Şumnulu Hâfız Hilmî Efendi’nin Zafer Adlı Türkçe Manzûm Tecvîdi

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 1, 519 - 538, 15.06.2020

Oğuz Yılmaz

https://doi.org/10.18505/cuid.698712

Cited By: 2

Öz

Arap ve Fars Edebiyatlarında olduğu gibi İslâmî Türk Edebiyatında da Kur’ân’ın, usulüne uygun okunmasını (kırâat/tilâvet) sağlayan tecvîd ilminin eğitim-öğretimine dair pek çok eser telif edilmiştir. Nesrin yanı sıra özellikle eğitimde pratik faydalar sağladığı düşüncesiyle ilgili teliflerden bazılarının manzûm tarzda kaleme alındığı görülmektedir. Bu bağlamda kırk hadîs, akâidnâme, şurût-ı salât gibi dinî-edebî türler içinde ayrı bir başlık altında değerlendirilebilecek ve üzerinde henüz fazla çalışma yapılmayan manzûm tecvîdlerden biri de Şumnulu Hilmî Efendi’nin (öl. 1200/1785-86) yazdığı Zafer adlı eserdir. Çalışma; öncelikle şekil ve muhteva tahliliyle Hilmî Efendi’nin Zafer adlı Türkçe manzûm tecvîdini ele almaktadır. Çalışmanın amacı; eserlerinden de hareketle hakkında fazla malumat bulunmayan Hilmî Efendi’nin özellikle eserlerine yönelik tamamlayıcı olduğu düşünülen bazı bilgileri ve Zafer’in transkribe metoduyla günümüz harflerine aktarılmış metnini ortaya çıkarmaktır. Çalışmanın önemi ise; şimdilik tespit edildiği kadarıyla yazılan ilk Türkçe manzûm tecvîd eserini ve bu türün kurucusu kabul edilebilecek şairlik vasfına sahip kırâat mütehassısı bir müellifi tanıtacak olmasından ileri gelmektedir.

Özet: Tefsîr, hadîs, kelam, fıkıh, kırâat gibi İslâmî ilimlerin teşekkülü ve sonrasında ilgili ilimlere yönelik Arapça, Farsça, Kürtçe vb. dillerde pek çok eserin yazıldığı görülmektedir. İslâm ile tanışmaları sonucu Türkler tarafından da doğru bir inanç ve ibadet hayatının yaşanması gayretine matufen Kur’ân’ı, hadîsi ve bu iki kaynağın anlaşılmasına yardımcı ilimleri öğrenmek amacıyla manzûm ve mensûr tarzda eserler kaleme alınmıştır. Öte yandan özellikle manzûm telifler sonucu Türk İslâm Edebiyatında bazı edebî türler ortaya çıkmıştır. Bu husus “harflerin fonetik farklılıklarını (mahrec, sıfatlar) ve tilâvet kurallarını (med, izhâr, ihfâ vb.) inceleyen ilim” şeklinde tanımlanan ve Kur’ân’ın usulüne uygun okunmasını sağlayan tecvîd ilminde de tezahür etmiştir. Nitekim mensûr olduğu gibi dinî-edebî bir tür olarak değerlendirilebilecek manzûm tecvîd eserlerinin telif edilmesi ilgili tezahürün göstergesidir. Söz gelimi Tuhfe-i Şerîfi (Şerîfî öl. 1260/1844) ve Nazmu’l-Ehem (Şeyhî öl. 1235/1819-20) manzûm tecvîd eserlerinin örneklerindendir. Bu bağlamda manzûm tecvîdlerden biri de müellifi Şumnulu Hilmî Efendi’nin bu türde yazılmış ilk eser olarak nitelediği Zafer isimli eserdir.

