westernization or modernization by the educational
historians, has begun in the period of Sultan III. Selim. In the context of the
Nizam-ı Cedid movement, a number of
positive initiatives in education, such as the improvement of madrasas, the
opening of military schools and translation activities, constitute the core of
the changes that will take place in later periods. Immediately afterwards, in
the period of II. Mahmut, making the reading and writing education compulsory,
opening of Western-style junior high school, establishing medical and
vocational schools that provide education at higher education level are
considered as positive innovations of the period. The time interval from the
proclamation of the Tanzimat edict
until the First Constitutional monarchy is the period in which the
institutionalization and structuring towards education in the Ottoman Empire is
at the highest level. Besides many educational institutions in this process
where the ministry responsible for education and training is established and
the regulation containing the arrangements regarding this field is put into
force, one of the most important initiatives made is laying the foundations of
the Dâr al-Fünûn (Ottoman University)
which is considered as the first university in this land. The fact that many
educational institutions established in this period that are the roots of
today's educational institutions is important in terms of demonstrating the
accuracy of the initiatives within the mentioned period. In Meşrutiyet (the First Constitutional
Monarchy) and the subsequent period of Mutlakiyet
(Autocracy), contributions were provided on previous positive structuring.
However, the social and economic problems experienced in the country since the
second half of II. Meşrutiyet (the 2^nd
Constitutional Monarchy) have been effective in the inability of continuing
innovations towards education.

In this
study, the educational institutions established in the Ottoman Empire before
and after the Tanzimat period were
discussed. The aim is not just to reveal what these schools are. It was also
aimed to emphasize which areas in which schools are required to be based on
which needs, which obstacles are encountered during the change of mentality in
education, regulatory activities foreseen to overcome obstacles and to what
extent they have been successful. In this regard, the signals of change as to
the structure of educational institutions, which could be the source of most of
the republic period, started from the beginning of 1700s and continued until
World War II period. During this period of more than a hundred years, the
political periods related to the structure and functioning of the state have
also been influential in the structuring of educational institutions. In fact,
the Reorganization (Tanzimat) period,
which is known as ‘reform’ in the mentioned process, is considered as the stage
where the change and transformation concerning education is the most. It is
seen that the process of westernization still continues even though it is not
with the same acceleration in the Constitutional Monarchy and Autocracy periods
after the Reorganization period. When looking at the facility of educational
institutions in chronological order, it is determined that there is a dominated
understanding that prioritizes to train military staff in the military field
and to have a competent army with the technological possibilities of the time,
in other words, to create a strong defence system against the foreign powers of
the country. Indeed, for the first time in order to give technical information
about modern military, Hendesehane
opened and started to operate in İstanbul in 1734 by Mahmut I; Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyûn, the
school of the first military maritime was opened in 1775 in order to provide
modern education; Mühendishâne-i Berrî-i
Hümâyun was founded in 1795 in Istanbul, in order to train artillery and
military officer (military engineer); Mekteb-i
Harbiye, which was opened in 1835 to train officers, and Menşe-i Küttab-ı Askeri, which was
established to train military scribes, contributed to the contemporary construction
of the army. In the mentioned period, the most important change outside the
military area was in the health area. In this sense, in order to meet the
medical doctor needs of the army, Tıbhâne-i
Amire was established in 1827. In 1867, the first civilian medical school, Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye, started
education and training. Another important innovation movement for education was
in the field of law. In this context, the School Law was established in 1880.
