Abū Lahab and His Relationships with Prophet Muḥammad

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 1, 167 - 185, 15.06.2020

Abdulhalim Oflaz

https://doi.org/10.18505/cuid.685277

Cited By: 1

Öz

Abū Lahab (d. 2/624), one of the notables of Mecca, was one of the Prophet’s four uncles who reached the Islamic period. Abū Lahab who had generally good relations with the Prophet before the Islamic period developed bad attitudes towards his nephew when his prophethood was proclaimed and maintained these until his death. He, known for loyalty to his ancestor’s religion, did not believe in his nephew’s prophecy and was one of the chief antagonist and enemy of the Prophet in Mecca. In addition to the fact that Abū Lahab had an identity devoted to his ancestor, by force of emphasis of social justice, the Prophet’s new religion defending equality among people and ordering to the faith of afterlife caused to have a strong opposition to his nephew. In the development of Abū Lahab’s opposing attitude his wife Umm Jamīl (d. ?/?) plays a crucial role. In this article, Abū Lahab and the reasons which prompted to oppose to the Prophet and his religion were examined in detail. In addition, his life and relations with the Prophet before and after nubuwwa were detailed.

Summary: bū Lahab is one of the four uncles of the Prophet Muḥammad, who reached the time of his prophethood. There is no information in the sources related to his birth, childhood and youth. His real name is known as ‘Abd al-‘Uzzā, and his nickname is Abū ‘Utba or, according to a weak opinion, Abū ‘Utayba. In most of the sources, it is noted that the (second) nickname of Abū Lahab was given by his father because he was so handsome, that he was shining like a fire or his cheeks were reddish as if they were fevering. 

Detailed information about Abū Lahab belongs to the post-prophetic period; information about his life before prophethood is less. Among these rare information there are findings that he was among the richest and most respected people of Mecca; saved by paying his diet a Meccan aristocrat who was held hostage by a caravan he met on the road to Mecca- al-Ṭāʾif; was involved with his friends in the theft incident against the golden gazelle statue in the Kaaba to supply his drinking money. The sources record that he was delighted with the birth of the Prophet and allowed his concubine to breastfeed the Prophet. Relations with the Prophet during this period, except for the anger of the Prophet because the supported Abū Ṭālib (d. 619) in a fight with Abū Ṭālib, generally followed a positive course. So much that he asked the two daughters of the Prophet to marry his two sons. However, these positive relations were broken and replaced by hostility after the Prophet was given the duty of prophethood and the Messenger of Allāh started to serve this duty.

Abū Lahab, who can be regarded as a filiopietist, made every attempt to eliminate this new belief, which he saw as contrary to his ancestors' beliefs. He watched his nephew, did everything he could to deny what he was saying and prevent him from getting a response. He would grind him by throwing feces, carrion, animal droppings and stinking things to the door of his house to disturb him. He did not hesitate to increase the severity of this hostility. So much that he was among those who sentenced him to hunger by applying a socio-economic boycott to Muḥammad and his close relatives, Banū Hāshim and Banū Muṭṭalib, who supported him. However, in the pre-Islamic period, a sense of tribalism was dominant in Mecca and its nearby basin. This understanding was also dominant in the lower arms of the Quraysh tribe, who was a resident of Mecca. These communities, especially Banū Umayya and Banū Makhzūm, who represent the Mecca aristocracy, strongly opposed the prophecy of one of the Banū Hāshim. On the other hand, the Banū Hāshim adopted the Prophet with the same understanding. However, there was only one person who acted against this understanding among all Banū Hāshim, and this was Abū Lahab. He treated his nephew so much in hostility that he became the only person among the Mecca polytheists who was condemned by the Qur'ān. 