Eserin müellifi Hilmî Efendi, uzun süre Vardar Yenicesi’nde yaşamış, 1200 (1785-86) yılında Hicâz’da vefat etmiş, 18. yüzyıl müelliflerinden kırâat mütehassısı bir şahıstır. Osmanlı Müellifleri isimli eserde onun Manzûm Tecvîd (Zafer) ve Manzûm Şurût-ı salât (Nazm-ı nefîs) adlı eserlerinin bulunduğu, bu iki eserin bir arada basıldığı, Gazi Evrenos Bey’in (öl. 820/1417) torunlarının mezar taşlarında güzel tarihlerinin görüldüğü ve Arapça bir hatim duası yazdığı da belirtilmektedir. Bunlar dışında Hilmî Efendi’nin şahsiyeti, eğitim hayatı, ilmî seviyesi gibi yönleri hakkında bilgiye ise ulaşılamamıştır.

Hilmî Efendi’nin eserlerinden biri, 1190/1776-77 yılında yazdığı, şurût-ı salât türündeki Nazm-ı nefîs’tir. Müellif, nazım şekli olarak mesnevîyi tercih ettiği 125 beyitlik eserinde fâʻilâtün fâʻilâtün fâʻilâtün fâʻilün veznini kullanmıştır. Eser, 9 beyitlik mukaddime, 24 bâblık ana konuların işlendiği bölüm, 3 bâblık tetimme ve bir hatimeden oluşmaktadır.

Hilmî Efendi’nin bir diğer eseri, bazı dostlarının isteği üzerine kaleme aldığını belirttiği, çalışmanın da ana konusunu oluşturan manzûm tecvîd türündeki Zafer’dir. Çalışmada transkribe edilmiş metnine de yer verilen bu eserin yazım tarihine dair herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Fakat müellifin yaşadığı dönem ve diğer eseri Nazm-ı nefîs’in telif tarihi olan 1190/1776-77 yılı dikkate alındığında Zafer’in 18. yüzyılın ikinci yarısından sonra yazıldığı tahmin edilmektedir. Müellif bu eserini manzûm kaleme almasının sebebini de yine manzûm bir metni ezberlemenin nesre nazaran daha kolay olduğu realitesine dayandırmaktadır.

Araştırmalar sonucu Zafer’in herhangi bir mahtût nüshası tespit edilememiştir. Dolayısıyla çalışmada transkribe edilecek metin için eserin en eski tarihli ve harekeli matbu nüshası (İstanbul: Dâru’t-tıbâʻati’l-âmire, 1265) esas alınmıştır. Eser, bu nüshada Tecvîd-i Manzûm şeklinde yanlış isimlendirilmiştir. Ayrıca başlıklarda ya da metin içinde hatalı imlaların olduğu görülerek bu gibi yerler tashih edilmeye çalışılmıştır. 

71 beyitlik eser, bir mukaddime ve 25 ana başlıktan oluşmaktadır. Mesnevî nazım şekliyle yazılan Zafer’de kafiye olarak tam ve zengin kafiyenin yanı sıra az da olsa yarım kafiyenin kullanıldığı görülmektedir. Birkaç yerde de kafiyenin yanı sıra ek ya da kelime ile kurulan redife yer verilmiştir. Açık, merak uyandırıcı, dikkat çekici, vurgulayıcı ve nakilci bir dil ve anlatımın kullanıldığı eserin vezninde ise “Tertîb-i Secâvend-i Hurûf” (fâʻilâtün fâʻilâtün fâʻilün) başlığı hariç fâʻilâtün fâʻilâtün fâʻilâtün fâʻilün kalıbı tercih edilmiştir.

Müellif eserine, geleneğe uygun olarak besmele, hamdele, salvele ile tecvîd öğrenmenin hükmü, önemi, fazileti, sebeb-i telîf, dua gibi hususlara yer vererek girizgâh yapmıştır. Daha sonra ise eserinde; harf-i med, sebeb-i med, medd-i muttasıl, medd-i munfasıl, medd-i lâzım, medd-i ârız, medd-i lîn, ihfâ, izhâr, iklâb, idğâm-ı maʻa’l-ğunne, idğâm-ı bi-lâ ğunne, idğâm-ı misleyn, idğâm-ı mütecâniseyn, idğâm-ı mütekaribeyn, idğâm-ı şemsiye, izhâr-ı kameriye, kalkale, ahvâl-i râ, lafzatullâhtaki lâm, sekte, hâ-i sekt, ibdâl ve teshîl, sıla, Secâvend konularına dair bilgilere vermiştir.