In order to train competent staff in administrative staff, the schools of the Mekteb-i Mülkiye, the schools of
teacher, the schools that enable women to do education, the improvement of
schools that train the clergy and the regulations based on this take attention
as educational activities carried out in the mentioned period.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Education History, Educational Institutions, History of Religious Education, Education in Ottoman, Tanzimat Era

18. Yüzyıl ve Sonrası Osmanlı Eğitim Kurumları

Öz

Bu araştırmanın temel
amacı 18. yüzyıl ve sonrası dönemde Osmanlı Devleti’ndeki eğitim kurumlarını
tanıtmaktır. Bu bağlamda söz konusu dönem içinde eğitime yönelik girişimlerin
neler olduğu ve hangi eğitim kurumlarının tesis edildiğine dikkat çekilmek
istenmiştir. Bilim, kültür, düşünce, teknolojik gelişmeler ve benzeri
hususlarda Batı ile uyum sağlama ihtiyacı, mevcut medrese sisteminin
sorgulanmasına yol açmıştır. Üretken olma ve çağın gereklerine cevap verme
noktasında bir takım problemler yaşayan medrese eğitim ve öğretim sisteminin
gözden geçirilmesi neticesinde öncelikli olarak askeri okulların tesisi ve
yapılandırılmasına yönelik girişimlerde bulunulmuştur. Eğitimdeki bu yenileşme
girişiminin yoğun olarak 18. yüzyıldan itibaren başladığı görülmektedir. Söz
konusu değişim ve gelişim hareketleri Tanzimat Dönemi’nde ivme kazanmıştır. Bu
dönemde askeriye dışındaki birçok alanda mektepler açıldığı, eğitim
basamaklarına netlik kazandırıldığı ve kız öğrencilere öğrenim hakkı tanındığı
görülmektedir. I. Meşrutiyet ve Mutlakıyet dönemlerinde de Tanzimat dönemindeki
eğitime yönelik girişimlere olumlu anlamda katkılar sunulmuştur. Ancak II
Meşrutiyet’in ortasından itibaren devletin içinde bulunduğu sosyal ve ekonomik
problemler eğitim sistemini ve eğitim kurumlarının işlerliğini olumsuz yönde
etkilemiştir.

Özet: Eğitim,
bir toplumun sosyal, ekonomik ve kültürel seviyesinin belirlenmesinde en önemli
faktör olmuştur. Dünya üzerindeki milletlerin birbirlerine olan üstünlüklerinin
belirleyicisi olan gelişmişlik düzeyi, eğitime verilen öneme bağlı olarak
farklılıklar göstermektedir. Bilimsel anlamda öncü olabilmek, teknolojik
imkânlara sahip olabilmek, halkın daha rahat ve huzurlu yaşamasını sağlamak,
ekonomik alanda daha fazla güç sahibi olabilmek ve tüm bunlara bağlı olarak
ulusun devamlılığını sağlamak, zamanı ve geleceği iyi okuyabilen eğitim
anlayışı ile mümkün olabilecektir. Dünya devletlerinin tarihin farklı
dönemlerinde birbirlerine üstünlük göstermeleri, eğitim anlayışları ile
doğrudan alakalıdır. Yeniçağın başlamasından sonraki asırlarda özellikle Batı
milletlerinin bu konuda daha olumlu adım attıkları söylenebilir. XVI. yy.
Rönesans hareketleri, XVIII. yüzyıl aydınlanma hareketi ve nihayet sanayi
devrimi gibi hem zihinsel hem de eylemsel alandaki değişimler, bilimsel ve
teknolojik sahada gelişimi tetiklemiştir. Bu dönemlerde düşünmeye verilen önem
ve düşünce serbestliği bilimsel alanda ilerlemenin temel faktörü olmuştur.