Perhaps the most important and influential factor in his persistence in a stubborn and systematic opposition to the Prophet, was his ancestral identity. In addition, in the pre-Islamic Mecca, the people were divided into social strata, inequality among people, and the aristocratic segment was the highest level of society. Islam advocated equality among people due to its vision of social justice. The Mecca aristocrats, including Abū Lahab, considered themselves superior to other people and thought that they were in no way equal to those who were lower in terms of property, position and nobility. This understanding was one of the most important factors that enabled Abū Lahab to take place in the block against this new belief system communicated by the Prophet. Again, one of the important factors in his displaying a stubborn and systematic opposition to the Prophet is that Islam accepts the belief in the hereafter as one of the basic principles of religion. Like the other polytheist Meccans, Abū Lahab did not believe in the resurrection. His wife Umm Jamīl was another factor of his opposition stance. The traditional rivalries between Umm Jamīl’s family Banū Umayya and Abū Lahab’s family Banū Hāshim, lead to a sense of competition against. This feeling prompted her to oppose the prophecy of one of the Banū Hāshim. So she always provoked her husband and Abū Lahab’s hatred toward his nephew never stopped to such an extent that it was mentioned in the surah Tabbat/al-Masad by a metaphor of carrying wood to feed the fire of hatred. Actually it was only Abū Lahab who was hostile to Muḥammad's prophethood among all the Banū Hāshim. 

With the prophethood of Muḥammad, beginning to display a stubborn and systematic opposition to Islam, Abū Lahab continued this opposition intensely in the following periods and died in the second year of the hijra with this attitude. His wife, Umm Jamīl, died with the same understanding and shared the same contractual fate with him. However, all her children -except for ‘Utayba (d.? /?) - were honored with Islam and were among the Prophet's distinguished companions. 

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Abū Lahab, ‘Abd al-‘Uzzā, Umm Jamīl, Prophet Muḥammad

Ebû Leheb ve Hz. Peygamber ile Olan Münasebetleri

Öz

Mekke’nin ileri gelenleri arasında yer alan Ebû Leheb (ö. 2/624), Hz. Peygamber’in İslâm dönemine yetişen dört amcasından biridir. İslâm öncesi dönemde Hz. Peygamber ile genelde olumlu münasebetler içerisinde bulunan Ebû Leheb, yeğeninin nübüvvetiyle birlikte ona karşı sert tutum takınmış ve bu tutumunu hayatının sonuna kadar ısrarla devam ettirmiştir. Atalarının dinine sıkı sıkıya bağlı olmasıyla bilinen Ebû Leheb, yeğeninin nübüvvetine inanmadığı gibi Mekke’de ona düşmanlık eden baş muhaliflerinden biri oldu. Ebû Leheb’in atacı bir kimliğe sahip olmasının yanı sıra Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği bu yeni dinin sosyal adalet vizyonu gereği insanlar arasında eşitliği savunması ve yine âhiret inancını benimsemesi de onun yeğenine karşı sert bir muhalefet yürütmesine neden olmuştur. Bu muhalif duruşunun şekillenmesinde özellikle hanımı Ümmü Cemil (ö. ?/?) faktörünü de göz ardı etmemek gerekir. Bu makalede Ebû Leheb’i Hz. Peygamber’e ve davasına sert muhalefet etmeye sevk eden bu nedenler detaylı bir şekilde irdelenmiştir. Ayrıca onun hayatı ve Hz. Peygamberle nübüvvet öncesi ve sonrası münasebetleri üzerinde de ayrıntılı olarak durulmuştur.

Özet: Ebû Leheb, Hz. Peygamber’in nübüvvet dönemine yetişen dört amcasından biridir. Doğumu, çocukluğu ve gençliğiyle ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Asıl adının Abduluzzâ, künyesinin de Ebû Utbe veya zayıf bir görüşe göre Ebû Uteybe olduğu bilinmektedir. Kaynakların çoğunda Ebû Leheb künyesinin ise babası tarafından yakışıklılığından dolayı ateş gibi parlaması veya yanaklarının ateş saçarmışçasına kıpkırmızı olması gibi nedenlerle verildiği kaydedilmektedir. 