Muhtemelen muhataplar dikkate alınarak temel tecvîd konularına yer verilen eserdeki kaide açıklamalarında Âsım kırââtının Hafs rivayeti esas alınmıştır. Eserde dikkat çeken diğer bir husus; tecvîd konularının bazı manzûm tecvîd eserlerine nazaran daha kısa ve öz açıklanmasıdır. Ayrıca örneğin bazı manzûm tecvîdlerde yer bulan tûl, tevassut, kasr, harf-i muhaffefe, kelime-i müsakkale gibi ya da istiʻâze-besmele, tâ-i te’nîsin halleri vb. talî denebilecek hususlara ise yer verilmemiştir.

Hilmî Efendi, akılda kalması amacıyla ihfâ, izhâr gibi kaidelere müteallik harflerin formüle edilmesi şeklinde pek çok tecvîd eserinde kullanılan metodu fazla uygulamamıştır. Bunun yerine ilgili kaidenin harflerini tek tek yazmıştır. Ayrıca kaideleri pekiştirmeye yönelik ayetlerde geçen lafızlarla örneklemeye pek fazla yer vermemiş, bazen de örnek ayetlerin yer aldığı sûrelere atıf yapmakla yetinmiştir.

Zafer adlı eseriyle müellifin şekil ve muhteva itibarıyla genelde dinî-edebî eser, özelde manzûm tecvîd telif geleneğini takip ve temsil ettiği görülmektedir. Bazı manzûm tecvîd türü eserlerde örneğin sadece katʻ ve vasl konuları işlenmesine karşılık Zafer’de çoğu tecvîd kaidesine yer verilmiştir. Manzûm tecvîd türünde yazılan ilk metin (kurucu metin) ihtimalinden dolayı eserin ayrı bir yerinin ve öneminin olduğu da söylenebilir. Öte yandan dönemin şartları düşünüldüğünde birden fazla kez basılması ise; Zafer’in eğitim-öğretim faaliyetlerinde materyal olarak kullanıldığı ve ilgi gördüğü şeklinde değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Şumnulu Hilmî Efendi, Dinî-Edebî Türler, Türkçe Manzûm Tecvîd, Zafer

S̲h̲umnulu Ḥāfıż Ḥilmī Efendi’s Work of Turkish Tajwīd in Verse Ẓafar

Öz

As in the Arab and Persian literatures, many works have been written on the education and teaching of tajwīd, which provides the correct reading of the Qurʼān in Islamic Turkish Literature. Works on this subject were written generally as prose. Besides, some of these works were written in verse style because of practical benefits in education. In this context, the work named Ẓafar written by S̲h̲umnulu Ḥilmī Efendi (d. 1200/1785-86), which is one of the poetical tajwīds that has not been studied enough, is one of the works that can be evaluated under a separate title within religious literaty genres such as forty hadith, ʻaqāʼidnāme and s̲h̲urūt al-ṣalāt (pillars or prayer). This study primarily deals with Ḥilmī Efendi’s tajwīd of verse in Turkish, named Ẓafar, with form and content analysis. The aim of the study is to give information about Ḥilmī Efendi, based on his works and to reveal the text of the work named Ẓafar, which has been transcribed. The importance of the study stems from the fact that it will introduce the first Turkish tajwīd written in verse as far as it has been identified and the master of qırāʼat poet author who can be accepted as the founder of this genre.