Dinlerine dayalı taassubu aşarak hür ve seküler anlayışı önceleyen Avrupa
milletleri, diğer dünya milletlerine karşı üstün duruma geçmişlerdir. Ancak
aynı dönemlerde Osmanlı Devletinin, merkezi Avrupa olan bu değişim ve gelişim
ivmesine aynı hızla uyum sağladığını söylemek pek mümkün değildir. Bu durumun
temel sebeplerinden biri ve belki de en önemlisi Osmanlı’daki eğitim
anlayışının son yüzyıllarda statik bir yapı içinde kalmasıdır. Özellikle
medresenin üretkenlikten uzaklaşması, bilim anlayışının sadece dinî ilimlerle
sınırlandırılması gibi hususlar Avrupa’daki hızlı dönüşüme uyum sağlayamama
sorununu doğurmuştur. Zaman içinde devlet yöneticilerinin de farkına vardığı bu
zafiyeti ortadan kaldırmaya yönelik ilk adımlar, Osmanlı eğitim kurumlarının
ıslahı ve dönüşümü yoluyla atılmıştır. Eğitim tarihçilerinin batılılaşma ya da
modernleşme olarak da adlandırdığı eğitime yönelik bu yeniden yapılanmaya
ilişkin ilk girişimlerin Sultan III. Selim döneminde başladığını söylemek
mümkündür. Nizam-ı Cedid hareketi bağlamında medreselerin ıslahı,  askeri okulların açılması, tercüme faaliyetleri
gibi eğitimde de bir takım olumlu girişimler daha sonraki dönemlerde yaşanacak
olan değişimlerin nüvesini oluşturmuştur. Hemen akabinde II. Mahmut döneminde
Okuma ve yazma öğreniminin zorunlu hale getirilmesi, Batı tarzında rüştiyelerin
açılması, yükseköğretim düzeyinde eğitim veren Tıbbiye ve Harbiye mekteplerinin
kurulması, dönemin olumlu yenilikleri olarak kabul edilmektedir.  Tanzimat fermanının ilanından I. Meşrutiyete
kadar olan zaman aralığı, Osmanlı’da eğitime yönelik kurumsallaşmanın ve yapılanmanın
en üst düzeyde olduğu dönemdir. Faaliyete sokulan birçok eğitim kurumu yanında
eğitim-öğretimden sorumlu bakanlığın tesis edildiği ve salt bu alana yönelik
düzenlemeleri içeren nizamnamenin yürürlüğe sokulduğu bu süreçte yapılan en
önemli girişimlerden birisi de bu topraklarda ilk üniversite olarak kabul
edilen Dâru’l-Fünun’un temellerinin atılmasıdır. Bu dönemde tesis edilen birçok
eğitim kurumunun günümüz eğitim kurumlarının kökleri olması, söz konusu dönem
içindeki girişimlerin isabetliliğini göstermesi açısından önemlidir. I.
Meşrutiyet ve akabindeki Mutlakiyet dönemlerinde de daha önceki olumlu
yapılanmanın üzerine katkılar sağlanmıştır. Ancak II. Meşrutiyetin ikinci
yarısından itibaren ülkede yaşanan sosyal ve ekonomik problemler, eğitime yönelik
yeniliklerin devam edememesinde etkili olmuştur.

Bu çalışmada Tanzimat
dönemi önce ve sonrasında Osmanlı Devletinde kurulan eğitim kurumları konu
edilmiştir. Amaç sadece bu okulların neler olduğunu ortaya koymak değildir.
Hangi alanlarda hangi ihtiyaca dayalı olarak hangi okulların tesisinin gerekli
görüldüğü, eğitimdeki zihniyet değişimi sırasında ne gibi engellerle
karşılaşıldığı, engellerin aşılmasında öngörülen düzenleme faaliyetleri ve ne
dereceye kadar başarılı olunduğu gibi hususlara da vurgu yapılmak istenmiştir.
Bu bağlamda bir çoğu cumhuriyet dönemine de kaynak olabilecek eğitim
kurumlarının yapısına ilişkin değişim sinyalleri 1700’lü yılların başından
itibaren başlamış ve I. Dünya Savaşı dönemine kadar devam etmiştir. Yüz yılı
aşkın bu zaman dilimi içerisinde devletin yapısına ve işleyişine ilişkin
yaşanan siyasi dönemler eğitim kurumlarının yapılanmasında da etkili olmuştur.