Ebû Leheb ile ilgili detaylı bilgiler nübüvvet sonrası döneme aittir. Ancak onun nübüvvet öncesi hayatıyla ilgili bilgiler az da olsa kaynaklarda bulunmaktadır. Bu az bulunan bilgiler arasında onun Mekke’nin en zengin ve itibarlı kimseleri arasında bulunduğu hususu yer almaktadır. Yine onun, Mekke-Taif yolunda karşılaştığı bir kervan tarafından rehin tutulan Mekkeli bir aristokratın diyetini ödeyerek onu kurtardığı bilgisine de kaynaklarda rastlanmaktadır. Ayrıca babası Abdulmuttalib’in (ö. 577) vefatından bir müddet sonra müptela olduğu içki parasını tedarik etmek üzere işret meclisindeki arkadaşlarıyla birlikte Kâbe’deki altın ceylan heykeline yönelik gerçekleştirdiği hırsızlık olayı da o dönemle ilgili olarak kaynaklarda yer bulan az bilgiler arasındadır. Yine kaynaklar onun, Hz. Peygamber’in doğumuna sevindiği ve cariyesine onu emzirme izni verdiği bilgisini de kaydetmektedirler. Bu dönemde Hz. Peygamber ile münasebetleri, Ebû Tâlib (ö. 619) ile giriştikleri bir kavgada Ebû Tâlib’i desteklediği için Hz. Peygamber’e öfkelenmesi olayı dışında, genelde olumlu bir seyir izlemiştir. Öyle ki iki oğluna Hz. Peygamber’in iki kızını istemek suretiyle ona dünür olmuştur. Ne var ki bu müspet münasebetler Hz. Peygamber’e nübüvvet görevinin verilmesi ve bu görevin gereği olarak Resûlullah’ın tebliğe başlamasıyla birlikte bozuldu, yerini düşmanlığa bıraktı. 

Atacı bir kimliğe sahip olan Ebû Leheb, atalarının inancına aykırılık teşkil ettiğini gördüğü bu yeni inancı bertaraf etmek için her türlü girişimde bulundu. Peygamber yeğenini takip eder, onun söylediklerini yalanlar ve halk arasında karşılık bulmasını engellemek için elinden geleni yapardı. Kapı komşusu da olduğu yeğenine adeta hayatı zehir edercesine bir tutum içindeydi. Onu rahatsız etmek için evinin kapısına dışkı, leş, hayvan pisliği ve kokuşmuş şeyleri atarak ona eziyet ederdi. Bu düşmanlığının şiddetini giderek daha da artırmaktan çekinmedi. Öyle ki yeğenine ve ona destek veren yakın akrabaları Hâşimoğulları ve Muttaliboğullarına diğer Mekkelilerle birlikte sosyo-ekonomik boykot uygulayarak onları açlığa mahkûm edenler arasında yer aldı. Hâlbuki İslâm öncesi dönemde Mekke ve yakın havzasında güçlü asabiyet duygularına dayalı kabilecilik anlayışı hâkimdi. Bu anlayış Mekke’de mukim olan Kureyş kabilesinin alt kollarında da baskındı. Bu topluluklar, özellikle Mekke aristokrasisini temsil eden Ümeyyeoğulları ve Mahzûmoğulları bu anlayışla, Hâşimoğullarından birisinin peygamberliğine şiddetle karşı çıktılar. Diğer taraftan Hâşimoğulları da aynı anlayışla Hz. Peygamber’i sahiplendiler. Ancak bütün Hâşimoğulları içerisinde bu anlayışa aykırı hareket eden tek bir kişi çıktı. O da Ebû Leheb’di. O, öz yeğenine düşmanlıkta o kadar şedit davrandı ki Mekke müşrikleri arasında Kur’ân’da isim verilerek kınanan tek kişi unvanını elde etti. 