Summary: During the formation of Islamic sciences such as tafsīr, hadīth, kalām, fiḳh, and ḳırāʼat many works related to these sciences were written in Arabic, Persian, and Kurdish languages. After Turks met with Islam, works were written in verse and prose style to learn the al-Ḳurʼān, the hadīth and the sciences that would help to understand these two sources in order to live a true faith and worship life. On the other hand, as a result of the writing of verse works, some literary genres emerged in Turkish Islamic literature. This issue has also been appeared in the science of tajwīd, which is defined as “a set of rules for the correct pronunciation of the letters with all their qualities” and which ensures the Ḳurʼān to be read properly. As a matter of fact, the writing of both prose and verse tajwīd works defined as a religious-literary genre is an indication of this phenomenon. For instance, Tuḥfe-i Şerīfī (S̲h̲erīfī d. 1260/1844) and Naẓmuʼl-Ehem (S̲h̲eyhī d. 1235/1819-20) are examples of verse tajwīd works. In this context, one of the verse tajwīds is Ẓafar, which is defined by his own writer, S̲h̲umnulu Ḥilmī Efendi, as the first work written in this type.

The author of the work, Ḥilmī Efendi, lived in Vardar Yenicesi (Giannitsa) for a long time and died in Hijāz in 1200 (1785-86), is one of the 18th century authors and an specialist in the field. In the work named Osmanli Müellifleri (Bursalı Meḥmed Ṭāhir, 1333 / Ottoman Authors) it is stated that he has works named Manẓūm Tajwīd (Ẓafar) and Manẓūm S̲h̲urūt-ı ṣalāt (Naẓm-ı nefīs) and that he wrote death dates with poetry on the gravestones of the grandchildren of G̲h̲āzī Evrenos Bey (d. 820/1417) and an Arabic khatim prayer. Information about Ḥilmī Efendi's personality, educational life, and scientific level could not be found. One of the works of Ḥilmī Efendi is Naẓm-ı nefīs, which was written in 1190/1776-77, and is in the form of S̲h̲urūt-ı ṣalāt. In this work of 125 couplets except for the title of “Tertīb-i Secāvend-i Ḥurūf” (fāʻilātün fāʻilātün fāʻilün) the author used the meter of the fāʻilātün fāʻilātün fāʻilātün fāʻilün and preferred the masnavī as a form of verse. The work consists of a introduction of 9 couplets, a main part of 24 couplets, an addition and conclusion of 3 couplets.

Another work of Ḥilmī Efendi is the work called Ẓafar in the form of verse tajwīd, which he wrote on the request of some of his friends and which is the main subject of this study. There is no record of the writing date of this work. This study also includes the transcribed text of the work. However, when considering the period the author lived in and the time of his other work Naẓm-ı nefīs (1190/1776-77) it is estimated that Ẓafar was written after the second half of the 18th century. However no manuscript copy of Ẓafar could be found. Therefore, for the text to be transcribed in this study, the oldest dated and printed copy with Arabic diacritics of the work (Istanbul: Dār at-tıbāʻa al-āmire, 1265) was taken as basis. In this copy, the work was incorrectly named as Tajwīd-i Manẓūm. Also, there are some typographical errors in the headlines or text; these errors were tried to be corrected. It consists of 71 couplets; an introduction and 25 main titles. Ẓafar, written was written in half, full and rich rhyme. In some places, as well as rhyme, redif (repeated voice) created with an appendix or a word was used. The work has a clear, intriguing and narrative language and expression.

Traditionally, the author starts his work by praising God, salawat, prayer, followed by a statement about the importance and the provisions of the learning tajwīd. Then the author gives informations about some tajwīd subjects such as ḥarf-i med, sebeb-i med, medd-i muttaṣıl, medd-i munfaṣıl, and so forth.