Nitekim söz konusu süreçte kelime anlamı “düzenleme” olarak bilinen Tanzimat
dönemi, eğitime ilişkin değişim ve dönüşümün en ziyade olduğu evre olarak kabul
edilmektedir. Tanzimat sonrası Meşrutiyet ve Mutlakıyet dönemlerinde de aynı
ivme ile olmasa da batılılaşma sürecinin devam ettiği görülmektedir. Eğitim
kurumlarının tesisine kronolojik olarak bakıldığında askeri alanda eleman
yetiştirmeyi, zamanın teknolojik imkanlarına sahip yetkin bir ordu sahibi
olmayı, diğer bir ifadeyle ülkenin dış güçlere karşı güçlü bir savunma sistemi
oluşturmayı önceleyen bir anlayışın hakim olduğu tespit edilmiştir. Nitekim ilk
kez çağdaş askeri teknik bilgiler vermek amacıyla I. Mahmut tarafından 1734
tarihinde İstanbul’da açılan ve faaliyetine başlayan Hendesehane; çağdaş
anlamda eğitim vermek üzere 1775 yılında açılan ve ilk askeri deniz okulu olan
Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyûn; topçu ve istihkâm subayı (askeri mühendis)
yetiştirmek amacıyla İstanbul’da 1795’de kurulan Mühendishâne-i Berrî-i
Hümâyun; 1835 tarihinde subay yetiştirmek üzere açılan Mekteb-i Harbiye ve
askeri kâtip yetiştirilmek üzere kurulan Menşe-i Küttâb-ı Askerî ordunun çağdaş
anlamda yapılanmasına katkı sağlamıştır. Söz konusu dönem içerisinde askeri
alanın dışındaki en önemli değişim sağlık alanında olmuştur. Bu bağlamda yine
ordunun hekim ihtiyacını karşılamak amacıyla 1827’de Tıbhâne-i Amire
kurulmuştur. 1867’de ise ilk sivil tıp okulu Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye eğitim
ve öğretime başlamıştır. Eğitime yönelik yapılan diğer önemli bir yenileşme
hareketi de hukuk alanında olmuştur. Bu bağlamda 1880’de Mekteb-i Hukuk tesis
edilmiştir. İdari kadrolarda yetkin elemanlar yetiştirmek için Mekteb-i
Mülkiye, öğretmen okulları, kadınların eğitim yapmasına imkan tanıyan
mektepler, din adamı yetiştiren okulların ıslahı ve bunlara ilişkin
düzenlemeler söz konusu dönemde gerçekleştirilen eğitim faaliyetleri olarak
dikkat çekmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Eğitim Kurumları, Din Eğitimi Tarihi, Eğitim Tarihi, Osmanlı’da Eğitim, Tanzimat Dönemi

Kaynakça

• Akıncı, Abdülvahap. “Osmanlı Devleti’nde Milli Kimlik İnşasında Okul”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 19 (2014): 1-24.
• Akman, Zekeriya. “Osmanlı Son Dönem Kurumlarından Daru'l-Hikmeti'l-İslamiye'nin Din Eğitimi Ve Öğretimi Alanındaki Faaliyetleri”. İslami Araştırmalar Dergisi 20/1 (2007): 85- 94.
• Akyıldız, Ali. “Maârif-i Umumiye Nezareti”. TDV İslam Ansiklopedisi. 27: 273-274. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 2003.
• Akyüz, Yahya. “Türkiye’de Öğretmen Yetiştirmenin 160. Yılında Darülmuallimîn’in İlk Yıllarına Toplu ve Yeni Bir Bakış”. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 20/20 (2006): 17-58.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. 2018. 30. Baskı. Ankara: Pegem Yayınları, 2018.
• Albayrak, Sadık. “Dâru’l-Hikmeti’l-İslâmiye”. TDV İslam Ansiklopedisi, 8: 506-507. İstanbul: Diyanet Vakfı Neşriyat Pazarlama ve Ticaret A.Ş, 1993.
• Altın, Hamza. “Osmanlı Son Döneminde Muallim Okulları Dışındaki Öğretmen Yetiştiren Kurumlara Genel Bir Bakış”. Sosyal Bilimler Dergisi / Journal of Social Sciences, 1/1 (2011): 11-24.
• Altın, Hamza. “Osmanlı Son Döneminde Muallim Okulları Dışındaki Öğretmen Yetiştiren Kurumlara Genel Bir Bakış”. Sosyal Bilimler Dergisi / Journal of Social Sciences 1/1 (2011): 11-24.
• Arslan, Ali. “Darülfünun İlahiyat Fakültesi, Fakülte Meclisi’nin Kurulması ve İlk Meclis Zabıtları (1911-1912)”. Değerler Eğitimi Dergisi 5/13 (2007): 9-37.