Ebû Leheb, yeğeninin başlattığı bu yeni dinî hareketin, atalarından itibaren devam edegeldiği inançsal düzene halel getireceğini sezmiş, bu sebeple ona düşman kesilmişti. Onun, Hz. Peygamber’e inatçı ve sistemli bir muhalefette ısrar etmesindeki -belki de- en önemli ve etkili faktör onun sahip olduğu bu atacı kimliğiydi. Ayrıca İslâm öncesi Mekke’sinde halk sosyal tabakalara ayrılmış, insanlar arasında eşitsizlik söz konusu olup aristokrat kesim toplumun en üst tabakasını teşkil etmekteydi. İslâm ise sosyal adalet vizyonu gereği insanlar arasında eşitliği savunmaktaydı. Ebû Leheb’in de dâhil olduğu Mekke aristokratları kendilerini diğer insanlardan üstün görmekte, kendilerinden mal, mevki ve asalet bakımından daha düşük olanlarla hiçbir şekilde eşit olmadıklarını düşünmekteydiler. Bu anlayış, Ebû Leheb’in Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği bu yeni inanç sistemi karşısındaki blokta yer almasını sağlayan en önemli faktörlerden biriydi. Yine onun, Hz. Peygamber’e inatçı ve sistemli bir muhalefet sergilemesindeki önemli faktörler arasında İslâm’ın, âhiret inancını dinin temel esasları arasında kabul etmesi de yer almaktadır. Çünkü politeist bir inanç sistemine sahip olan Mekkeliler gibi Ebû Leheb de yeniden dirilişe inanmıyordu. Ayrıca onun bu muhalif duruşunun şekillenmesinde hanımı Ümmü Cemil faktörünü de göz ardı etmemek gerekir. Ailesi Ümeyyeoğullarının uzun yıllardan beridir Ebû Leheb’in ailesi Hâşimoğulları ile süren geleneksel rekabetleri Ümmü Cemil’in de, kocasının ailesine karşı bir rekabet duygusu içinde olmasına sebebiyet vermişti. Bu duygu onu, Hâşimoğullarından birisinin peygamberliğine karşı çıkmaya sevk etmişti. Aslında bütün Hâşimoğulları içinde Hz. Muhammed’in peygamberliğine düşmanca tavır takınanın sadece Ebû Leheb olması da bu kadının söz konusu düşmanlıkta ne kadar etkin rol oynadığını göstermektedir. Ayrıca o, kocasındaki Peygamber nefretinin süreklilik kazanması için daima onu yeğenine karşı provoke ederdi. Tebbet/el-Mesed sûresinde nitelendirildiği odun hamalı özelliğinin gereği olarak bu nefret ateşine adeta odun taşıyarak onun sönmesine izin vermedi. 

Hz. Muhammed’in nübüvvetiyle birlikte İslâm’a karşı inatçı ve sistemli bir muhalefet sergilemeye başlayan Ebû Leheb, sonraki dönemlerde bu muhalefetini şiddetlendirerek sürdürdü ve nihâyet hicretin 2. yılında bu anlayış üzere öldü. Hanımı Ümmü Cemil de aynı anlayış üzere ölmüş ve onunla aynı akidevî akıbeti paylaşmıştı. Ancak –Uteybe (ö. ?/?) haricindeki- çocuklarının tamamı İslâm’la müşerref oldular ve Hz. Peygamber’in seçkin sahabeleri arasında yer aldılar.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Ebû Leheb, Abduluzzâ, Ümmü Cemil, Hz. Muhammed