The author bases on the Ḥafṣ narration of the ḳırāʼat of the ʻĀṣım probably because of taking into account the readers. Another point that draws attention in the work is that the tajwīd issues are explained shorter and clearer compared to other verse tajwīds. There are also no secondary topics such as ţūl, tevaṣṣut, ḳaṣr, ḥarf-i muḫaffefe, kelime-i müṡaḳḳale or istiʻāẕe-basmala, states of tā-i teʼnīṡ. To provide an easy memoration Ḥilmī Efendi does not apply the method of formulations of letters corresponding to the bases such as ikhfā, iẓhār as in many other tajwīd Works. Instead, he writes the letters of a specific rule one by one. Additionally, he does not give many examples from Qurʾān verses to consolidate the rules, and sometimes refers only to the surahs. With his work called Ẓafar, the author follows and represents the tradition of religious-literary works in general, and in particular, the tradition of the verse tajwīd. In some verse types of tajwīd works, for example, only subjects of ḳatʻ and vaṣl are discussed, however, in Ẓafar, most rules of tajwīd are included.

It can also be said that the work has a special place and importance due to the possibility of being the first text (constituent text) written in verse tajwīd. On the other hand, when considering the conditions of the period and the fact that it was published more than once, it can be stated that Ẓafar was used as a material in educational activities and raised attention.

Anahtar Kelimeler

Islamic Turkish Literature, Religious-Literary Genres, Turkish Tajwīd in Verse, S̲h̲umnulu Ḥilmī Efendi, Ẓafar

Kaynakça

• Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kırâat Alimleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 3 cilt. İstanbul: Matbaʻa-i Âmire, 1333.
• Cunbur, Müjgân vd. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. 8 cilt. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2013.
• Çağmar, Mehmet Edip. “Molla Halil İs’irdî’nin “Risâletün fî İlmi’t-Tecvîd” Adlı Eseri”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 2 (Kasım 2009), 153-161.
• Çelebioğlu, Amil. Türk Mesnevi Edebiyatı XV. yy.’a Kadar Sultan İkinci Murad Devri. İstanbul: Kitabevi Yayınları. 1999.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’an Okuma Esasları. Bursa: Emin Yayınları, 2012.
• Demir, Cansu Umut. Tuhfe-i Şerîfî. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Hilmî Efendi. Nazm-ı nefîs. İstanbul: Dâru’t-tıbâʻati’l-âmire, 1265.
• Hilmî Efendi. Zafer. İstanbul: Dâru’t-tıbâʻati’l-âmire, 1265.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Ali b. Yûsuf. en-Neşr fî kırâ’ati’l-ʻaşr. 2 cilt. thk. Ali Muhammed Ziyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, ts.
• Erverdi, Ezel vd. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. 8 cilt. İstanbul: Dergah Yayınları, 2004.
• Kiel, Machiel. “Şumnu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/227-230. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî. 6 cilt. haz. Nuri Akbayar-Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Sarı, Mehmet Ali. Kur’ân’ı Kerîm’i Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2000.
• Sülün, Murat. “Osmanlı Dönemi Bulgaristan’ında Kur’an İlimleri ve Bulgaristan Menşeli Din Alimleri”. Balkanlarda İslâm Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri. ed. Ali Aksu. 277-310. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2002.
• Temel, Nihat. “Kırâat ve Tecvîd İlmine Ait Eserlerin Sistematiği”. Kur’ân ve Tefsîr Araştırmaları 4 (Kırâat İlmi ve Problemleri). ed. Bedrettin Çetiner. 242-281. İstanbul: Ensar Yayınları, 2002.
• Tetik, İbrahim. Tecvid İlmi: Tarihsel Evveliyatı, Doğuşu ve Gelişim Süreci. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Tuman, Mehmet Nâil. Tuhfe-i Nâilî. 2 cilt. haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatcı. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2001.
• Yılmaz, Oğuz. “Türk İslam Edebiyatı’nda Manzûm Tecvîdler”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildirileri Kitabı. 3/81-101. İstanbul: İLEM, 2015.
• Yılmaz, Oğuz. “Tecvîd Eğitim Öğretiminde Manzûm Eser Yazma Geleneğine Bir Örnek: Şeyhî’nin Nazmu’l-Ehemm’i (Tenkitli Metin)”. Tasavvur Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/2 (Aralık 2019), 1051-1116.