• Arslan, Ali. Dârü'l-fünûn 'dan Üniversiteye. İstanbul: Kitabevi Matbaası, 1995.
• Aydın Uzun, Derya. Sanayi-i Nefise Mektebi’nin Türk Heykel Sanatındaki Yeri ve İlk Heykeltıraşlar. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, 2013.
• Aydüz, Salim. “Mekteb-i Fenn-i Nücum”. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim: Milletlerarası Kongresi (12-15 Nisan 1999). 335-346. İstanbul: İslam Sanat, Tarih ve Kültür Araştırma Merkezi, 2001.
• Aydüz, Salim. “Müneccimbaşı”. TDV İslam Ansiklopedisi. 32: 2-4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 2006.
• Aydüz, Salim. “Osmanlı Astronomi Müesseseleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 2/4 (2004): 411-453.
• Ayhan, Halis ve Maviş, Hakkı. “Dârüşşafaka”. TDV İslam Ansiklopedisi. 9: 7-9. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Baskıcı, M. Murat. “Mekteb-i Mülkiye'den Siyasal Bilgiler Fakültesi'ne 150 Yılın Kronolojisi”. Mülkiye Dergisi 33/265. 2009: 249-276.
• Baskın, Bahar. “II. Meşrutiyet’te Kadın Eğitimine Yönelik Bir Girişim: İnas Darülfünunu”. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, (2008): 89-123.
• Başgelen, Nezih. “Müze-i Hümayun’dan Günümüze İstanbul Arkeoloji Müzeleri”. Arkeoloji Dergisi 14 (2006): 114-121.
• Baykal, Reşat. “1773'den Günümüze İTÜ'de Gemi İnşaatı ve Teknolojisi Mühendisliği Eğitimi”, GİDB Dergi 1 (2015): 3-11.
• Beydilli, Kemal. “Mühendishane-i Bahri-i Hümayun”, TDV İslam Ansiklopedisi, 31: 514-516. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 2006.
• Beydilli, Kemal. “Mühendishane-i Berrî-i Humâyun”, TDV İslam Ansiklopedisi, 31: 516-518. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 2006.
• Bilen, Yusuf. “Hattat Mehmed Şevki Efendi’nin Terekesinde Bulunan Mektuplar Üzerine Değerlendirmeler”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 29 (2012): 49- 81.
• Bilim, Cahit Yalçın. Türkiye`de Çağdaş Eğitim Tarihi (1734 – 1876), Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1998, 21-22.
• Binbaşıoğlu, Cavit. Başlangıçtan Günümüze Türk Eğitim Tarihi. 2. Baskı, Ankara: Anı Yayıncılık, 2014.
• Birbudak, Togay Seçkin. “Meşrutiyet ve Milli Mücadele yıllarında Eğitim”, Türk Eğitim Tarihi, (Ankara: Grafiker Yayınları, 2016), 173-190.
• Bozaslan, B. Mehmet - Çokoğullar, Emel. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Modern Eğitimin İnşası: Devletin Kurtarılmasından Devletin Kurulmasına”. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 17/3 (2016): 309-329.
• Cihan, Ahmet. Osmanlı'da Eğitim, İstanbul: 3F Yayınları, 2007, 41.
• Çelebi, Nurhayat. – Asan H. Tezer. “II. Meşrutiyet Dönemi Eğitimi ve İnsan/Birey Yetiştirme Paradigmaları Analizi”, Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 3/1 (2014): 262-270.
• Çetin, Kenan. “Türk Eğitim Tarihinde Sosyal Bilimler Ve Sosyal Bilgilerin Tarihsel Süreci”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2/1-2 (2003): 163-185.
• Demirbatır, Erol. “Türkiye’de Askeri Bandoculuk Eğitimi”. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 18/1 (2005): 67-81.
• Dereköy, Fevzi Sefa. Vakayi-İ Tıbbiye Dergisinin 1884/100, 1897/24, 1897/5, 1897/12 Ve 1897/13 Sayılarının Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2016.
• Doğan, Adem. Osmanlı Eğitiminde Mülkiye Mektepleri. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi 2007.