Kaynakça

• Abdurrahman, Aişe. Terâcimu Seyyidâti Beyti’n-Nübüvve. Kahire: Dârü’r-reyyân, 1987.
• Ali, Cevad. el-Mufassal fî Tarihi’l-Arab Kable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdat: Bağdat Üniversitesi Yayınları. 1993.
• Altıntaş, Ramazan. “Cahiliye Arap Toplumunda Kadın”. Diyanet İlmi Dergi 37/1 (2001), 61-85.
• Âlûsî, Şihâbüddîn. Rûhu’l-Me’ani fî Tefsîri’l-Kur’ânı’l-Azîm ve’s-Seb’i’l-Mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 4. Basım, 1985.
• Ayhan, Bayram. “Tebbet Sûresinin Kronolojik Tertipteki Yerine Dair Farklı Bir Görüşün Tahlili”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2016), 99-125.
• Barth, J. “Abû Lahab”. MEB İslam Ansiklopedisi. 4/34-36. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1964.
• Begavî, Muhyissünne el-Hüseyin b. Mes‘ûd el-ferrâ. Me‘alimü’t-Tenzîl. thk. Abdullah en-Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru tayyibe, h.1142.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Muhammed Hamidullah. 1 Cilt. Mısır: Dâru’l-maârif, ts.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr-Riyâd Zireklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1996.
• Birışık, Abdülhamit. “Tebbet Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/212. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Çağatay, Neşet. “Rukayye”. MEB İslam Ansiklopedisi. 9/765-766. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1964.
• Çağrıcı, Mustafa. “Asabiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/453-455. İstanbul: TDV Yayınla-rı, 1991.
• Demircan, Adnan. “Kur’ân’ın, Nüzûl Dönemi ve Putperest Arapları İçin Kaynaklığı Üzerine”. İstem 2/4 (2004), 53-61.
• Derveze, İzzet. Kur’ân’a Göre Hz. Muhammed’in Hayatı. çev. Mehmet Yolcu. 2 Cilt. İstanbul: Düşün Yayınla-rı, 2011.
• Halebî, Ali b. Burhâneddîn. İnsânu’l-Uyûn fî Sîreti’l-Emîni’l-Me’mûn. 2 Cilt. Mısır: Matbaatu’l-Ezheriyye, 1932.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Mehmet Yazgan. 2 Cilt. İstanbul: Beyan Yayınları, 2011.
• İbn Abdilber, Ebû Muhammed Yûsuf b. Abdullah. el-İstîâb fî Marifeti’l-Ashâb. Amman: Dâru’l-a‘lâm. 2002.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Tefsiru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr. 30 Cilt. Tunus. Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Habib, Muhammed. Kitabu’l-Muhabber. thk. Eliza Lichten-Stadter. Beyrut: Dâru’l-âfâki’l-cedîde, 2009.
• İbn Habib, Muhammed. Kitabu’l-Munammak fî Ahbâri Kureyş. tsh. Hurşid Ahmed Faruk. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1985.
• İbn Hanbel, Ahmed. Müsned. thk. Şuayb el-Arnavud-Âdil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1995.
• İbn Hişâm, Abdulmelik. es-Sîre en-Nebeviyye. tlk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kitabi’l-Arabî, 1990.
• İbn İshâk, Muhammed. es-Sîretu’n-Nebeviyye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 2004.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Dâru hecer, 1997.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed vd. 15 Cilt. Cîze: Müessesetu Kurtuba, 2000.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim. el-Maârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: Dârü’l-maârif, 4. Basım, ts.
• İbn Sa’d, Muhammed ez-Zührî. Kitabu’t-Tabakâti’l-Kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mekte-betu’l-hanci, 2001.
• İbn Sâbit, Hassân. Divân. Tunus: Matbaatu’d-Devlet et-Tunusiyye, h.1281.
• İbn Süleymân, Mukâtil. Tefsir. thk., Abdullah Mahmud Şehhâte. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetu’t-tarih el-Arabî, 2002.
• İbn Zübeyir, Kâdî er-Reşîd. Kitabu’z-Zehâir ve’t-Tuhaf. thk. Muhammed Hamidullah. Kuveyt: Matbaatu hukumeti’l-Kuveyt, 1959.
• İbnü’l-Kelbî, Hişâm b. Muhammed. Kitabu’l-Asnâm. thk. Ahmed Zeki Paşa. Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriye, 3. Basım, 1995.
• Kallek, Cengiz. “Kantar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/317-320. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kapar, Mehmet Ali. “Ebû Leheb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/178-179. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kayhan, Mustafa. “Kur’ân’da Yerilen Kadınlardan Bir Portre (I): Ümmü Cemil”. KSÜ İlahiyat Dergisi 20 (2012), 180-219.
• Kiraz, Ömer Faruk. Hz. Peygamber’in Amcaları. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 2006.
• Lewis, Bernard. Tarihte Araplar. çev. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 5. Basım, 2005.
• Mesûdî, Ali b. Hüseyin. Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher. thk. Muhyiddîn Abdulhamid. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1973.
• Mevdudi, Ebu’l-A’lâ. Tefhimu’l-Kur’an. çev. Muhammed Ham Kayanî vd. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
• Oflaz, Abdulhalim. “Zulmün Ateşine Odun Taşıyan Kadın: Ümmü Cemil”. Uluslararası İslam ve Kadın Çalıştayı. 341-351. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Oral, Osman. “Fahreddin Râzî’ye Göre Tebbet Sûresi’nde Ebû Leheb Prototipi”. Uluslararası Rusya Araştır-maları Dergisi 8/1 (2015), 23-36.
• Râzî, Fahreddîn. et-Tefsîru’l-Kebîr Mefâtihu’l-Gayb. 33 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1981.
• Râzî, Fahreddîn. Tefsîri Kebîr Mefâtihu’l-Gayb. çev. Lütfullah Cebeci vd. 23 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, ts.
• Rubin, Uri. “Abū Lahab and Sūra CXI”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 42/1 (1979), 13-28.
• Rubin, Uri. “Ebû Leheb’in Elleri ve Ka’be’nin Ceylanı”. çev. Asım Sarıkaya. İnönü Üniversitesi İlahiyat Dergisi 8/2 (2017), 358-363.
• Sarıçam, İbrahim. Emevi-Hâşimî İlişkileri İslâm Öncesinden Abbâsîlere Kadar. Ankara: TDV Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Süheylî, Abdurrahman b. Abdullah. er-Ravdu’l-Unuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, ts.
• Süyûtî, Celâleddîn. ed-Dürrü’l-Mansûr fi’t-Tefsîr bi’l-Me’sûr. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire: Dâr-u hicr, 2003.
• Şâmî, Muhammed b. Yûsuf. Sübülü’l-Hudâ ve’r-Reşâd fî Sîreti Hayrı’l-Beşer. thk. ‘Âdil Ahmed Abdül-mevcûd-Ali Muhammed Muavviz. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 3. Basım, 2013.
• Şennavi, Abdulaziz. Hanım Sahabiler. çev. Tâceddin Uzun. Konya: Uysal Kitabevi, ts.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vili Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâr-u hecer, 2001.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Tarihu’t-Taberî. thk. Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-maârif, 2. Basım, ts.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Ümmü Külsüm”. MEB İslam Ansiklopedisi. 13/107-108. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986.
• Uraler, Aynur. “Rukiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/219. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Uraler, Aynur. “Ümmü Külsûm”.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/323. İstanbul: TDV Yayınla-rı, 2013.
• Uyar, Gülgün. “Ümmü Cemîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/315-316. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Vâkidî, Muhammed b. Ömer. Kitabu’l-Meğâzî. thk. Ahmed Atâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 2013.
• William Montgomery, Watt. Hz. Muhammed Mekke’de. çev. Mehmet Rami Ayas-Azmi Yüksel. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. sad. İsmail Karaçam vd. 10 Cilt. İstanbul: Azim Yayınları, 2011.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbüh. thk. Abdülcelîl Abdüh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf. thk. ‘Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-ubeykan, 1998.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A’lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ilm, 15. Basım, 2002.