• Duman, Fulya. Osmanlıda Tıp Eğitimi ve Mekteb-i Tıbbiye. Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2015.
• Eldem, Sedat Hakkı ve Handan, Mehmet Ali. “Güzel Sanatlar Akademisi”. Arkitekt (Mimarlık-Şehircilik Ve Belediyecilik Dergisi, 22/1-2 (1954): 5-17.
• Engin, Gizem - Uygun, Selçuk. “Osmanlı’dan Günümüze Okuma Yazma Öğretimi”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21/1 (2011): 197-216.
• Eraslan, Levent ve Çakıcı, Derya. “Pedagojik Formasyon Programı Öğrencilerinin Öğretmenlik Mesleğine Yönelik Tutumları”. Kastamonu Eğitim Dergisi, 19/2 (2011): 427-438.
• Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi. 1. İstanbul: Eser Kültür Yayınları, 1977.
• Ergün, Mustafa. İkinci Meşrûtiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914). Ankara: Ocak Yayınları, 1996.
• Feyzi, Ahmet. “Darü’l Elhan’a Ait Anadolu Halk Şarkıları Defterlerinde Erzurum Türküleri”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] (2015): 829-856.
• Güdek, Bahar ve Kılıç, Adem. “Muzıka-I Hümayun’dan Günümüze Klasik Batı Müziğinin Türkiye’deki Tarihsel Gelişimi”. International Journal of Social Science 47 (2016): 89- 102.
• Gümüşsoy, Emine. “Tanzimat’tan Sonra Halk Eğitimi için Kurulan İki Cemiyet: Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye ve Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/2 (2007): 174-192.
• Güven, İsmail ve Akagündüz, Ümit. “Osmanlı Devleti’nde Kadınlara Yönelik Tarih Öğretimi Çabaları ve Ali Seydi Bey’in Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî Adlı Eseri”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 26 (2011): 141-164.
• Güven, İsmail. Türk Eğitim Tarihi. 7. Baskı. Ankara: Pegem Akademik Yayıncılık, 2018.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dâru'l-Fünûn”. 8: 521-528. Türkiye Diyanet Ansiklopedisi. İstanbul: Diyanet Vakfı Neşriyat Pazarlama ve Ticaret A.Ş. 1993.
• İşeri, Murat. Osmanlı Çocuk Koruma Sistemi ve Darüleytamlar (1851-1923). Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi, 2014.
• Kahya, Esin – Demirhan Erdemir, Ayşegül. Medicine in the Ottoman Empire. İstanbul: Nobel Medical Publications, 1997.
• Karataş, Süleyman. “Osmanlı Eğitim Sisteminde Batılılaşma”. Aydın Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/1 (2003): 231-242.
• Kaya, Umut. “Dârülmuallimîn İle İlgili Bir Nizamname Layihası Ve Dârülmuallimîn’e Giriş Sürecinde Bir İmtihan”. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2013): 35-54.
• Keçeci Kurt, Songül. “Bir Eğitimin Öncüsü: Darüşşafaka”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi (2012): 159-174.
• Keçeci Kurt, Songül. “Osmanlı Devleti’nde Türklerin Açtığı Özel Mektepler”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9/19 (2012): 105-123.
• Keklik, Ebubekir. II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Eğitimi: Problemler Tartışmalar Teklifler. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2018.
• Kemahlı, Sabri. “Tıp Eğitimi ve Hekimlik Dilimiz Nasıl Türkçeleşti?”. Tıp Eğitimi Dünyası Dergisi 14/44 (2015): 5-12.
• Kına, Mehmet. Tanzimat Döneminde Eğitimde Çağdaşlaşma Hamlesi Ve Öğretmen Yetiştirme Sistemi. Yüksek Lisans Tezi, Eskisehir Osmangazi Üniversitesi, 2006.
• Koçer, Hasan Ali. Eğitim Sorunlarımız Üzerine İncelemeler ve Düşünceler. Ankara: Şafak Matbaası, 1975.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Dâru'l-Halifeti'l-Aliye Medresesi”. TDV İslam Ansiklopedisi 8: 507-508. İstanbul: Diyanet Vakfı Neşriyat Pazarlama ve Ticaret A.Ş. , 1993.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Dârü’l-Hilâfeti’l-’Aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arefesinde İstanbul Medreseleri”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7 /1-2 (1978): 1-212.
• Kaçar, Mustafa. Osmanlı Devletinde Mühendishanelerin Kuruluşu ve Bilim ve Eğitim Anlayışındaki Değişmeler. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1994.
• Müezzinoğlu, Ersin. “I. Dünya Savaşı Esnasında Yetim ve Öksüz Çocukların Himayesi ve Eğitimi: Darüleytamlar”. History Studies, 4/1 (2012): 399-417.
• Nuhoğlu, Hidayet Yavuz. “Daruleytam”. TDV İslam Ansiklopedisi. 8: 521-521. İstanbul: Diyanet Vakfı Neşriyat Pazarlama ve Ticaret A.Ş., 1993.
• Nutku, Özdemir. “Daru'l-Bedâyi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 8: 515. İstanbul: Diyanet Vakfı Neşriyat Pazarlama ve Ticaret A.Ş., 1993.
• Öcal, Mustafa .“İlahiyat Fakültelerinin Tarihçesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1986): 111-123.
• Öktem, Ülker. “Dâru'l-Fünûn'da Hilâfiyyât”. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 8/8 (1997): 205-219.
• Ölmez, Adem. “II. Meşrutiyet Devrinde Osmanlı Medreselerinde Reform Çabaları ve Merkezileşme”, Vakıflar Dergisi 41 (2014): 127-140.
• Özcan, Abdülkadir. “Harbiye”, TDV İslam Ansiklopedisi. 13: 115-110 İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 1997).
• Özcan, Nuri. “Dâru'l-Elhan”. TDV İslam Ansiklopedisi. 8: 518. İstanbul: Diyanet Vakfı Neşriyat Pazarlama ve Ticaret A.Ş., 1993.
• Özcan, Nuri. “Muzika-i Humayun”, TDV İslam Ansiklopedisi” 31: 422-423. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 2006.
• Özden, Erhan. “Osmanlı'nın Mûsikî Okulları”. Rast Müzikoloji Dergisi 1/2 (2013): 17-29.
• Özkan, Salih. “Türkiye’de Darüleytamların Gelisimi ve Nigde Darüleytamı”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 19 (2006): 211-299.
• Özkaya Duman, Olcay. “Darülbedayi’den Tiyatro’ya Atipik Modernist Bir Kadın: Afife Jale Ve Dönemi”, Tarih Okulu Dergisi (23), 2015: 67. (63-83).
• Öztürk, Cemil. “Dâru'l-Muallimin”. TDV İslam Ansiklopedisi 8: 551-552. İstanbul: Diyanet Vakfı Neşriyat Pazarlama ve Ticaret A.Ş. 1993.
• Öztürk, Hülya. Mekteb-i Tıbbıye-i Adliye-i Şahane ve Kurucusu Charles Ambroise Bernard, Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2009.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 2: 477. İstanbul: Milli Eğitim Yayınları, 1988.
• Serbestoğlu, İbrahim ve Açık, Turan. “Osmanlı Devleti’nde Modern Bir Okul Projesi: Müze-i Hümâyûn Mektebi”. Akademik Bakış Dergisi 6/12 (2013): 157-171.
• Serin, Necdet. “Mekteb-i Mülkiye'den Siyasal Bilgiler Fakültesi'ne”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 40/1 (1985): 9-16.
• Songur, Haluk. “Hukuk Tarihi Bakımından Osmanlıdan Cumhuriyete Yükseköğretim Meselesi-Yök’ün İlahiyat Fakülteleri Lisans Program Değişikliği Bağlamında-“. SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2013): 191-211.
• Şahin, Muhammet ve Tokdemir, M. Ahmet. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 9/4 (2011): 851-876.
• Şanal, Mustafa. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız Öğretmen Okulunun (Dârülmuallimât) Kuruluşu, Okutulan Dersler ve Kapatılışı (1870–1924)”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 26 (2009): 221-244.
• Şen, Adil. “Osmanlıdan Günümüze Modernleşme Çabaları”. Ekev Akademi Dergisi 57 (2013): 477-492.
• Taşer, Seyit. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi Ve Denetimi. Doktora Tezi, Konya Selçuk Üniversitesi, 2010.
• Temiz, Ebru. “Türkiye’de Cumhuriyet Döneminden Önce Kurulan Resmi Ve Gönüllü Müzik Kuruluşları”. Journal of New World Sciences Academy, 5/4 (2010): 324-332.
• Terzi, İhsan. Mehmed Esad'ın Mîrat-ı Mühendishane-i Berrî-i Humâyun ve Mîrât-ı Mekteb-i Harbiye adlı Eserine Göre 19. Yüzyıl Türk Resmi. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 1998.
• Toker, Hikmet – Özden, Erhan. “Osmanlı Devletinde Müzik Eğitimi Veren Önemli Kurumlar”. Rast Müzikoloji Dergisi (2013): 107-128.
• Türkmen, Zekeriya. “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Mekteb-i Harbiye-i Şahane”. Osmanlı İstanbulu IV-IV. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri (20-22 Mayıs 2016). 931-954. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Unat, Faik Reşit. Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1964.
• Uygun, Selçuk. “Tanıkların Dilinden Bir Dönem Öğretmen Okulları (İlköğretmen Okulları ve Köy Enstitüleri)”. Eğitimde Kuram ve Uygulama Dergisi 4/1 (2008): 183-186.
• Uzun Aydın. Derya. “Sanayi-İ Nefise Mektebi Ve Paris Güzel Sanatlar Okulu L’ecole Des Beaux-Arts Üzerine Bir Değerlendirme”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 6 (2014): 74-81.
• Ülman, Yeşil Işıl. “Türkiye’de 19. ve 20 yüzyıllarda Tıp Tarihinin Anahatları”. Tıp Tarihi ve Tıp Etigi Ders Kitabı. 175-186. İstanbul: Cerrahpasa Tıp Fakültesi Yayınları, 2007.
• Ünal, Uğur. “III. Selim’den Meşrutiyete Osmanlıda Eğitim (1789-1876)”, Türk Eğitim Tarihi, 151-172. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Ünüvar, Süleyman. “Fen-Edebiyat Fakülteleri ve Formasyon Programı (Öğretmen Yetiştirme)”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Dergisi 1/2 (2012): 97-104.
• Ürekli, Fatma. “Sanâyi-i Nefise Mektebi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 36: 93-97. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 2009.
• Ürekli, Fatma. “Tanzimat Dönemi Osmanlı Eğitim Sistemi ve Kurumları”. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (3) (2002): 382-406.
• Ürekli, Fatma. “Tanzimat Dönemi Osmanlı Eğitim Sistemi ve Kurumları”. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3 (2002): 382-406.
• Yazıcı, Nesimi. “Osmanlıların Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabaları Üzerine Bazı Gözlemler”. Diyanet İlmi Dergi 27/4 (1991): 55-123.
• Yıldız, Abdullah. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sivil ve Türkçe Tıp Eğitimine Geçiș”. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 70/3 (2017): 127-134.
• Yılmaz, Harun. “Osmanlı Son Döneminde Medreselerin Islahı ve Panislamizm Tartışmaları Bağlamında Bir Medrese: Kudüs Selâhaddîn-i Eyyûbî Külliye-i İslâmiyyesi ve Külliye Talimatnamesi”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 51, (2016): 79-113.
• Yörük, Ali Adem. Mekteb-i Hukuk’un Kuruluşu ve Faaliyetleri (1878-1900). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2008.
• Yücebaş, Mesut. “1933 Darülfünun’un İlgası ve Yeni Üniversitenin Ruhu: Basında Üniversitenin Anlamı”. Gaziantep University Journal of Social Sciences 13/2 (2014): 259-283.
• Yüksel, Zeynep. “Osmanlıda Vaaz ve Vaizlik Geleneği”. Vaaz ve Vaizlik Sempozyumu II (17-18 Aralık Ankara 2011). 163-185. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.